Geografia unibertsala»Geografia

Haizeak eta haizeen Lurreko zirkulazioa

Haizeak egurats presioaren araberakoak direnez gero, lehenik eta behin egurats presioa zer den definitu beharra dago: gainean dugun airearen pisuak egiten duen indarra. Leku batetik bestera izaten diren presio aldeak mugakide diren eskualdeen berotze eta hozte diferentzialaren ondorioz agertzen dira batik bat, baina baita airearen mugimenduaren eraginez ere. Termikoki nahiz dinamikoki sortuak diren presioen arteko alde horiek dira airearen mugimenduen abiapuntu.

Hala ere, Lurraren errotazioak sortutako itxurazko desbideratzeagatik, airea ez da zuzen-zuzenean mugitzen presio handietatik presio apaletarantz. Itxurazko desbideratze horizontalak edo Coriolisen indarra deritzanak erlojuaren orratzen norabidean desbideratzen ditu haizeak Ipar Hemisferioan, eta alderantziz Hego Hemisferioan.

Desbideratze hori handiagoa dute lurburuetatik hurbil arin mugitzen diren gorputzek, eta txikiagotu egiten da, berriz, Ekuatore aldean eta haizearen lastertasuna gutxitu ahala. Horren guztiaren ondorioz, goiko geruzetako haizeek isobarekiko paraleloak izatera jotzen dute; eta lur azaletik hurbil dabiltzan haizeek, berriz, isobarak angelu txiki bat eratuz zeharkatzen dituzte; angelu hori, nolanahi ere, txikiagoa da ozeanoen gainean lur gainean baino, kontinenteetako erliebearen berezko ezaugarrien eta igurtzien ondorioz.

Lur azalaren berotze edo hozte diferentzialaren eta Lurraren errotazioaren ondorioz sortzen den itxurazko desbideratze horizontalaren emaitza isobaren eta haizeen eremu eredu jakin bat da. Eremu antolamendu horren alderdirik garrantzitsuenak Ipar eta Hego Hemisferioetako presio apal subpolarrak eta presio handi subtropikalak dira, eta presio apal ekuatorialak. Presio eraztun horiek Eguzkiarekin batera higitzen dira, eta zelula kontinentaletan eta batez ere ozeanikoetan banatzen dira, itsasoen eta kontinenteen arteko tenperatura aldeak direla-eta.

Ozeanoen gaineko haizeen ereduak ondo samar islatzen du presioen egoera: zurrunbilo ziklonikoak presio apaleko haizeen inguruan, mugimendu antizkiklonikoa presio garaiko haizeen inguruan. Kontinenteen gainean, presioen eta haizeen arteko harreman hori gutxitu egiten da, lekuan lekuko erliebearen ezaugarrien eta igurtziaren ondorioz.

Lurreko haizeen sistema

Eguratsaren goialdean, ia igurtzirik ez dagoen lekuan, izaten du Coriolisen indarrak eraginik handiena; eta haizeen mugimendua paraleloa izaten da isobarei buruz.

Ia Ipar Hemisferio osoaren gainera zabaltzen den presio gutxiko gune izugarriamendebaleko haizeei lotua geratzen da beraz, eta haizearen zirkulazioa guneen araberakoa izan ordez, eremuen araberakoa da ia osorik. Zirkulazio horren indarra aldatu egiten da urtaroen arabera eta eguratsaren puntu batetik bestera. Haizeen batez besteko lastertasun handienak neguan gertatzen dira, itsas mailaren gainetik ia hamabi kilometrotara eta ipar latitudeko hogeita hamar bat gradutara (eta era berean, hego latitudeko hogeita hamar gradutara).Eguratsaren zati honetan mendebaleko haizeak, indarrari eta iraupenari dagokienez bakarrak, zurrustako haize lasterrak edo jet stream deitzen dira, eta metereologoek arreta berezia eskaini diete Bigarren Mundu gerran aurkitu zirenez geroztik. Lasterraren gunearen inguruan normala izaten da segundoko 67 metroko lastertasuna; baina errejistratu izan dira segundoko 180 metrotatik gorako lastertasunak ere.Haize laster honen batez besteko lastertasuna bi aldiz handiagoa da neguan udan baino. Oro har, indartsuagoa da Hego Hemisferioan Iparrekoan baino; udan, lurburuetatik hurbilago egoten da; eta indarrak ere, haizea Lurraren inguruan higitu ahala, gorabeherak izaten ditu. Bestalde, haizearen ibilbidea, zuzena ez ezik, bihurgunetsua izaten da, eta, hori dela-eta, aurki daiteke lasterraren parte bat bere kokaleku normaletik ipar edo hegoko distantziahandietan. Oso goian dauden isobaren forma bihurgunetsuan ikusten da argi ibilbide hori.

