Geografia unibertsala»Geografia

Geiserrak eta iturri termalak

Lurrean, leku batzuetan, oso ur bereziko iturburuak daude: ura oso beroa ateratzen da eta gatz asko eta era askotakoak daramatza urturik.

Sumendi inguruetan edo normala dena baino gradiente geotermiko handiagoa duten lekuetan azaleratzen dira iturburuok; horregatik ateratzen da ura horren bero eta horrenbeste gatzarekin. Iturburu batzuetan ura aldizka eta indarrez azaleratzen da, ur eta lurrun turrusta handitan, eta halakoetan geiser deitzen zaio iturburuari.

Sumendi batek bere erupzio prozesua bukatzen duenean ere gaiak kanporatzen jarrai dezake; laba jariorik ez bada ere, gasa irteten da arrailduretatik. Fumarola esaten zaio gas horri, eta zenbat mota bereizten dira, osagaien eta tenperaturaren arabera.

Bostehun gradu zentigradu artean sodio eta potasio kloruroen lurrunak –batere urik gabeak– askatzen dituzte fumarolek, eta fumarola lehorrak edo klorurodunak deitzen zaie. Bostehun eta berrehun gradu zentigradu bitartekoek, berriz, HCl eta SO 2 askatzen dute eta fumarola azidoak deitzen zaie. Berrehun gradutatik beherakoek amoniakoa izaten dute eta amoniako fumarolak deitzen zaie. Ehun gradu zentigradu inguruan H 2S askatzen dute eta fumarola sulfhidrikoak deitzen zaie. Inguruneko tenperaturan, berriz, CO 2 darie eta fumarola karbonikoak deitzen zaie.

Gas horiek sumendi jatorrikoak dira zalantzarik gabe. Ur lurruna, berriz, magmaren desgasifikazioaren ondorio da (ur gaztea deitzen zaio ur horri), baina lur azpira iraziriko euri urarena ere izan daiteke.

Iturri termalak

Lurreko leku jakin batzuetan, beraz, ur bero-beroko iturburuak daude. Sumendi jatorrikoak dira batzuk, sumendiak isuririko ur lurruna hoztearen ondorio; hozten ari den magmazko gune batetik hurbil ur laster bat igarotzearen ondorio, beste batzuk. Iturriotako urak bestelakoak baino askoz ere gai gehiago darama urturik; izan ere, tenperatura handitzean disolbagarritasuna handiagoa denez, gaiak urtzeko edo disolbatzeko ahalmen handia dute ur bero horiek. Ur gazteek urturik daramatzaten gaiak sumendi jatorrikoak dira (metal astunak, erradioaktiboak); bestelako urek, berriz, lur azaleko haitzen gatzak baizik ez daramatzate.

Lur azpitik kanpora orduko uraren tenperatura beheratzean, disolbaturiko gaiak prezipitatu eta iturburuaren inguruan pilatzen dira.

Ur termalek, gainera, gas asko daramate, eta horregatik ditu isurkariak burbuilak egiten.Zestoa (Gipuzkoa) herrian dago Euskal Herriko ur beroko iturri aipagarrienetako bat. Zestoako mea urak 1710. urtean aurkitu ziren eta Euskal Herriko zaharrenetakoak dira. 1878an Zestoako bainuetxeko zuzendari Balbino Quesada y Agíus jaunak Zestoako urari buruz idatzi zuen lan jakingarri batean adierazten denez, «elurra sekulan ezarri ez duen paraje bat dago Gesalagan; giroan dagoena baino bero handiagoa egiten du beti han…; zingira bat da, ihiz estalia; han murgiltzen dira zakurrak eta beste animalia batzuk, eta hala sendatzen zaizkie, oharkabean, larruazaleko eritasunak…».

Quesada jaunak bere lanean dioenez, Zestoako urak 33 eta 35 °C bitarteko tenperatura zuela aipatzen zen 1845ean argitaratu zen beste liburuxka batean. Ur horiek azido sulfurikoa, hidroklorikoa eta karbonikoa, eta oxido metalikoak, kaltzioa eta magnesioa dute, eta ur sendagarri gisa erabili izan dira beti.

Geiserrak

Iturri termalen kasu berezi bat dira geiserrak; geiser hitza «geysa» eskandinaviarretik dator eta indarrez isurtzea esan nahi du.

