Historia Unibertsala»Erdi aroa

Inperio Santua eta Italia (X-XIII. mendeak)

Germaniar inperioak lur eremu zabalak bereganatu zituen: printzerriak, dukerriak, konderriak, jaurerriak, eta baita erreinuak ere. Politika korapilatsua eta liskartia izan zuen Erromako Elizarekin. IX. mendearen bukaeran, Karlomagnoren Inperioa deseginda zegoela, espazio politiko desberdinak sortu ziren Mendebalean; hala ere, haietan bizirik zirauen Karlomagnoren enbor zaharraren parte zirelako ideia. Zatiketa politiko horren gainetik, Eliza Europa Mendebaleko batasunean oinarritzen zen ideia lantzen hasi zen, “Kristautasuna” kontzeptuan oinarriturik. XI. mendean, mendebaleko eta ekialdeko Elizak banatu zirenean, aurreko esapideari “Mendebaleko Kristautasuna” adjektiboa erantsi zitzaion, eta poliki-poliki gaur egungo Europa osatzen duen lurraldeari egokitu zitzaion.

Behin Karlomagnoren inperioa desegin zenean, X. mendetik aurrera, Inperio haren bi osagai nagusiak elkarrengandik urrundu ziren geldiro-geldiro: batetik, mendebaleko zatia, Frantziako erreinua izango zena (“Francia Occidentalis”), eta bestetik, ekialdeko zatia, germaniar munduari zegokiona. Bestalde, Italiako Penintsulako zenbait lurraldek harremana izan zuten alemaniar munduarekin; horregatik, inperio berriari “erromatargermaniar” inperioa esan zitzaion. 919. urteaz geroztik, “Francia Orientalis” edo Germaniako frankoek eta saxoniarrek lehenengo aldiz errege saxoniarra hautatu zuten, frankoa aukeratu ordez. Henrike I.a “Txori-ehiztaria” hautatu zuten errege, ordu arte Saxoniako duke izan zena. Hala ere, alemaniar lurralde handi eta ugariek ez zuten hartu mendebaleko gainerako monarkien antzeko itxurarik. X. mendearen bigarren erdialdean, lurralde haiek inperio baten egitura hartu zuten; ekialdetik zetozen magiar eta eslaviar inbasioei aurre egiteko osatu zen batez ere inperioa. Baina, enperadoreak homogeneotasun irudia ematen zion germaniar eremuari, osatzez mota askotako lurraldeek osatzen bazuten ere. Inperio hura Europaren ekialdera eta ipar-ekialdera zabaldu zen eta biziki arduratu zen Italiako eta Mediterraneoko arazoez.

Inperio berria sortzen da Mendebalean (X. mendea)

Henrike “Txori-Ehiztariak” gobernu sendoa osatzeko oinarriak finkatu zituen. Haren asmoa zen germaniar multzo osoa biltzea, magiarren edo hungariarren erasoetatik babestea eta Elizarekin elkartzea. Dena dela, haren seme Oton I.a izan zen asmo haiek distira handienaz bete zituena, Lechen (955) magiarrak garaitu zituenean, batez ere. Garaipen haren ondoren, magiarrak Panonian bizitoki finkoa hartzera derrigortu zituen; eta hantxe osatu zuten magiarrek Hungariako erreinua. Garaipen haren eta beste batzuen ospearen laguntzaz, Oton I.ak nobleak menderatu ahal izan zituen; aldi berean, Elizaren aldeko politika egin zuen, eta ondasunak eta lurrak eman zizkion Elizari.

962an, Elizarekin izan zuen adeitasunezko trataeren eta Italiako arazoen gaineko arduraren ondorioz, enperadorea Erroman koroatu zen. Osatua zen, berriz ere, Europa mendebalean inperio bat, Germania eta Italiaren iparraldea (Erromatik eta Aita Santuaren lurraldeetatik gora) hartzen zituena.Italia, ordu arte, askotariko lurraldea zen, ongi korapilatua: iparraldean, “erreinu” moduko bat zuen, aldakorra guztiz; hegoaldean, zenbait bizantziar jabetza –Calabria, Apulia eta Otranto–; erdialdean, aita santuaren mendeko zenbait lurralde. Lurralde horietan, aita santuak egoera penagarrianzeuden: erromatar aristokraziaren mende eta gainbehera. Testuinguru haren laguntzaz, Oton I.a Erromara iritsi zen eta Elizaren babesle aurkeztu zuen bere burua; Elizak onespena eman zion. Handik gutxira, enperadorea bera zen aita santua eta Eliza menderatzen zituena; kristautasuna zabaltzea, batez ere ekialdera, eslabiar herrietara hain zuzen, horixe zen haren helburua.

