Historia»Egungo aroa

Kapitalismoa eta lehen industrializazioa

Hego Euskal Herriak azken berrehun urteotan bizi izan duen prozesu historiko garrantzizkoena da, segur aski, XIX. mendearen azken laurdeneko industrializatze prozesua. Aldeko baldintza sail batetik abiatuta, nola ziren kalitatezko burdin mea sobera egotea, Britainia Handiarekin lehengai trukean (ikatza) aritzeko erraztasuna, aurretik zetorren negozioetarako ohitura, Diputaziotik gobernatutako administrazio eta ekonomia baliabideak…, kontua da Bilboren ingurua eta itsasadarra oso bizkor industrializatu zirela. Espainiako lantegi handi bat bihurtu zen Bizkaia, eta milaka langile erakartzeaz gain, Bizkaiko enpresa gizonen, enpresen eta erakundeen ekonomia eta politika arloko ahalmena eta aginpidea ikaragarri indartu ziren. Gipuzkoak, aldiz, beste era bateko industrializazioa izan zuen: motelagoa, haran desberdinetan sakabanatua, produkzio sektore desberdinetakoa, enpresa txikiagoetan gauzatua, kapital kontzentratze arinagokoa eta Bizkaikoak bezainbat etorkin erakarri ez zuena.

Kapitalismoaren sorburuak (1841- 1876)

Kapitalismoaren sorburuak eta 1841etik 1936ra Euskal Herriak bizi izan zuen industrializazioaren bilakaera aztertzeak, denboran zehar hurrenez hurren gertatu ziren garapen eredu sail baten aurrean jartzen gaitu. Bi etapa bereiziko ditugu: Kapitalismoaren eta industrializazioaren sorburuak (1841-1876) eta Lehen industrializazioa eta gizarte kapitalistaren indartzea (1876-1936).

Ezeren aurretik esan behar da Euskal Herriaren gaur egungo historia, bere historia propioaren eta iraultza bikoitzaren (industrian eta politikan) alaba dela, zeinaren gainean eraikia dagoen mendebaleko egungo mundua. Industria iraultzak eta kapitalismoaren garapenak eraiki zituzten gizarte/ekonomia harreman berriak. Politikaren arloko iraultzaren ondoren, berriz, estatunazioetan antolatu zen gizartea eta politika egitura berri horietan garatu ziren kapitalismo sistema eta industrializazioa. Beraz, Euskal Herriko industrializazioa eta kapitalismoaren garapena, esandako bi prozesuek baldintzatu zuten: historia propioaren dinamikak eta iraultza bikoitzak lurralde honetan eta inguruetan izan zituzten eraginek.

Aro Berrian –XVIII. mendean batez ere– euskal ekonomiak eta gizarteak izandako aldaketetan oinarritu, errotu eta garatu zirenindar kapitalistak XIX. mendearen bigarren erditik aurrera. Ekonomian alor berriak sortzen joan ziren eta nazio arteko merkatuari lotutako industria eta merkataritza sektoreek indar handia hartu zuten.

Lanaren gizarte zatiketa areagotu egin zen, eta nekazaritza munduaz gain, beste zenbait ekonomia jarduera sortu ziren, berorietan nekazari familiek ere parte hartzen zutela: siderurgiari eta metalurgiari lotuak, ikazkintza eta baso lana, burdin meatzaritza, ontzigintza, larru lantegiak, ehungintza, itzaintza… Itsasoarekin harremana zutenak ere baziren, itsas garraioa eta arrantza, esate baterako. Azkenik, merkataritza maila handira iritsitako ekonomia hura, kostako hirietan kokatutako –Bilbo, Donostia, Bermeo, e.a.– burgesia merkatariak zuzendu zuen, klase hura baitzen kanpoko merkatuarekin lotzen zuena. Esportatzen zen produktu nagusia burdina zen, eta metal horren balioak pisu handia hartu zuen itsasertzeko probintzietako ekonomian. Euskal ekonomiaren eta gizartearen berritze maila, zerbitzuetan lortutako garapenean ere islatu zen, biztanleko zegoen notario,abokatu, eskribau, maisu, mediku, kirurgilari, elizgizon, eta abarren proportzioak erakusten duen bezala. Ondorengo datuak euskal gizarteak eta ekonomiak garai hartan zuen dinamismoaren eta dokumentu formal mailaren erakusgarri gertatzen dira.

Bilbon, Gernikan, Balmasedan eta Durangon, hiri txikiak izan arren, hara zer nolako proportzioak zeuden biztanleko 1787an: Bilbon, 240 biztanleko abokatu edo eskribau bat, Gernikan bat 34 biztanleko, Balmasedan 323 biztanleko, eta Durangon 195 biztanleko.

Bestalde, industriaren eta politikaren arloko iraultzek errejimen zaharreko gizarte krisiarentzat irtenbide bat eskaini zuten.

Kapitalismo industrialaren errotzea eta hazkundea, eta gizartea estatu-nazioetan berregituratu izana izan ziren gizarte zaharraren krisia gainditzen lagundu zuten errealitate historiko berriak, eta Espainiaren eta Euskal Herriaren kasuan, estatu-nazioaren eraikuntza, barne merkatuaren sorkuntza, eta XIX. mendeko lehen hereneko krisiaren ondorengo kapitalismoaren sorrera –lehen gerra karlistaren amaierarekin eta iraultza liberalaren garaipenaz (1835-1845) amaitu zen aipatutako krisia– erabakigarriak izan ziren.

Espainiako estatu berriaren eraikuntzak ordura arte zergarik jasaten ez zuten probintziak estatuko besteen baldintza berberetan jartzea eskatu zuen eta beraz, euskal probintzietako barrualdeko aduanak kostara ekarri ziren 1841ean. Horrekin bateratua geratu zen Espainiako muga zerga sistema, eta estatu barruko merkatuaren sorkuntzarako oinarriak jarri ziren, estatua izan baitzen hasieran kapitalismo industrialaren garapen esparrua. Gainera, inbertsioa eta industrializazioa akuilatu zuten beste faktore batzuk ere izan ziren, hala nola: meatze aberatsak –ustiatzen errazak, Bilboko portutik hurbil–, eta Euskal Herriaren geografia kokapen berezia –iberiar penintsulako ardatz atlantikoaren eta Europako ipar-mendebal garatuaren arteko lotunean kokatua–.