Haize horien batez besteko kokalekuak eta indarrak ezkutatu egiten dute, une jakin batean, mendebaleko haize bortitzen eremu bat baino gehiago izaten dela. Izan ere, badira, gutxienez, bina zurrusta hemisferio bakoitzean. Zurrusta subtropikal esaten zaio presio handi suptropikalen gainaldean zuzen-zuzenean kokatua dagoenhaize lasterrari, latitudeko hogeitamar bat gradutara, eta bete-betean ditu zurrustaren ezaugarriak. Bada beste haize laster bat ere zurrustaren ezaugarri guztiak dituena, eta hori fronte polarraren gainean dago zuzenzuzenean.

Zurrusta polar horrek, latitudeko berrogei gradu inguruan dabilenak hain zuzen, eragiten du latitude ertain eta subpolarretako eguratseko zirkulazioa.

Haizearen lastertasunak, ardatzean, 150 orduko kilometrotatik gora egiten duenean, jarioa ia zuzena izaten da. Lastertasuna hirurogeita hamabost eta ehun eta berrogeita hamar kilometro artekoa denean, bihurguneak egiten ditu, eta, horren ondorioz, bizkar edo gailur epelak sortzen dira tropikoen aldean eta ibar edo beheragune hotzak alderdi polarrean. Lastertasuna orduko hirurogeita hamar kilometrotatik beherakoa denean, bihurguneak hainbeste handitzen dira, non presio garai eta apaleko gune itxien segida bat bihurtzen diren, eta erabat eteten duten mendebaleko eremu zirkulazioa.

Lur azaleko haizeak zailagoak dira deskribatzen goiko geruzetakoak baino. Lehenik, adierazi beharra dago lur azaleko egurats presioen gune eredua nahasiagoa dela goi mailetako guneen eremu eredua baino.

Bigarrenez, igurtziaren ondorioak asko aldatzen dira, batez ere lehorretik itsasora, eta horrela, Coriolisen indarrak ekarri ohi duen desbideratzearen guztizkoa ere aldakorra izaten da. Azkenik, lur azaleko haizeak, jakina, lur azaleko erliebearen eraginpean daude. Adibidez, haizpitarte edo arroila batean, haizeak uretan gora edo uretan behera baino ezin du jo, presioen nolakotasunetik kanpo. Arrazoi horiengatik guztiengatik, lur azaleko haizeak, deskribatzenzailenak izateaz gainera, goiko geruzetakoak baino askoz ere aldakorragoak izaten dira.

Alabaina, eredu garrantzitsuenetako batzuk argi samarrak dira, ozeanoen gainekoak batez ere. Haizeen ereduetan ondo ikusten da presio ereduen eskualdekako nolakotasuna, eta orobat ikusten dira kontinenteen eta itsasoen arteko aldeen ondoriozko aldaketak, eta urtaroen araberako gorabeherak. Aldameneko irudian ageri dira ozeanoen gaineko haizeen mugimenduaren eredu garrantzitsuenak. Irudi horretan ezabatu egin dira kontinenteko haizeak, batez ere haizearen mugimenduen gainean erliebearen formek eragiten duten kanalizazio efektu nahasiengatik, eta orobat igurtziaren efektu aldakorrek dakartzatenengatik.

