Historia»Erdi aroa - Politika-administrazioak
Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherearen antolamendu politiko administratiboa
Lapurdi
Lapurdi Akitaniako dukerriko bizkonderri
bat zen, kargua gurasoengandik hartzen
zuen bizkonde baten agindupean. Bizkondea,
duke-erregearen ordezkari gisa, herrian
ordena zaintzeaz, zergak biltzeaz, dukeen
ondasunak administratzeaz eta lurraldea
erasoetatik babesteaz arduratzen zen.
Behin bizkonde familia desagertu ondoren
(1193), duke-erregeak hartu zuen
Lapurdiko administrazioaren ardura bere
eskuetan. Egitura publikoaren buru bailea
zen: erregeak hautatzen zuen bailea Akitaniako
seneskalaren bitartez, eta bizkondearen
lehengo zeregin berberak izaten zituen.
Epaitze lanetan Uztaritzeko Gortearen
laguntza zuen baileak. Gorteaz gainera, eta
aditu batzuen arabera, 1310erako ba omen
zen Lapurdin beste erakunde bat, Biltzarraren
aurrekoa edo. Nolanahi ere, hori horrela
ote zen, ez dago oso argi.
Hego Euskal Herriko lurraldeetan bezala,
eta garai bertsuan, Hermandade bat
sortu zen Lapurdin. Hegoaldeko Hermandadeak
bezala Lapurdikoa ere gaizkileei
aurre egiteko (nobleak ziren gaizkileetako
asko) eta bake publikoa mantentzeko sortu
zen Rikardo II.ak 1396an onetsitakoa.
Enrike IV.ak 1400ean eta 1403an berretsi
zuen, eta hor ageri denez, Lapurdiko Hermandadearen
estatutuak Bizkaiko, Arabako
edo Gipuzkoako Hermandade koadernoen
oso antzekoak ziren.
Lapurdi Frantziako monarkiaren agindupean
geratu zenean, Lapurdiko eta Frantziako
erregearen arteko harreman politiko
administratiboak idatzita uzteko beharra
ikusi zen. Idazketa hori, Coutume delakoa,
1514an egin zen, baina hori beste kontu bat
da, Aro Berrikoa jada.
Zuberoa
1307 baino lehen Zuberoa bizkonderri
bat zen Akitaniako dukerriaren mendean,
eta kargua gurasoengandik hartzen zuen
bizkonde baten agindupean zegoen. Bizkondea
duke-erregearen ordezkaria zen, eta
haren ahalak zituen. Bake publikoa gordetzea,
epaitze lana betetzea, zergak biltzea,
dukearen jabetzak administratzea eta lurraldea
erasoetatik babestea ziren haren zeregin
nagusiak.
1307. urteaz gero informazio gehiago
dago. Erregeak bizkondearen ordezko kargu
bat izendatu zuen: Mauleko gazteluko
kapitaina. Kapitainaren mendean beste kargudun
batzuk zeuden: bi baile (bata Iparraldean
eta Hegoaldean bestea) ordenapublikoa zaintzeko eta justizia betearazteko,
eta hiru mezulari Zuberoako herritarrekin
harremanak bideratzeko.
Epaitze lana betetzeko edo justizia bideratzeko,
Lextarreko gortearen laguntza
zuen Mauleko gazteluko kapitainak. Hamar
jaun handik, eta beste berrogeita hamar bat
etxe nobleko jaunek parte hartzen zuten
Gortean. Kapitaina bera zen lehendakaria.
Zuberoako kostüman azaltzen denaren
arabera (1520an idatzia) Ordako Gortea
zen biltzarrik garrantzizkoena. Haren barnean
biltzen ziren alde batetik nobleak eta
apezak, eta bestetik herritarren ordezkariak.
Herritarren ordezkariek beren batzar
berezia zuten, Zinbideta, nobleek eta apaizek
berena zuten bezala, Grand Corps
delakoa.
Nafarroa Beherea
Administrazioaren aldetik hiru barruti
bereizten ziren Nafarroa Beherean: Donibane
Garaziko kapitaingoa, Bastidako hiribildua
eta Amikuze-Oztibarre bailegoa.
Donibane Garaziko kapitaingoa erregearen
eskuko lurralde batzuk ?Garazi, Arbela eta
Orzaize?, Mehaineko jaurerriak eta Baigorriko
bizkonderriak osatzen zuten. Bastidako
hiribildua 1312an fundatu zuten, eta
erregeren eskuko zen hura ere. Amikuze-
Oztibarreko bailegoa, berriz, Tartasko bizkondeena
izan zen, Albreteko jaunena
gero, eta 1338-1365 bitartean Nafarroarenerregeren mende egon zen. Bailegoaren
barruan bi jaurerri zeuden, Agramondarrena
bata (Agramont, Bidaxune, Eskoze,
Erango, Akamarre, Erreiti eta Burgue), eta
Lukuzetarrena bestea (Lukuze, Izura eta
Landibarre).
Donibane Garaziko gazteluko kapitaina
zen erregearen ordezkaria, eta ordena
publikoa zaintzeaz, zergak biltzeaz eta erregeren
ondasunak administratzeaz arduratzen
zen. Kapitainak laguntzaile bat ?merioa
edo bailea? zuen Nafarroa Behereko
eskualdeetako bakoitzean: Garaziko merioa,
Iholdi-Armendaritzeko merioa, Arbelako
merioa, Orzaizeko merioa, Amikuze-Oztibarreko
bailea, Donapaleuko bailea etaGarruzeko bailea. 1340an Donibane Garaziko
gazteluko kapitainak zergak biltzeko
ahalak galdu zituen. Orobat 1365ean erregeren
ondasunak administratzeko ardura
galdu zuen; handik hara Donibane Garaziko
baileak hartu zuen erantzukizun hori
bere gain.
Bastidako alkatetza ere Donibane Garaziko
gazteluko kapitainari zegokion, baina
kapitainak ordezko bat zeukan karguan:
Lukuzeko etxeko jauna hasierako urteetan,
eta hiribilduko bailea bera, nonbait, gerokoetan.
Amikuze eta Oztibarre baile baten ardurapean
zeuden. Bailea Donibane Garaziko
gazteluko kapitainaren esanetara zegoen,
eta Garruzeko gazteluan bizi zen.