Arrazoi horiek zirela medio eta portu natural handi bat eskura izanda (Bilboko itsasadarra), Espainia barruko merkatua kanpokoarekin lotzeko toki estrategiko bihurtu zen Euskal Herria.

Hitz bitan esanda, aipatutako faktore horiei guztiei esker kapitalismoari ateak ireki zitzaizkion eta kapitalismoaren sorburuak deitu diogun etapa hasi zen. 1841-1876 arteko aldia hartzen du etapa horrek. Datak adierazle hutsak dira eta bi gertakari politiko ekartzen dizkigute gogora: 1841ean itsasertzera aldatu ziren aduanak eta 1876an bigarren gerra karlista amaitu zen.

Aldi honetan ezarri ziren hurrengo mendean (1876-1975) garatuko ziren industrializazioaren eta kapitalismoaren oinarriak.

Hurrengo mende horretan ekonomiaren etaindustriaren hazkunde ikaragarria gertatu zen.

Urte hauetan hasi ziren: siderometalurgia berria, euskal banka, paper lantegiak, ehungintza industria, ontzigintza berrindartua, burdin meatzeen ustiaketa kapitalista, armagintza industria, Euskal Herria Espainiako merkatuarekin lotzen zuen burdinbide sarearen eraikuntza eta meatzeetako burdinbide sarearena (Trianoko burdinbidearen eraikuntzarekin). XX. mendeko euskal ekonomiako sektore eta enpresa ezagunenetako asko urte horietan sortuak dira.

Santa Ana de Bolueta 1841ean eratu zen eta Nuestra Señora de la Merced –Ibarra y Cia. enpresa taldeak sortua– 1843an. Enpresa talde berberak, 1855ean, Nuestra Señora del Carmen izeneko siderurgia lantegia sortu zuen Barakaldon, zeinetatik sortuko ziren hamarraldi batzuk geroago Altos Hornos de Bilbao (A.H.B.) 1882an, eta Altos Hornos de Vizcaya (A.H.V.) 1901ean.

Urte horietan jaio ziren Banco Bilbao eta euskal finantza sistema berria. Bilbo- Tutera burdinbidea ere orduan eraiki zen, Irun-Madril burdinbidearekin lotura egiten zuena. Mendearen erdi aldera sortutako Gipuzkoako paper lantegietatik jaio zen 1901ean Papelera Española. Enpresa honetan sartu ziren Bizkaiko eta Espainiako beste zenbait probintziatako paper lantegiak eta sektoreko enpresa aitzindaria bihurtu zen.

Laburbilduz, etaparen azken alderako industrializazioak eta kapitalismoak aurrerapenhandia egin zuten, ondorengo datuetan argi ikusten den bezala. Hara zer idatzi zen Jaurerrian 1860ko hamarraldiaren erdi aldera: «las fábricas de primera importancia que hay en Vizcaya son: 60 de hierro y sus derivados, 15 de harinas, 4 de papel, 40 de conservas y escabeches, 4 de yeso, 6 de alfarería y seis de curtidos, que con otras de diferentes materias ascienden aproximadamente a 150». 1866an 100.000 tonatik gora burdin mea ekoizten zen (100.010 tona) eta 1870ean 302.324 tonaraino igo zen produkzioa. Gipuzkoan, 1841-1860 bitartean, 77 enpresa berri ziren (9 metalurgian, 13 ehungintzan, 19 papergintzan, 12 kimikan, 4 egur arloan, e.a.). Enpresa hauez gain, enpresa zahar aurreindustrialen eraldaketak ere kontuan hartu beharra dago, nola ziren burdinolak eta burdin langintza zaharrak, armagintzakoak, ontzigintzakoak, e.a. Arabako industrializazio prozesua astiroago gertatu zen baina garai hartarako kontuan hartzekoa da. 1801-1860 bitartean Araban sortutako 108 industria eta tailerretatik, %71, hau da, 77 enpresa, 1841-1860 artean sortu ziren eta 510 langile enplegatzen zituzten. Lantegiak, artisau tailerrak eta errotak zenbatuta (123 irin errota), guztira 257 ziren 1861ean eta 905 langilek egiten zuten lan berorietan.

Urte hauetan zehaztu ziren Bizkaiko eta Gipuzkoako industrializazioaren ezaugarri nabarmenenak. Bizkaian oso kontzentratua zegoen, Bilboko itsasadarraren inguruan.Gipuzkoan, aldiz, bailaraka sakabanatua, Donostia, Irun, Errenteria, Lasarte, Tolosa, Beasain, Vergara, Andoain, Billabona, Azkoitia, Azpeitia, Usurbil eta Eibar nabarmentzen zirela. Demografiaren bilakaerak are hobekiago erakusten du ezaugarri desberdin horien izaera. Bilboko itsasadarrean kontzentratzen joan zen pixkanaka, Bizkaiko biztanleriaren gehiengoa eta demografia hazkunde handiena. Baldin 1787an Bilboko itsasadarreko udalerrietan (Barakaldo –Alonsotegi barne–, Sestao, Portugalete, Santurtzi-Urtuella, Getxo, Bilbo, Abanto-Zierbena, Trapaga Aran, Deustu, Begoña, Abando, Erandio, Leioa, Basauri) 26.075 lagun bizi baziren –Bizkaiko biztanleriaren %22,9–, 1857an 40.944 biztanle eta %25,5 ziren eta 1877an 60.906 biztanle eta Bizkaiko biztanleria osoaren %32,1. 1900. urtean sartzearekin berriz, 163.389 biztanle ziren eta Bizkaiko biztanleriaren %52,5.

Kontzentrazio prozesu honek aurrera jarraitu zuen XX. mendean ere, eta hala, 1975ean, 854.492 pertsona bizi ziren esandako udalerrietan –Bizkaiko biztanleriaren %74,2–.