Lurrak egiten duen erresistentzia kopuruak erabakitzen du bereziki haizea presioaren gradienteari buruz zer norabidetan desbideratzen den; haizearen norabideak izan ditzakeen aldaketetan islatzen dira berriz igurtzietan dauden aldeak, eta horrek zerikusi handia izan dezake, edo batere ez, eguratsaren zirkulazio orokorrarekin.

Urtarrileko mapan mendebaleko haizeen bi eskualde agertzen dira, oso desberdinak.Bata, Hego Hemisferioan, polo ingurukoa da; bestea, berriz, bi zatitan hausten dute Ipar Hemisferioko kontinenteko masek: Ozeano Bareko iparraldekoa eta Atlantikoko iparraldekoa. Haize horiek, zakarrak dira, baina ez oso iraunkorrak, mendebaleko haize esaten zaie, eta Ekuatore alderako depresio subpolarren inguruan jotzen duen haize lasterraren parte dira. Ekialdetik jotzen duten haize lasterrak nabarmenagoak dira latitude tropikaletan eta subtropikaletan. Haize horiek alisioak dira. Mendebalekoak baino motelagoak dira, baina haiek baino gehiago irauten dute, eta haiek dira presio handi subtropikalek Ekuatorerantz duten ihesbidea. Presioaren eta haizearen arteko harremana oso agerikoa da erlojuaren orratzen aurkako norabideari jarraitzen dioten ereduetan (presio handiko gune baten inguruko mugimendu antizikloniko bat adierazten du horrek), hau da, Hego Hemisferioko hiru ozeanoen gainean daudenetan. Askoz nekezago ikusten da Itsaso Barearen iparraldean eta Atlantikoaren iparraldean, nahiz eta haizea erlojuaren orratzen norabidean mugitzen hasten den Itsaso Barearen iparraldeko ekialdean. Presio handi subtropikalen gune iraunkorrak Ekialdeko haizemotelak sorrarazten dituzte Ipar Hemisferioan, eta haize horiek, iparraldean, berehala uzten diete beren lekua mendebaleko haizeei. Hego-ekialdeko eta ipar-ekialdeko alisioen artean bada ekialdeko haizeen eremu bat; haize horiek motelak eta aldakorrak dira, eta eremu horri barealdi ekuatorialeko eremu (doldrums) esaten zaio, belaontziak han haizerik gabe geratzen zirelako askotan.

Uztaileko haizeen eredua oso bestelakoa da urtarrilekoaren aldamenean, Ipar Hemisferioan bereziki. Depresio subpolarren ahultzea, eta horren ondorioz presio handi subtropikalek iparralderantz izaten duten indartze eta lekualdatzea, haize laster ziklonikoen (erlojuaren orratzen aurkako norabidean) desagertzean eta haize laster antiziklonikoen nagusitasunean (erlojuaren orratzen norabide berean) ageri dira, bai Atlantikoaren iparraldean, bai Ozeano Barearen iparraldean. Udan mendebaleko haizeak motelagoak dira, iparralderago daude, eta mendebalekoak baino areago, hego-mendebalekoak gertatzen dira. Ipar-ekialdeko alisioak ere iparreraxeago joaten dira. Nahiz eta neguko iraunkortasuna gorde, udan zertxobait motelagoak izaten dira.

Kokalekuaren, iraunkortasunaren eta haize laster motaren aldaketa horiez gainera, haizearen mugimendua ere moteldu egiten da oro har udan, eta, era berean, mugimenduarekin batera, negutik uda partera Lurburuaren eta Ekuatorearen artean eratzen den presio aldaketaren balioa ere, edo presio gradientea, ahultzen da, jakina.

Ahultze hori, aldi berean, tenperatura gradientearen ahultzearekin dago lotua.