Oton I.a hil ondoren arazorik gabe iritsi ziren errege izatera Oton II.a eta Oton III.a, eta hori hala izateak Saxoniako etxea sendotu zuen. Bai batentzat bai bestearentzat garrantzi handikoa zen Italiako politikaren eta aita santuaren kontrola ez galtzea. Alemaniar bat izendatu zuten aita santu, Gregorio V.a izango zena. X. mende bukaeran, arazo larrienetako bat, ordea, Alemaniaren ekialdeko mugak eslabiarretatik babestea izan zen. Eslabiarren kontrako borroka gogorren ondoren, germaniarren indarra eta kristautasuna Bohemiara, eta batez ere Poloniara zabaldu zen.

Inperioa eta aita santua: borroka luzearen lehen aldia

Oton III.aren heriotzarekin batera (1002) inperioaren oparotasun aldiaren bukaera eta borroka aldiaren hasiera etorri ziren. Enperadoreak eslabiarren gainean zuen kontrola galdu zuen, eta baita Italiaren eta aita santuaren gainekoa ere. Elizaren barruan ordurako hasia zen erreforma prozesua, bertako bizitza moduak eta jokaerak aztertzen zituena. Bestalde, ahalegin guztiak egin zituen bere ondasunak enperadoreak kudeatu ez zitzan. XI. mendetik aurrera, Suabia etxeko enperadorea agintari zela, “inbestiduren auziaren” lehenengo arrastoak azaldu ziren. Enperadoreak eliz karguak, apezpiku eta abadeenak hain zuzen, izendatzeko zuen ahalmena gorde nahi zuen; hala egiten baitzuen noble laikoekin eta hala egin baitzuen ordu arte Elizako kideekin eta egoitzekin.

Aita santuak zioen, ordea, apaizei lurreko ondasunen, eta batez ere erlijio eskumenen, inbestidurak emateko ahalmena Elizarena zela, eta ez beste inorena.

Aita santuaren eta enperadorearen arteko gatazkek argi azaltzen zuten Elizak ezinbestekoa zuela diziplinan aldaketak egitea burujabetasuna berreskuratuko bazuen.

Aldaketa nagusiak monasterioetan izan ziren, batez ere haietako ohituren inguruan.

Clunyko abadiak (X. mendean sortua) bultzatu zuen ohituren berrikuste hori.

Enperadoreek –Henrike III.ak bereziki (1039-1056)– Clunyko monasterioko ereduaren alde egin zuten, baita apaiz sekularren berritze moralaren alde ere. Prozesu horren ezinbesteko ondorioa izan zen aita santuaren hautaketa (1059) enperadorearen eskumenez kanpo gelditzea, eta lagungarri gertatu zitzaion Henrike IV.a enperadorea adinez nagusi ez izatea.

Elizaren nagusitasuna berreskuratzeko borrokan Gregorio VII.a irten zen garaile (1073-1085); Elizaren botereari egitura berria emateko “gregoriar erreforma” deitua egin zuen. Garai horretan, bestalde, inbestiduren auzia larriagotu egin zen, eta ez zen konpondu 1122. urtea arte. Urte horretan bertan, Wormseko Konkordatuaren bidez, amaitu zen auzia: akordio haren arabera, elizgizonei emandako onurei zegokienez, enperadoreak izendatzen zituen lurreko ondasunen inbestidurak, eta aita santuak, berriz, eliz karguak.