Antzeko prozesua gertatu zen Araban Gasteizekin, batez ere 1940-1975eko bigarren industrializazioaren garaian. Gasteizek 1787an 6.362 biztanle bazituen, 1857an 18.710 biztanle eta 1877an 25.039 biztanle izatera igo zen –hurrenez-hurren, Arabako biztanle guztien %16,3, %20, eta %26,8, alegia–.

1900ean 30.701 biztanle eta probintziako biztanleriaren %31,8 izatera heldu zen, 1940an 49.752 eta %44,2 eta 1975ean 170.870 biztanle eta Arabako biztanle guztien %71,7. Kontzentrazio prozesua ez da eten azkeneko mende laurdenean eta 1991n 209.704 biztanle eta probintziako biztanleriaren %76 izatera heldu dira.

Gipuzkoan, aldiz, jendea sakabanatuago bizi izan da, industria ere halaxe kokatu baitzen. Udalerri handienak, 5.000 biztanletik gorakoak, 6 ziren 1857an eta 47.221 lagun biltzen zituzten, Gipuzkoako biztanleriaren %30,2 –Donostia barne zela 15.911 biztanle eta %10,2rekin–. 1930ean ezaugarri berorietako udalerriak (5.000 lagunetik gorakoak) 16 ziren eta 205.436 biztanle eta probintziako biztanleriaren %68 biltzen zuten –Donostiak 78.432 eta %25,9 zituen–, eta 1975ean berriz, 31 udalerri ziren 5.000tik gorakoak eta 618.465 biztanle eta probintziako biztanleriaren %90,6 biltzen zuten –Donostiak 169.622 biztanle eta Gipuzkoako biztanleen %24,9–. Goiko datu horiek guztiak hiru probintzien prozesu historikoetan gertatutako desberdintasun handien erakusgarri dira eta eragin handiak izango dituzte lurralde bakoitzaren ekonomian, ideologian eta politikan, eta kulturan.

Industrializazio prozesu honen finantzaketa aurrez metatutako merkataritza kapitalean oinarritu zen –batik bat, XVIII.mendean metatutakoan–, baina partaide izan ziren orobat, aurreindustriari, artisautzari eta nekazaritzari lotutako gizarte taldeak eta Ameriketatik etorritako kapitalak.

Aspalditik ongi errotuak zeuden aurreindustria eta artisautza sektoreak eta industria iraultzaren ondoren jaiotako industria berriak bateratzearekin ezarri ziren Euskal Herriko industrializazioaren eta kapitalismoaren oinarriak. Euskal kapitalismo berria, alde batetik, sektore aurreratuenetako enpresa egituretan oinarritu zen, nola baitziren siderurgia, papergintza, banka, burdinbidea, e.a. Kapital eta langile kopuru handiak eskatzen zituzten sektoreak guztiak.

Horien sorkuntzan erabilitako kapital gehiena XVIII. mendean eta XIX.ean metatutako merkataritza kapitala izan zen. Hona jarraian enpresa horien sorkuntzaren atzetik zegoen burgesia merkatariko zenbait izen ospetsu: Epalza, Uhagon, Arellano, Ibarra, Mac-Mahon, Aguirre, Uribarren, e.a.

Industrializazio prozesu horren beste alde bat, aurreko aurreindustria eta artisautza sektoreetan oinarritu zen, merkatu kapitalistara egokitzen joan baitziren industria zahar haiek, enpresa txiki edo ertain bihurtu ondoren. Burdin langintza, armagintza, meatzaritza, ontzigintza, e.a. bezalako artisautza lanbideen ezagutzari eta kapital txikiak eskura izateari esker, tradiziozko sektore hauek errealitate kapitalistara egokitu eta eraldatzeko aukera izan zuten.

Industrializazio eredu horiek, bestalde, enpresa antolakuntza desberdinetan oinarritzen ziren. Lehenengo eredukoak, kapital kopuru handiak kontsumitzen zituztenak,kapital elkarteetan oinarritu behar izan zuten, eta horrela sortu ziren akziokako edo parte hartze elkarteak (elkarte anonimoak eta mugatuak). Enpresa kapitalista aurreratuenak ziren horiek. Bigarren eredukoak lanbidearen ezagutzan oinarritzen ziren eta kapital apalagoak zituzten. Familia enpresa txiki edo ertainetan antolatu ziren azken hauek. Bi errealitate horietan oinarriturik hasi zen garatzen kapitalismoa Euskal Herrian.

Hala ere, lehen gerra karlista amaitu ondoren euskal gizarteak bizi izan zuen ekonomia eraldaketa eten egin zen denboraldi batez, 1872tik 76ra bitarteko bigarren gerra karlistakoan.

Lehen industrializazioa eta kapitalismoaren garapena (1876- 1936)

1876an bigarren gerra karlista amaitu ondoren, gerrateagatik baztertu behar izandako egitasmoak berriro hartu eta XIX.. endearen azken laurdeneko industrializazio handiari ekin zion indartsu euskal burgesiak.

Aurreko ekonomia eta industria oinarrietatik abiaturik, burgesia honek ederki jakin zuen aprobetxatzen teknologia aurrerapen berriek zabaltzen zizkioten ateak.

Garrantzi berezia izan zuten siderurgiaren alorrean, Bessemer-en aurkikuntzak eta altzairua zuzenean ekoizteko prozesu berriek.

1856an Bessemer-ek egindako aurkikuntza XIX. mendearen bigarren erdiko teknologia berrikuntza garrantzitsuenetakoa izan zen, nola siderometalurgia industrian, hala industria osoan. Estreinako aldiz, zuzenean, merke eta kopuru handitan ekoiz zitekeen altzairua, nahiz eta teknika honek burdin mea berezia eskatzen zuen –hematite izenekoa, oso fosforo gutxikoa–. Bilboko antiklinaleko arro batean oso ugaria zen mota horretako burdin mea eta Ingalaterrako siderurgia industriak guztiz premiazkoa zuen, eta, hirurogeita hamargarreneko hamarralditik aurrera, baita Europako beste zenbait herri garatuk ere, hala nola Frantziak, Belgikak eta Alemaniak. Eskari handia zuen beraz burdin mea horrek, Europako siderurgiaren aldetik, eta eskaintza zabal bat egiteko aukera ere hor zegoen, beti ere, mea ustiatzeko behar ziren inbertsioak egiten baziren. Aberastasuna eta aukera hor zeuden, eta euskal burgesiak aukeraz baliatzen jakin izan zuen, atzerriko eta Espainiako beste eskualdeetako kapitalaren laguntzarekin.