Ipar Hemisferioko zirkulazioan gertatzen den beste aldaketa nabarmen bat Indiako ozeanoaren gainean neguko eta udako haize lasterren artean dagoen aldea da. Zehatzago esateko, kontinente masa izugarrien berotzea eta hoztea, masa horiek inguratzen dituzten ozeanoen tenperatura aldaketen oso bestelakoak dira, eta alde horrek agertzen du udatik negura dagoen presio inbertsioa. Udan, ozeanoetakoa baino apalagoa izaten da kontinenteen gaineko presioa, kontinenteak bero samarrak baitaude. Neguan, berriz, kontinenteak inguruan dauzkaten ozeanoak baino hotzago egoten dira, eta, hortaz, ozeanokoak baino presio handiagoak izaten dituzte. Presioen urtaroko inbertsio horri eta horren ondoriozko haizeen inbertsioari, montzoi esaten zaio («mausim» arabiar hitzetik), hots, aldi edo urtaro. Horren arabera, urtarrilean norabide nagusia iparraldekoa eta ipar-ekialdekoa da, eta uztailean, berriz, haizeek hego-ekialdetik jotzen dute batik bat.Asiaren hegoaldean jotzen duten neguko ipar haizeak Asiaren gainean sortzen den presio handiko gune handi-handi baten ondorio zuzentzat hartu ohi dira askotan. Hegoekialdeko udako haizeek antzeko harremana dute Indiako ipar-ekialdean eratzen den presio gutxiko gunearen barruko lasterrekin.

Azalpen erraz horrek zerikusi zuzena du Indiaren eta Birmania-Malaysiaren gainean izaten den lur azaleko haizearen ezaugarriekin, baina eguratsaren oso geruza behereko bati bakarrik aplikatzen ahal zaio. Asiako kontinentearen gainean eratzen dituzten presio handiko eta gutxiko gune erraldoiek, neguan eta udan hurrenez hurren, oso eremu zabala hartzen dute, baina goraka ez dira askorik luzatzen, ez baitira mila bostehun metrotara ere iristen. Hortaz, Asiako hegoaldeko itsasertzen gaineko prezipitazioak ez dira hain erraz lotzen lur azaleko presio aldaketarekin. «Montzoi» hitza, haizearen norabide aldaketei ez ezik, prezipitaziotan negutik uda aldera izaten diren aldaketei ere esaten zaie. Munduko eskualde honetan, zurrustako haize lasterrari Himalaiak jartzen dion oztopoa da goi geruzetako haizearen mugimenduaren ezaugarri garrantzitsuenetako bat. Haize laster hori iparralderantz biratzen da uda hasieran, baina mendiek ezdiote uzten era horretara desbideratzen.

Horren ondorioz, neguko baldintzak udako bihurtzen dira bat-batean zurrustako haize lasterrak Himalaiako oztopoa zeharkatzen duenean. Mendikate hori ez balego, iparreko haizeen neguko eredua geldiago aldatuko litzateke hego-mendebaleko haizeen udako eredura.

Hego Hemisferioak aldaketa gutxiago izaten du Ipar Hemisferioak baino urtarriletik uztailera (hau da, negutik udara). Aldaketa horiek tenperatura intentsitatearekin eta Hego hemisferioko presio gradienteekin daude lotuak, alde gutxiago baitute negutik udara, Ipar Hemisferiokoek baino.

Hala ere, badira aldaketa txiki batzuk aski nabariak. Hegoaldeko itsasoen mendebaleko haizeak pixkana desbideratzen dira iparrerantz udatik negura, presio handi subtropikaletako haize laster antiziklonikoak ere hala egiten duen neurrian. Uztailean, hego-ekialdeko alisioak Ekuatorerantz eta iparrerantz zabaltzen dira, eta, era horretan, barealdi ekuatorialen eremua Ipar Hemisferioan gertatzen da batik bat. Udan, ipar-ekialdeko alisioak Hego Hemisferioan sartzen dira, eta orduan Ekuatorearen hegoaldean izaten da maiz barealdi ekuatorialen eskualdea.

Haizearen neurriak

Haizea deskribatzeko, bi magnitude ezagutu behar dira: norabidea eta intentsitatea edo lastertasuna.