Geiserrak iturri alkalino eta sulfuroso beroen kasu berezi bat dira. Sumendietako erupzio azidoetan dute jatorria, edo normala dena baino gradiente geotermiko handiagoa duten inguruetan sortzen dira. Aldian behin isurtzearen arrazoia, iturriok sifoi itxurako irtengunea izango zutelako-edo izango zela uste izan zen garai batean. Gaur egun ordea, John Tyndall fisikariaren ikerketez gero, beste azalpen bat ematen da: haren arabera, irakite tenperatura baino pixka bat gutxiago duen leku batetik irakite puntuaren tenperatura bera duen beste leku batera igotzen da ura geiserrean gora, eta igarotze horretan ura kolpetik lurruntzen da eta leherketa bortitz bat gertatzen da.

Iturriko ura (jarioan dagoenez, isurkari egoeran dago hasieran) hodi bertikal adarkatu edo tximinia gisako batean pilatzen da eta berotuz doa pixkanaka. Irakite tenperaturara iristen denean, ur lurruna askatzen da bat-batean, eta pilaturik dagoen ur horren gaineko aldea eramaten du lurrunak berekin batera. Horrenbestez, lurrun eta ur turrusta handia isurtzen da kanpora.

Isurtze horiek ikusgarriak izaten dira geiserraren hodiak leizeak dituenean lur azpian.

Leizeetan ur lurruna metatzen da presio handian, tenperatura igo ahala presioa ere handitzen da, eta, kanporatzen denean, berrogei edo berrogeita hamar metro gora ere iristen da ur eta lurrun turrusta.

Berotze prozesua erregularra denez gero, geiserrak maiztasun jakin baten arabera eta antzeko indarrarekin isurtzen du beti. Kanporatzean, tenperaturaren beheratzea dela eta, gai batzuk ezin urtuzkoak bihurtzen dira eta irtengunearen inguruan metatzen dira.

Munduko geiser handienak Islandian eta Estatu Batuetan –Yellowstone Parke Nazionalean– daude. Zeelanda Berrian ere baziren, baina sumendi leherketa bortitz batek suntsitu zituen 1886an.

Islandian, hegoaldean, ehun bat geiser daude hiru kilometroko ingurune batean.

Estatu Batuetan geiserrik handienak eta ikusgarrienak Yellowstongo Parke Nazionalean daude, Mendi Harritsuetan: hamar bat mila geiser zulo daude, eta horietako batzuek sekulako lurrun turrustak jaurtitzen dituzte –ehun metro gora ere egiten dute batzuek–, hamar minutuz behin. Bada bat, «Erraldoia» deitua, bereziki ikusgarria: bi metroko diametroko turrusta ikaragarri bat jaurtitzen du hogeita lau orduz behin hirurogei metro gora; isuraldiak 15 eta 37 minutu bitarte irauten du; horra geiserren erregulartasun zehatzaren eta intentsitatearen adibide bikaina.

Energia geotermikoa

Gas beroko jarioak eta iturri termalak –hala lur barnekoak nola barnera iraziriko ura berotzean sortuak– lur barnearen eta eguratsaren artean eta eguratsaren eta espazioaren artean dagoen energia jarioren adierazpena besterik ez dira. Energia horren zati bat gaien urtze eta erreakzio prozesuetan erabiltzen den arren, bero gisa barreiatzen da gehiena. Gizakiak betidanik izan du energia hori baliatzeko asmoa, baina, hartarako teknologia egokirik ez izaki, sendagarri gisa baizik ez du erabili ahal izan.

Nolanahi ere, teknologiaren aurrerapenei esker, eta erregai fosilak agortzeko arriskuari irtenbidea bilatu nahirik, energia termikoa baliatzeko proiektuak lantzen ari dira gaur egun; beroa gizakia bizi den edo lanean diharduen lekuetara bideratu besterik ez da egin behar. Gaur egun, oso aurrera egin baitu teknologiak, ura noiz azaleratuko zain egon beharrean –beroa behar den lekutik hurbil edo urrun egon daiteke iturburua– zulaketak egiten dira ur beroko errekak bilatzeko.

Lur azpiko ur termalak hobeto baliatzea lortzen da horrela, eta bestela sekula kanporatuko ez liratekeen energia iturriak aurkitzen dira, gainera.

Nolanahi ere, energia geotermiko hori sumendiak dauden lekuetan –hau da, normala dena baino gradiente geotermiko handiagoa duten lekuetan– baizik ezin da ikertu eta erabili, baina leku horiek kontsumo guneetatik urruti egon ohi dira.