XIX. mendearen azken laurdenean Euskal Herrian hasi zen aldi historikoa aztertuta –Bilboko itsasadarra izan zen aldi horretako zentro nagusi– ikusten da XX. mendeko Euskal Herriaren zimentarriak urte horietan ezarri zirela. Orduan sortutako industria eta finantza egituretan oinarritzen dira egungo ekonomia eta gizarte garapena, eta orobat orduan jaio ziren etorkizuneko euskal politikaren mundua ezaugarrituko zuten politika/ideologia egitura berriak (kontserbadurismoa, sozialismoa eta nazionalismoa), gizarte klase berriak, eta aisia eta kultura forma berriak. Baina euskal gizartean eragin handia izango zuten beste gertakari batzuk ere agitu ziren, hala nola, demografia hazkunde handia, inmigrazioa eta espazioaren urbanizazio prozesua.

Demografia hazkundea eta inmigrazioa: industria garapenaren adierazgarri

Demografia adierazleen bilakaera da –demografia hazkundearen tasak, migrazioak eta biztanleria aktiboaren konposizio aldaketak bereziki– industrializazioaren eraginak hobekien jasotzen dituen aldagaietako bat, espazioaren alorrean bezala denborarenean.

Aztertutako denboraldia (18761936) bi zati egiten badugu, 1876-1900 eta 1901-1936, ikusiko dugu lehen zatian demografia eraldaketa handiena jasan zuen eskualdea Bilboko itsasadarra izan zela, eta horrek eragin funtsezkoa izan zuen hala Bizkaian nola Euskal Herri osoan. Horrela, 1860an itsasadarreko biztanleak 43.270 baziren, 1877an 60.906 ziren eta 1900ean berriz, 163.389. Bizkaiak, urte horietan, 168.659, 189.954 eta 311.361 biztanle zituen, hurrenez-hurren, eta Euskal Herriak 424.014, 450.678 eta 603.596 biztanle. 1877- 1900 bitartean, itsasadarreko biztanleria %168 igo zen, Bizkaikoa %64 eta Euskal Herrikoa %34. Baina itsasadarreko industrializazioaren gauza aipagarriena izan zen Bizkaia eta Euska Herriarekiko zuen demografia pisua nabarmenki hazi zela, 1877an Bizkaiko biztanleriaren %32,1 izatetik, 1900ean %52,5 izatera igo baitzen, eta Euskal Herriko biztanleriarekin erkatuta %13,5 izatetik %27,1 izatera. Beraz, Bizkaia eta Euskal Herriaren demografia hazkundearen zati handi bat itsasadarraren hazkundearen ondorio izan zen urte horietan: Bizkaiko demografia hazkundearen %72,3 eta Euskal Herrikoaren %58,6. Argi ikusten da zenbaterainoko garrantzia izan zuen itsasadarreko industria iraultzak mendearen azken urteetako Euskal Herriaren eraldaketan.Industria iraultza honek indar berezia eman zien 1840 aldetik Gipuzkoa eta Bizkaiko bailaretan sortutako industrializazio joerei, eta lagungarri gertatu zen orobat, Euskal Herri osoko ekonomia egiturak berritzeko.

XX. mendearen lehen herenean Bizkaia eta Gipuzkoa osoan hedatu zen industria, eta horren eraginak biztanleriaren hazkundean eta gizartearen hiritartze mailan gauzatu ziren, batik bat.

Hiritartzat hartzen baditugu 5.000 biztanlez gorako udalerritarrak, «hiri» hauetako biztanleria 1857an %21,8 izatetik, 1877ko %26, 6ra, 1900eko %46,6ra eta 1930eko %65,9ra pasa zen. XIX. mendearen erdi aldera Euskal Herriko biztanleriaren bosten bat baizik ez zen hirian bizi. Bigarren Errepublikaren ateetan, 1930ean, hiru euskal biztanletatik bi hiritarrak ziren, pertsona horien bizi jarduera ez baitzegoen nekazaritzari lotua, industriari eta zerbitzuei baizik.

Hiriak, 1877an 9 izatetik, 1900ean 20, eta 1930ean 34 izatera pasa ziren, eta hirietako biztanleak berriz, 120.014 izatetik, 281.268 eta 587.680 biztanlera, hurrenezhurren.

Baina berritze mailari dagokionean garrantzi handienekoa izan zen demografia hazkundea hirian eta hiriko biztanleetan oinarritu zela. 1877-1930 bitartean hiriko biztanleriaren urteko hazkunde tasa %3koa izan zen, eta Euskal Herriko gainerako herriek, aldiz (5.000 biztanlez azpitikoek), galdu egin zituzten biztanleak –emigrazioaren bidetik– eta hazkunde tasa negatiboa izan zuten (–0,16). Azpimarratzeko beste datu bat da geroz eta eragin handiagoa izan zutela hiru jende metaketa handienek (itsasadarra, Donostia eta Gasteiz) Euskal Herri osoarekiko. Izan ere, 1857an, 75.565 biztanle eta euskal biztanleriaren %18,4 izatetik, 1930ean 419.013 eta %47 izatera pasa baitziren.

Datu horietan antzematen da jende metaketa horien dinamismoa eta demografia kontzentrazio maila handia gertatu zela Euskal Herrian lehen industrializazioaren garaian.

Biztanleriaren bilakaera hiru hiriguneetan (Bilboko itsasadarra, Donostia eta Gasteiz) 1857-1930.