Norabidea aise mugatzen da haize orratz baten bidez, guztiz ezaguna baita eraikinen teilatuetan egoten delako. Haizearen norabidetzat haize horrek duen jatorria hartzen da, eta, hortaz, ekialdeko haize bat ekialdetik dator, baina haizearen mugimenduaren norabidea mendebal aldekoa da: haize arrosan biltzen diren 32 norabideetan oinarriturik adierazten da hori, edo gradutan bestela, erlojuaren orratzen norabidean graduatutako zirkulu baten gainean neurtuz gradu horiek eta 360° balioa ipar norabidean ipinita. Behe hodeien mugimendua haizearen norabidearen adierazle bikaina da, batere tresnarik gabe ikus daitekeena.

Intentsitateak haizearen lastertasuna adierazten du eta lastertasun banakoetan neurtzen da, hala metro segundoko (m/sg), kilometro orduko (km/ord) edo korapiloetan.

Korapilo bat itsas milia bat orduko da edo, beste era batera esanda, 1,853 kilometro orduko.

Haizearen indarra edo lastertasuna anemometro baten bitartez neurtzen da.

Bizpahiru eratako anemometroak badira.

Estazio metereologikoetan gehien ikusten dena kazolatxoa edo errotazioko anemometroa deritzana da. Hiruzpalau kazolatxo erdiesferiko izan ohi ditu, haizeak indar gehiagoz edo gutxiagoz bultzatu hartara lastertasun desberdinez biratzen direnak ardatz bertikal baten inguruan.

Zenbaitetan, nahiz eta gero eta gutxiago, Beaufort graduetan adierazia ikusten da haizearen lastertasuna; haizeak objektuetan sortzen dituen ondorioen adierazpen dira gradu horiek. Britainiar itsas armadako kide sir Francis Beaufort almiranteak sortu zuen Beaufort eskala 1806an, eta 12 intentsitate mailatan dago graduatua.

Egurats zirkulazioaren eremu handiak

Gehieneko polarren ertzetako ekialdeko zirkulazioaz gainera, latitude garai eta ertainetan dagoen jario nagusia Westerlies izenekoak dira (latitude epeletako ekialdeko haizeak), hemisferio bakoitzean barealdi subtropikalek mugatuak. Presio handi subtropikaletatik Ekuatore aldera, alisioak joaten dira, hau da, Ipar Hemisferioan, ekialdeko, ipar-ekialdeko edo ekialde-iparrekialdeko haizeak, eta hego-hegoekialdekoak Hego Hemisferioan. Azkenik, badira tropiko arteko barealdi ozeanikoak eta kontinentalak: lehenak doldrums deitzen dira, eta haize motel eta aldakorrak izaten dituzte; bigarrenetan, berriz, zirkulazio horizontalarenahultasuna termokonbekzio indartsu bati elkartzen zaio (haizearen goranzko mugimendua, dilatazioak eragina, eta ondorengo dentsitate galera, lur beroa ukitzeagatik sortua), aire guztiz ezegonkor batean.

Mendebaldearen zirkulazio orokorra latitude garaietan eta ertainetan

Jet stream deritzan haizean, haizearen lastertasuna biziagotu egiten da, sekzio eliptikoko kanal moduko batean. Sekzio horrek ehundaka kilometroko zabalera eta hamar bat metroko garaiera du, eta makurra-edo den ardatz bati jarraitzen dio. Ardatza, latitude epeletan, hamaika bat kilometroko garaieran geratzen da, tropopausaren haustura gunean.

Neguan eta udan desberdina izaten da haize laster hauen zirkulazioa. Neguan jet indartsuak izaten dira maiz, gradiente termiko eta presio garaien ondorioz; jet subtropikala latitude horietan geratzen da; jetepelak, berriz, haize polarreko masak indartsuagoak baitira, askoz latitude beheragoetara joaten dira, eta horrek bi lasterren koaleszentzia edo batuketa eragin dezake.

Udan berriz, jet epelak gradienteen murrizketaren eragina izaten du, eta ez da hain nabarmena gertatzen; zurrusta subtropikala, aldiz, latitudez igotzen da.

