Historia»Historiaurrea

Goi Paleolitos aroko ehiztari eta fruitu biltzaile espezializatuak

Atal honek Goi Paleolitos aroan gizakiak Euskal Herrian izan zuen bilakaera du aztergai, hainbat alor hartzen direla oinarri azterketa hori egiteko: kronologia, ingurugiroa, biltegi nagusiak, kultura materiala edo bizimodua. Goi Paleolitos aroan edo Leptolitos aroan kulturaren alor askotan gertatu zen dinamika berrien sorrera azpimarratzen da; aldaketa horiek iragarri zuten Holozenoaz gero ekoizpen ekonomiarekin gertatuko zen aldaketa.

Goi Paleolitos aroaren kronologia erlatiboa eta ingurugiroa

Euskal Herriko Goi Paleolitos aroa Europako mendebalekoaren antzera antolatu ohi da, H. Breuilek eta D. Peyronyk XX.. endeko lehen lau hamarraldietan bereizi zituzten parametro tipologiko eta kulturalak oinarri hartuta, hain zuzen. Bestalde, kultura mailan Pleistozeno aldiaren azken partea gainerakoetatik bereizten duen irizpidea onartu egin da, izan ere, K.a. 35.000.. rteaz gero garrantzi handiko aldaketak gertatu ziren Erdi Paleolitos arotik Goi Paleolitos arora igarotzean (aldaketa antropologikoak, Neanderthal gizakitik gizon modernora; arte figuratiboaren lehen aztarnak; hezurrezko tresnagintzaren bilakaera; hosto itxurako harrizko tresnen prozesua; janariez eta lehengaiez hornitzeko teknika berriak, etab.). Goi Paleolitos aroko aldaketa horien ezaugarriak zehaztea eta izan zuten garrantzia aztertzea da arkeologia ikerketen ardatz nagusia gaur egun.

Goi Paleolitos aroa hiru aldi handitan banatu ohi da: Aurignac-Périgord, Solutré eta Magdalen aldiak, hurrenez hurren. Aldi horietako bakoitzak milaka urte hartzen ditu, eta faseetan banatzen dira; fase horietako batzuk kultura maila hartzen dute zenbaitetan.

Aurignac-Périgord aldiaren barruan, esaterako, Châtelperron, Protoaurignac, Aurignac eta Gravette aldiak bereiztendira (ordena kronologikoan). Solutré eta Magdalen aldien antolamendua soila da: lehen aldia, erdikoa eta goi-azken aldia bereizten dira bietan.

Kronologiari dagokionez, Goi Paleolitoseko kultura horien ibilbideak hogeita bost milaldi hartzen ditu; bestalde, Goi Pleistozenoko aldi hotzena izan zen (Pleniglaziar esaten zaio, eta Alpeetako sekuentziako Würm izotzaldiaren III. eta IV. estadioak hartzen ditu). Zenbait epelaldi izan baziren ere, aroaren amaiera arte ez zen klima erabat epeldu, Holozeno eta Epipaleolitosaldien hasiera izan zen arte K.a. IX.. ilaldia inguruan.

Bizilekuen kokaera eta bizileku motak: arkeologia aztarnategi nagusiak

Goi Paleolitos aroan izan ziren hotzaldiek bi motako eraginak izan zituzten giza taldeetan. Batetik, itsas maila gaur egun baino 120 metro beherago egotera heldu zen garai hartan; Muskiz eta Miarritze arteko kostaldea, esaterako, lau-hamar kilometro zabalagoa zen. Bestetik, garaierak gaur egun duen eragin bera zuenez gero (zenbat eta garaiago orduan eta hotzago), taldehaiek nahiago zituzten, “oro har”, behe lurrak bizilekuak egiteko. Dena dela, ez zen beti hala izaten; Araban eta, batez ere, Nafarroan aurkitu diren Goi Paleolitos aroko zenbait aztarnategiren arabera (aro horretako aztarnategi batzuk gaur egungo 900 metroko garaieran daude), ez da gauza segurua garaiera behin betiko faktorea denik.

Euskal Herriko Goi Paleolitoseko aztarnategiak ehunen bat dira guztira, han-hemen sakabanatuak: Bizkaia, Gipuzkoa eta Ipar Euskal Herrian hogeita bostna aztarnategi, eta hamar bat Nafarroaren (gehienak) eta Arabaren artean. Dena dela, aztarnategi horiek guztiek ez dute garrantzi bera, ez bildu diren tresnei dagokionez ezta estratigrafiari dagokionez ere; horrez gainera, aztarnategi horietako hogeiren bati dagokionez, ezin baiezta daiteke Goi Paleolitos arokoak direnik.