Industrializazioa eta kanpo merkataritza

Burdin mea eta siderurgia britainiarra

Industrializazioak eta kapitalismoak nazioartekoa bihurtu dute lanaren banaketa, alegia, mundu eskualdeka-edo banatu dute lana; delako eskualde horiek erdiguneari edo eskualde garatuari buruz duten garapen maila kontuan harturik egiten da banaketa. Herrialde garatuek –sistemaren erdigunea, alegia– manufakturak, kapital ondasunak eta ondasun kapitalak esportatzen dituzte, eta lehengaiak eta elikagaiak inportatzen hainbeste aurreratu ez duten beste herrialde batzuetatik. Egoera horrenbarruan hasi zen Bizkaiko meatzeen ustiatze eta esportatze masiboa XIX. mendearen azkeneko laurdenean eta XX.aren hasieran, siderurgia britainiarraren burdin hornitzaile nagusietako bat bihurtu baitzen Bizkaia; britainiarraren nagusiki, baina baita frantses, belgiar eta alemaniarrarena ere.

Meatze inguruetan, berriz, herrialde horietako kapitalez, teknologiaz eta teknikariez hornitu ziren, eta konpainia siderurgikoak fundatu ziren, bai meatzeak ustiatzeko bai meak esportatzeko edota in situ eraldatzeko.

«Cantabrian» da, adibidez, horietako konpainia bat; Sestaon sortu zen 70eko hamarraldian kapital ingelesarekin; gero Mudelako markesak erosi zuen, eta beste izen bat jarri zion: «San Francisco de Mudela».

Bizkaiko meatokiak, eskaintzen zituzten abantailak zirela eta, inbertsio erakargarria ziren inbertsore atzerritarrarentzat, eta baita espainiarrarentzat eta autoktonoarentzat ere, kapitalari errentagarritasun handia ateratzeko aukera ematen baitzuten. Izan ere, kalitate handiko meatzeak ziren, metal ugarikoak eta homogeneoak; ezin hobeak, beraz, labe garaietan tratatzeko eta Bessemer metodoaz altzairua lortzeko. Gainera, produkzio kostua txikia zen, eta, hala, kontsumo merkatuan lehiatzeko modukoprezioa zuen Bizkaiko meak. Bazen, bestalde, garrantzi handiko beste abantaila bat, meatzeak portutik hurbil egotea.

Espainiako iraultzako lege ekonomiko liberalez gero (meatzeen legea, 1868ko abendukoa; muga zergen legea; 1869ko uztailekoa; elkarteen legea, 1869ko urrikoa), ateak zabaldu zitzaizkien kanpotiko inbertsioei eta kapitalen eta salgaien zirkulazioari, eta elkarteak sortu ahal izan ziren. Kapitalismoaren garapenaren aldeko legediak eta ekimen pribatuak jomuga bera izateak, eta Euskal Herrian ezarri ziren egitura kapitalisten eta zegoen burdin mearen ezaugarri bereziek meatzeen ustiatze intentsiboa eta burdin mearen esportazio masiboa ekarri zuten. Kapitalista atzerritarrak, espainiarrak eta autoktonoak, meatzeak zer irabazi handiak ematen zituen ikusirik, baliabide horiek ustiatzera oldartu ziren. Konpainia asko sortu ziren; kapital atzerritarra eta autoktonoa partekatuz, horietariko batzuk, hala nola «Orconera» eta «Franco-Belga». Burgesia autoktonoak garrantzi handiko papera jokatu zuen prozesu horretan: Ibarra, Chávarri, Gandarias, Durañona, Sota y Aznar, Martínez de las Rivas, Lezama-Leguizamón… Horra hurrengo urteetako elite ekonomikoaren ardatz nagusia, bai Euskal Herrian eta baita Espainian ere.

Laster heldu ziren inbertsioak. Atzerritik iritsi ziren kapital eta teknikari ugariei bertako burgesia autoktonoak eta erakunde publikoek jarri zituztenak gehitu behar zaizkie. Bizkaiko Foru Aldundiak, esate baterako, meatze lanetarako burdinbidea eginarazi zuen Trianon, eta Portuko Lanen Junta, berriz, Bilboko itsasadarra ontziz ibiltzeko egokitzeaz eta kanpoko portua eraikitzeaz arduratu zen sortu zenetik beretik.

Mende bukaera bitartean inbertsio handiakegin ziren mea garraiorako azpiegitura hobetzeko: 117,5 kilometro burdinbide, 19 aireko tranbia, 28 kargaleku, katea amaigabeak, plano inklinatuak eta abar.

Teknologia berriak erabiltzea eta makinen ahalmena zalditan neurtzea dira meatzaritza berritzen ari zelako beste adierazleetako batzuk. 1885ean 118 zaldiko motorrak erabiltzen baziren, 1900erako hamabi aldiz ahaltsuagoak erabiltzen ziren, 1.419 zaldikoak, eta 1913rako 7.825 zaldikoak.

Inbertsio horien eta gisakoen bidez handitu zen kapitalaren eta lanaren produktibitatea.

1865. urte ingurutik aurrera hasi zen handitzen mea produkzioa, eta bigarren gerra karlistak (1872-1876) etenaldi bat ekarri bazuen ere, gora egiten jarraitu zuen gerra bukatu orduko. Produkzio eta esportazio urte oparoenak mendearen azkeneko bostak izan ziren: ia 5.500.000 tona mea urtean. Produkzioaren parterik handiena esportatu egiten zen. 1878-1900 urteetan, adibidez, ateratako mearen %89 esportatu zen, Ingalaterrara gehienbat (produkzioaren %63).Irabazi handiak lortu zituen sektoreak.

Irabazi horiek zirela, batetik, eta produkzioaren eta esportazioen handia, bestetik, kapital pila bat metatu zen eta inbertsio handiak egin ziren meatze inguruetan; dirutza horren parte bat sektorea bera indartzeko erabili zen, eta industria, finantzak eta merkataritza itsasketa sustatzeko, bestea. Kapital pilatze hori, mearen kalitatea, eta burdin produkzioaren eta esportazioaren handia izan ziren, beraz, Bilboko itsasadarraren ezkerraldean sortu zen siderurgia modernoaren eta Bilboko merkataritza ontzidiaren sorreraren ziztatzaile nagusiak.