XII. mendetik aurrera Mendebalean nabarmen gelditu zen zein ziren bi botere nagusiak, lurrekoa bata, Inperioarena, eta izpirituzkoa bestea, aita santuarena. Dena dela, bi botere horien artean ez zen beti batasuna izan, gizarte eta antolakuntza feudalak asko zailtzen baitzuen bien arteko oreka. Germaniar lurraldea, puska askotan banatuta zegoenez eta Italiako zati bat ere hartzen zuenez, leku aproposa zen alderdi batekoen zein bestekoen aldekoak sor zitezen: batetik, aita santuaren aldeko ziren guelfoak (Bavariako Welf familiatik datorkie izena), eta bestetik, haien arerio ziren gibelinoak (Weiblingendarren familia, Staufen enperadoreekin lotura zutenak).

Inperioaren gailurretik krisialdira

XII. mendearen erdialdean, eragin handia izango zuen gizon bat iritsi zen enperadore kargura: Frederiko I.a, “Bizar-Gorri” deitua (1152-1190). Federiko I.ak enperadorearen nagusitasuna ezarri nahi zuen berriro nola edo hala, aita santuen gainetik.Frederiko I.a saiatu zen behin eta berriz ideia bat indartzen: Enperadore kargua Karlomagnoren garaiko herentzia zela eta ezin utz zitekeela galtzen. Italia ere herentzia horren barruan sartzen zen. Oton I.ak “erromatar” inperiotzat zuen berea, enperadorea Erroman koroatu behar zelako; 1157az gero, Frederiko Bizar-Gorrik “santutzat” hartu zuen inperioa: “erromatargermaniar inperio santua”. Hori dela eta, Frederikoren helburu nagusia Italiako penintsula menderatzea zen; horretarako, Elizaren barruan zisma sor zedin ahaleginak egin zituen. Helburu hori bera iristeko, oinordekoa Siziliako erregearen alabarekin ezkondu zuen, hala hegoaldeneko lurraldeetara iritsiko baitzen. Dena dela, Frederikok ezin izan zituen proiektu haiek guztiak gauzatu, eta azkenean, Lurralde Santura aldegin zuen borrokara eta Gurutzadan hil zen.

Hala ere, Frederiko I.aren asmoek bizirik iraun zuten, ez bakarrik oso gazterik hil zen haren ondorengo Henrike VI.arengan (1190-1197), baina baita azken horren semeFrederiko II.arengan ere. Frederiko II.a Siziliako errege zen. Enperadore izatera iritsi zen Erdi Aroko aita santu nagusietako baten laguntzaz (Inozentzio III.a). Aita santuak laguntza haren bidez, batetik erreinua kontrolatu nahi zuen eta bestetik, aita santuak Inperioaren gainean zuen botorea indartu.

Frederiko II.a (1221-1250) azken germaniar enperadore handia izan zen: guztien gainetik zegoen inperio bat, erdigunea Erroman izango zuena, lortu nahi zuen. Ideia horrek Mediterraneo itsasoan arreta berezia jartzera behartzen zuen, eta horrek Alemania pixka bat bazterrera gelditzea eragin zuen; XI. eta XII. mendeetan, lurraldeetako printzerriek indar handia hartu zuten eta berezko nagusitasuna izan zuten; Frederiko II.aren garaian, indartu egin zen nagusitasun hori.

Enperadorea hil zenean behin betiko banandu ziren Alemania eta Italia (enperadoreak ezin zituen lotuta eduki), eta horrekin batera Alemaniak boterea galdu zuen. Handik bi urtera Frederiko II.aren ondorengo Conrad IV.a hil zen, eta zenbait gatazkaren ondoren egoera bitxia gertatu zen: aitoren semeak ez ziren enperadore berri bat aukeratzeko gauza izan.

1257an bi enperadore hautatu ziren –guelfoa bata eta gibelinoa bestea– eta hala hasi zen luzaroan iraungo zuen nahastura aldia; aldi hark iraun zuen bitartean, hautagaiak, ez bata ez bestea, ez ziren enperadoretzat onartu. Garai horretan, indar handia hartu zuten hiriek, nobleek eta printzipe laiko eta eklesiastikoek, eta 1273. urtea arte ez zuten galdu nagusitasun hura. Urte horretan bigarren mailako aitoren seme bat aukeratu zuten enperadore: Rodolfo Habsburgokoa.

Haren familiak, Bohemiakoa jatorriz, zegoenean eutsi zion inperioari: ordurako italiar ingurutik erabat banandurik zegoen inperioa, baina ekialdean lurralde zati handia hartu zuen (eslabiar eta hungariar herriak).