Erliebearen gorabeherek, lehor eta itsasoen banaketek, eta, batez ere, presio eremuen urtaroen araberako aldaketek (aldaketa horiek indar berezia izaten dute Ipar Hemisferioan), murriztu egiten dute lur azaleko Westerlies haizeen eragina, baina, halere, garrantzitsua da eragin hori. Hego Hemisferioan itsaso gehiago dagoenez gero, maizago izaten dira bertan mendebaleko haizeak.

Presio handi subtropikalak

Presio handi subtropikalak subsidentzia prozesu eraginkor baten ondorioz sortzen dira (subsidentzia esaten zaio haizea geruza garaietatik lur azaleraraino motel jaisteari).

Guztiz bertikala izaten da, eta itsas mailan agertzen da, bi hemisferioetan, antizikloi eraztun eten baten bitartez. Gehieneko subtropikal horiek, beren subsidentziazko mekanismoaren beraren ondorioz, eguratsaren baretasuna eta lehorteak sorrarazten dituzte.

Alisioen eta tropiko arteko presio gutxiko eremuak

Alisioek antizikloi subtropikaletatik tropiko arteko presio gutxiko eremu aldera jotzen dute, eta, batez beste, 25° latitudean izaten dute eragina, bi hemisferioetan. Iparekialdeko edo ekialde-iparrekialdeko haizeak dira Ekuatorearen iparraldean, eta hego-ekialde edo ekialde-hegoekialdekoak Ekuatorearen hegoaldean, 20 eta 25 arteko kilometro orduko lastertasunekin oro har. Hauek dira haize alisioen ezaugarriak: jatorri ozeanikoa, ekialdekoak izatea, inbertsio termikoaren maila (hau da, garaierarekin tenperaturak gora egiten duen egoera, gradiente adiabatikoaren arabera jaitsi ordez), eta latitude aldaketak urtean zehar.

Tropiko arteko presio gutxiko eremuak

Esapide hau, zenbait egileren ustez, egokiagoa da presio ekuatorialena baino.

Presio hauen eremua, gutxi gorabehera, 5° ipar eta 5° hego latitudeen artean dago; hango berotasun handiak konbekziozko zutabe handitan zatitzen du haize hezea, eta, horren ondorioz, haizeak gora egiten du. Lur azalean ez da haize jakinik nagusitzen, aitzitik, orekatua dago haizearen norabideen banaketa. Barealdiak dira gehienetan nagusi. Presio gutxiko eraztun baten erdian dagoelarik, eskualde honek ez dauka haize jario iraunkorra eragiten duen presio indartsuko gradienterik.

Montzoiak

Hego-mendebaleko eta ipar-ekialdeko haizeen urtaroko sistema aldizkakoa dira montzoiak: hego-ekialdeko alisioak, Ekuatorea gaindituz, Ipar Hemisferioan bat-batean sartzen direnean sortzen da lehena(udako montzoia); bigarrena (neguko montzoia), Asiako kontinenteko neguko antizikloi termikoek bultzaten dituzten iparekialdeko alisioak zabaltzen direnean.

Udan, Asiako hegoaldean, presio gutxiko gune bat eratzen da, eta haize jario handi samar bat mugitzen da gune horretarantz.

Indiako ozeanotik eta Itsaso Bareko hegomendebaletik datorren haize bero eta hezeak ipar eta ipar-mendebalerantz jotzen du, Asian sartzen da eta India, Indotxina eta Txina gainetik igarotzen da. Udako montzoia deritzona da hori, Asiako hegoekialdean euri gogorrekin batera agertzen dena.Neguan, Asian, presio garaieko gune indartsu bat nagusitzen da. Hartatik, udako montzoiaren aurkako norabidean jotzen duen haize jario bat sortzen da. Hego eta hego-ekialderantz jotzen duen neguko montzoia, hainbat hilabetez irauten duen eguraldi argi eta lehorrarekin batera agertzen da.

Munduko beste leku batzuetan ere (Gineako Golkoan, adibidez) izaten dira montzoi zirkulazioa duten sistemak, baina jatorriari eta ondorioei dagokienez ez dira hain argiak. Izan ere, kontinente xurgatzaile bat izatea eta hemisferio batetik bestera alisioa igarotzea dira montzoien ezinbesteko baldintzak.