Merkataritza ontzidiaren gorapena: kanpo merkataritza eta burdin mea

Bilboko merkataritza ontzidi handia XIX. mendearen azkeneko hogeita bost urteetan gauzatu zen, bi zutabe nagusitan oinarriturik: Euskal Herriaren azkeneko mendeetako itsaszaletasunean, batetik, eta lehenengo industrializazioaren hasierarako osatua zen merkataritza ontzi multzoan, bestetik. Meatzeen ustiatzeak eta industriaren aurrerabideak salgai kopuru handia sortzen zuten (burdin mea, burdin barrak, eta ikatza gehienbat), eta itsasoz garraiatzen zirenez salgaiak, itsasadarreko portuan urterik urte handitu zen itsasontzien sartu-irtena.

Salgaien garraioa zen, beraz, orduko dirubide nagusietako bat, eta Bilboko burgesia, aukera aprobetxatuz, negozioan murgildu zen: Martínez de las Rivas, Ibarra, Sota y Aznar, Durañona, Gandarias… Ikusten denez, horietako askok meatzaritzanziharduten, eta inbertsio handiak egin zituzten bapore modernoak erosi eta salgaien garraioan lehiatu ahal izateko. Espainiako merkataritza ontzidiaren (315.000 tona) 1882-1900 bitarteko hazkuntza honela banatu zen: %76 Bilboko portuari zegokion, %20 Bartzelonakoari eta %4 gainerakoei.

1900ean Bilbon zegoen matrikulaturik Espainiako merkataritza ontzidi osoaren %53a.

Salgaien itsas garraioak irabazi handiak eman zituen, eta garai hartako industria errentagarrienetako bat bihurtu zen, meatzaritzarekin batera. «Sota y Aznar» konpainiaren irabazi handiak eta amortizazio epearen laburra ikusi besterik ez dago. Konpainiak 25 bapore zituen (batez beste, 7,3 urte zerbitzu egiten zuten), eta, 1901. urtea arte, enpresa sortzeko ezarritako kapitalaren (9.539.000 pezeta) %20 adinako irazabiak izan zituen urtero.

Beraz, meatzaritzaren eta ontzigintzaren –gehi beste sektore batzuen– irabazi handiek ekonomi jarduera handia sortu zuten ibaiadarrean, eta enpresa asko eta milaka lanpostu sortu ziren. Lanaren usainera, jende asko etorri zen kanpotik, eta izugarri handitu zen biztanleria hurrengo urteetan: 60.906 biztanle ziren 1877an, eta 163.389, berriz, 1900erako. Demografia hazkunde horren eragile nagusia kanpoko migrazioa izan zen: lautik hiru (80.000 pertsona inguru) etorkinak ziren, eta horietarik erdia biztanleria aktiboa.

Siderurgia modernoaren sorrera eta merkatua

Siderurgia da Euskal Herriko industri iraultza horretan parte hartu zuen hirugarren sektorea. Metalurgia eta burdina eta altzairua eraldatzeko industria ere haren itzalean garatu ziren. Industria horiek sendotuz joan ziren XX. mendean zehar (1975ean hasi zen krisialdia arte), eta oso herri industrializatua bihurtu zen Euskal Herria, baina gero eta metalurgiara emanagoa.

Hala, industri horren nagusitasunari buruz ari direla, «monokultibo industriala» aipatzen dute aditu batzuek. Eta nagusitasun horrek oso ondorio kaltegarriak izan ditu euskal industri ehunarentzat XX. mendearen azken laurdeneko krisialdian.

Espainiako siderurgia modernoa Bilboko itsasadarraren inguruetan sortu zen 1880-1890 bitarteko urteetan. Hiru eragile nagusi izan zituen: Bessemer metodoa aurkitu zenez gero (1856) burdingintza eta altzairugintza berritzen aritzea; hematite burdinarentzat merkatu handi samar bat izatea,bai barruan bai kanpoan; eta zenbait enpresariok lantegi modernoak eraikitzeko gogoa eta ahalmena izatea, mea bertan eraldaturik, bere horretan edo produktu landu gisa esportatu eta saltzeko. Industria horren sorrerak eta aurrerabideak eraman zuen Espainia kapitalismoaren bideetan barrena.

Industrializazioak, baina, protagonista berriak izan zituen XX. mendean zehar: industria astuna eta hornidura ondasunen industria.

Hematite mearen ezaugarri kimiko bereziak (ez du, edo oso gutxi, fosfororik) eta ugaritasuna zirela medio, enpresa gizon askoren eta kapital handien jomuga bihurtu zen itsasadarra, leku ezin hobea baitzen metala lantzeko eta burdina eta altzairua eraldatzeko lantegiak eraikitzeko.

1870ean egin zen lehenengo ahalegina; «The Cantabrian» elkarte ingelesa Galdamesko meatzeak ustiatzen hasi zen, eta, Sestaon, burdingintzarako lantegi handi bat eraikitzen. Gerra karlista hastean, baina, bertan behera utzi behar izan zen proiektua.

Gerra bukatu zenerako, asmoz aldatu zuen elkarteak, eta Mudelako markesari saldu zizkion instalazioak (1879). Markesak 1880ean zabaldu zuen lantegia, Espainiako lantegirik modernoena, baina izena aldatuta: «San Francisco de Mudela». Hurrengo urterako Espainiako burdin produkzio osoaren %31a egin zen markesaren lantegian, 36.000 tona, eta 1884rako %45a, 56.000 tona.

Handik hara, itsasadarrak siderurgiarako eskaintzen zituen abantailak ikusirik, lantegi gehiago sortu ziren enpresario euskaldun, espainiar eta atzerritarren eskutik.

1882an «Altos Hornos y Fábricas de Hierro y Acero de Bilbao» (Bilboko Labe Garaiak)eta «Sociedad Anónima de Metalurgia y Construcciones Vizcaya», biak 12.500.000 pezetako kapital sozialarekin; artean ez zen Espainia osoan hain kapital handiko industriarik. Itzal handiko enpresak ziren, beraz, Espainiako merkatuan.

Bilboko Labe Garaiak «Ibarra y Cía.» konpainiaren bi fabriken gainean sortu zen: «Nuestra Señora del Carmen de Baracaldo» eta «Nuestra Señora de la Merced de Guriezo». Ibarra-Villalonga-Zubiría familiak ziren fabrika horien jabeak, eta fabrika horiez gainera, garrantzizko meatzeak Somorrostron eta bi meatze konpainia –»Orconera» eta «Franco-Belga»– zituzten.

Fabrikek 5.500.000 pezetako balioa zuten; oinarriko kapitala Frantzia, Espainia eta Bilboko beste sozio kapitalista batzuen diru laguntzaz osatu zen. Elkarte horrek inbertsio handiak egin zituen 1880tik aurrera, eta 15 milioi pezetaz gorako kapital higiezindua zuen 1890erako.

Burdingintzarako lantegi berriak Barakaldon eraiki ziren, zegoen teknologia aurreratuenarekin, Ingalaterratik ekarria gehiena: labe garai berriak, burdina altzairu bihurtzeko tresneria modernoenak (Bessemer eta Siemens-Martin), xaflatzeko makinak, eta abar.

«La Vizcaya» fabrika, berriz, meatzaritzari eta merkataritzari loturiko kapital autoktonoz finantziatu zen. Proiektuaren sustatzaile nagusien artean, hauek dira aipagarrienak: Chávarri anaiak (Víctor eta Benigno), Benigno Salazar, Pedro P. Gandarias, Federico de Echevarría, Olano y Cía, José Mª San Martín eta Emiliano Olano. Hau ere, zegoen teknologia modernoenaz, «Cockerill» etxe belgiarretik ekarria, hornitu zen.

Inbertsio handiak egin ziren hura sortzeko, eta 13,3, milioiz gorako balioa zuen higiezinduak.

Burdingintzarako hiru enpresa horiekin –»San Francisco de Mudela», Bilboko Labe Garaiak eta «La Vizcaya»– goitik behera aldatu zen Espainiako siderurgia. Arrabio produkzioa izugarri handitu zen epe labur batean: 45.530 tona ekoiztetik urtero 1876- 1880 bitartean 184.600 tona ekoiztera urtero 1886-1890 bitartean. Burdin kopuru horren %31 eta %77 produzitu zen, hurrenez hurren, Bizkaian. Hau da, bost urteko bi bitarte horietan Espainako burdin produkzioa 139.100 tonatan handitu zen, eta Bizkaiari zegokion, handitze horren %87 (121.000 tona). XX. mendearen lehenengo bost urteetan, berriz, Espainiako estatuan produzitu zen burdinurtuaren %68a (245.000 tona) eta altzairuaren %85 (216.00 tona) Bizkaian egin zen.

Bizkaiko siderurgia berriaren sorreraz gero (1880-1990), Bizkaia izan zen Espainiako siderurgiaren buru, Asturiasen kaltetan, eta buru izaten jarraitu zuen mendearen erdialdea arte.Hasieran esportatu egiten zen produkzioaren parte handiena, eta barne merkatuan saltzen, gainerakoa; esportazio gai nagusia burdin barra zen, eta erraila, gero.

Produktu landuenak (xaflak-eta, baina baita burdin barrak ere) barne merkatuak kontsumitzen zituen. Gero, baina, 1895. urtetik aurrera-edo, galdu egin zenez kanpo merkataritzaren parte bat, eta handitu, berriz, produkzioa, barne merkatuari eman behar izan zitzaion lehentasuna, Espainiako merkatuari gehienbat. Garai hartan, gainera, garrantzi handiko aldaketa bat gertatu zen Espainiako muga zergen politikan, 1891n muga zerga protekzionista bat onartu zen, eta siderurgiako enpresak, enpresarioek Espainiako merkatua banatzea eta monopolio prezioak ezartzea erabaki ondoren, kartel batera bildu ziren. Metatze prozesu kapitalista berri bat hasi zen, eta monopolio prezio berriek industria siderurgikoen eta haiekin loturiko enpresarioen alde jokatu zuten. Beraz, berrikuntza teknologikoek eta monopolio prezio berriek asko gehitu zuten lanaren eta kapitalaren produktibitatea.

Bizkaiko altzairu produkzioa 4,7 bider handitu zen 1876-1880 bitartetik (8,6 tona langileko urtean) 1906-1910 bitartera (40,2 tona langileko urtean). Asturiaskoa, berriz, 1,3 bider, (9,2 tonatik 12,2 tonara langile eta urteko).

Industria siderurgikoaren kartel bihurtze horrek eragin zuen bateratze prozesuaren ondorioz, enpresa siderurgiko handihandi bat sortu zen, Espainiako bi siderurgia handienen (Bilboko Labe Garaiak eta «La Vizcaya») eta «La Iberia» metalurgiaren bat egitetik: «Altos Hornos de Vizcaya», alegia, Bizkaiko Labe Garaiak. Enpresa berri horrek Espainiako produkzio siderurgikoaren %60a baino gehiago fabrikatu zuen aurrerantzean.

Industrializazioaren sendotzea

Industrialiazioari loturiko hiru sektore horiek (meatzaritza, ontzigintza eta burdingintza edo siderurgia) zabaldu ahala, aurrera egin zuten finantzen sektoreak eta beste industria batzuek ere, bai siderurgiari loturiko industriak (metalgintza eta ontzigintza, burdina eta altzairua kontsumitzen zutenak) bai lehendik zeudenak (papergintza, zementugintza, ehungintza) bai merkatuaren premia berriekin zerikusirik zuten beste batzuek ere. Bizkaian eta Gipuzkoan, baina baita Araban eta Nafarroan ere, zabalduz zihoan industrializazioa. Ekonomia zabaltzearen ondorio nabarmenetako bat herrien eta hirien itxura aldatzea izan zen,paisajearen urbanizazioa eta industrializazioa.

Hona horren adibide argigarri bat: Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan, 1877an, 120.014 biztanle (biztanleria osoaren %26,6) bizi zen hirietan (5.000 biztanlez gorako biztanle guneetan); 1930erako baina, 587.680 biztanle, biztanleria osoaren %65,9 zen hiritar.

Alegia, 1877-1930 bitartean hiru euskal probintzia horietako biztanle kopurua %98 handitu zen eta hiri biztanleen kopurura, berriz, %390.

XX. mendearen aurreneko hamarraldian, Bizkaian, biztanleria aktiboa industriala zen langile multzo handiena. Gipuzkoan 1920tik aurrera izan zen hala. Euskal biztanleria aktiboaren egitura oro har azterturik ere, 1910erako industria zen buru.XX. mendearen bigarren hamarraldian bizkortu zen Gipuzkoaren industrializazioa, Lehen Mundu Gerrak eragin zuen ekonomia goraldian batez ere. 533 fabrika eta 18.536 langile zituen Gipuzkoako industriak 1915ean. Metalurgia zen nagusi: biztanleria aktiboaren %31k industrian ziharduen. Hurrengo urteetan asko handitu zen metalgintzaren sektorea, eta fabrika asko sortu zen: 114 lantegi zegoen 1915ean eta 391, 1923an.

Gipuzkoako industriaren gainerako jarduera nagusiak hauek ziren: papergintza (Espainiako paperaren %60 produzitzen zen Gipuzkoan), ehungintza, armagintza eta abar.

Kapitalen eta inbertsioen merkatua

Industrializazioa zer izan zen ulertzeko, haren finantziazio bideak eta kapitalen jatorria ezagutu behar dira. Labur beharrez, kapitalak hiru sorburu izan zituela esan daiteke: enpresaren irabaziak berak (autofinantziazioa, alegia), mailegua (hau da, finantza sistemak enpresarioen esku uztea aurrezki orokorra), eta Balore Burtsa. Euskal Herriko lehenengo industrializazioa behintzat, hiru bide horiez hornitu zen. Batetik, produkzio sektore eta enpresa askok irabazi handiak lortu zituzten, eta zabaltzeko eta enpresa berriak sortzeko aukera eman zien horrek. Bestetik, euskal bankuek ere laguntasun handia eman zioten industrializazioari, batez ere Bilboko banku handiak sortu zirenez gero: Banco de Bilbao (1857), Banco de Comercio (1891), Banco de Vizcaya eta Crédio de la Unión Minera (1901). Bilboko Merkataritza Burtsa, bestalde, 1891n sortu zen, eta bere merkatuan sartu zituenelkarteen kotizazioak. XIX. mendearen bukaerarako zor publikoa gainditu zuten elkarte anonimoen baloreek. Joera hori areagotu egin zen hurrengo mendean.

1916rako Burtsaren negozioaren %20 besterik ez ziren fondo publikoak. Baina euskal kapitalismoan parte hartu zuen beste industria berri batek, industria elektrikoak, Burtsa eta bankuak izan zituen finantzatzio bide nagusiak.

Bilbo eta euskal bankuak

1876-1930 bitartean Bilbon eta Euskal Herrian metatu zen kapital pila zela eta, ekonomia eta inbertsio jarduera handia izan zen. Horrela sortu zen Espainiako finantza sistema sendoena: euskal bankuak.

Horiek eta Madrilgoak izan ziren Espainiako XX. mendeko banku nagusiak. Izan ere, XIX. mendearen bukaeran, kapital asko metatu zen Bilbon, eta horregatik, banku berriak sortu ziren (Banco de Comercio, Banco de Vizcaya eta Crédito de la Unión Minera…). Finantza zentro handia zen Bilbo, eta Euskal Herritik ez ezik Espainiako beste leku askotatik iristen zitzaion kapitala. Ekonomiaren goraldiak 1930. urtea arte iraun zuen –tartean bi krisi labur izan ziren, baina: mende hasieran bata, eta 1920 ondoko lehenengo urteetan,bestea–, eta nola kapital baliabide pila bat bildu zen Bilbora, hango kapital diruen prezioa eta interes tipoak Espainiako txikienak izan ziren, produkzio eta enpresa inbertsioaren mesedetan. Bilboko bankuek eta Burtsak garrantzi handiko papera jokatu zuten prozesu horretan, eta industrializazioa aurrera eramateko behar ziren kapital baliabideak bereganatu zituzten.

1920 ondoko hamarraldiaren lehenengo urteetarako Bilboko bankuek sekulako pisua izan zuten Espainiako finantza sisteman.

1922an Espainiako bankuen balore karteraren %24,4 Bilboko bankuen eskuetan zegoen, baina hori baino adierazgarriagoa da oraindik, argi erakusten baitu zenbateraino laguntzen zieten Bilboko bankuek enpresei, kuota hori %28rainokoa zela industria baloreei dagokienez.

Azken batean, euskal burgesiak ongi aprobetxatu zituen garai hartako legedia eta kapital metatzea bere mesedetan, eta enpresa eta enpresario asko sortu zen, bai enpresa eta kapitalista handiak bai enpresario apalak eta dirutza kozkorrak, eta, horrela, joan zen ehunduz, pixkana-pixkana, euskal industriaren azpiko ehuna, langileriaren eta erdiko mailako klaseen laguntzarekin betiere. Ongi asko aprobetxatu zituen euskal burgesiak kapital elkarketa hura enpresa proiektu handiei ekiteko elkarte anonimoen bidez, eta kapital merkatuko baliabideak eskuratzeko bankuen eta Burtsaren bidez, aurreztaile txikiarenak eta ertainarenak batez ere. Euskal Herrian elkarte horiek egin zuten aurrerabidearen adibide da 1922rako Espainiako elkarte anonimoen laurden bat Euskal Herrian izatea.

Enpresa txiki eta ertainari eskaini zitzaizkion aukera horietatik probetxu ateratzen asmatu zuen beste enpresa gizon apal askok, eta horiek ere Euskal Herriko industria eta enpresa ehuna osatzen lagundu zuten. Euskal Herriaren industrializazioa eta modernizazioa, beraz, 1876-1900 bitartean (edo 1936 bitartean, agian) gauzatu zen. Goraldi luze hark eragin handia izan zuen herrian, egitura maila guztietan: ekonomian, gizartean, politikan, kulturan, aisialdiaren antolamenduan, demografian.

Harretxek jarri zituen Euskal Herria XX.. endean zehar eutsi eta elikatu duten sustraiak.