Bi arrazoirengatik aurkitu dira aztarnategiak han-hemen sakabanaturik: indusketa lanen erritmoa eta arauak batetik, eta landare dentsitatea bestetik. Karst eremuetan, esaterako, haitzulo eta harpeetan egin dira batez ere indusketak, eta hainbat aztarnategi aurkitu dira horietan. Izan ere, baldintza egokiak izaten dira inguru horietan arkeologia aztarnak gordetzeko (kare harrizko eremuak izaten dira eta babesean egoten dira), aterpe termikoaren lana egiten baitute (leku itxiak izaten dira, eta hezetasun maila handikoak). Hala ere, hainbat indusketa egin dira Lapurdin, Nafarroa Beherean edo Gipuzkoako eta Bizkaiko gaur egungo kostaldean karst erlieberik ez dagoen eremuetan, eta horietan ere garai hartako hainbat bizileku aurkitu dira aire zabalean, haitzuloetako bizilekuak baino hondatuagoaknoski; hezurrezko tresnagintzaren aztarnarik, ordea, ez da aurkitu. Dena dela, arkeologia aztarnategien kokagunea aztertzean kontuan hartu behar da ziur asko kostaldeko aztarnategi asko urpean gelditu zirela Pleistozenoaren amaieran itsas mailak gora egin ondoren (Flandriar itsas-goratzea).

Bizilekuaren kokagunea aukeratzeko garaian, goratasunaz gainera beste hainbat faktore hartu ziren kontuan. Arestian aipatu bezala haitzuloetako bizilekuak zituzten gustukoen Goi Paleolitos aroko gizakiek. Haitzuloen artean, bestalde, nahiago izaten ziren sarrera handiko sarguneak, lehorrak, hegoaldera edo hego-ekialdera begira, ikuspen handikoak eta gune estrategikoetan kokatuak animalien joan-etorria menderatzeko (kontuan hartu behar da garai hartako gizakien elikaduran garrantzi handikoa zela ehiza) edo beharrezko lehengaiak eskura edukitzeko (suharri azaleratzeak, esaterako).

Bestalde, haitzuloaren inguruko biotopo nagusiaren araberakoa izaten zen ehiza.

Bizitzeko lekuak aukeratzeko garaian hainbat parametro hartzen ziren kontuan, giza taldeak gaur egungo giro eta eguraldi baldintzak baino baldintza gogorragoetan bizirik iraun zezan: bizilekuaren bizigarritasuna batetik, eta beharrezko zituzten gaiak hurbil izatea bestetik. Garai hartako nomaden ekonomia urtaroen araberakoa zenez gero, bizilekuaren inguruan zein baliabide ekoitz zitekeen hartzen zen kontuan: lehengaiak eskuratu, barazkiak bildu, ehiza, arrantza edo itsaskiak, besteak beste. Euskal Herrian, esaterako, Ekain (Gipuzkoa) aztarnategiko Magdalen aldiko aztarnak dira ekonomia mota horren erakusgarri.Ignacio Barandiaranek Euskal Herriko Goi Paleolitos aroko aztarnategi nagusiak zortzi taldetan banatu zituen 1980an, eta horietako batzuk, gainera, beste hainbat taldetan bana daitezke: Bizkaiko Mendebala (Enkartazioak batez ere); Ibaizabal-Deba ibaien goi arroak; Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldea; Ataun-Arakil; Aturri Behea eta Lapurdiko kostaldea; Arballako basoa (Zuberoa).

Aztarnategi multzo horien artean bizileku gehien dituen ingurua Gipuzkoako eta Bizkaiko kostaldea da; bertan zenbait ibairen behe arroak daude Goi Paleolitos aroko aztarna ugari dituztenak (Gernika, Lea-Artibai, Deba, Urola, Oria, Urumea eta Oiartzun).

Atal hau ez bada ere arkeologia aztarnategien azterketa zehatza egiteko leku egokiena, ezin aipatu gabe utzi zenbait maila oso interesgarri, horietxek baitira, hain zuzen, euskal Goi Paleolitos aroko geruza segida ezaugarriak. Goi Paleolitos aroko hiru aldietako aztarnategiak ondoko mapan agertzen dira.

Iparraldeko aztarnategi nagusiak hauek dira: Isturitz (Nafarroa Beherea), Gatzarria (Zuberoa) eta Azkonzilo (Nafarroa Beherea).

Isturitzen garrantzi handikoa da maila segida, Goi Paleolitosaren hasieratik Magdalen aroa artekoa; bertan, aztarna ugari dago (azagai isturiztarrak eta hagaxka apainduak), eta horietako batzuek Europako historiaurreko zenbait garaitako fosil ezaugarritzat hartzen dira. Gatzarriako Goi Paleolitos aroko geruzak aroaren lehen herenari dagozkio. Azkonzilon, aldiz, Solutré aldiko maila segida garrantzitsua aurkitu da duela gutxi egindako indusketetan. Iparraldean, aipagarriak dira, bestalde, Lapurdiko kostaldean eta Aturri, Errobi eta Urdazuri ibaietako erdi-behe arroetan dauden Paleolitos aroko gaien azaleratzeak.

Gipuzkoan aztarnategi ugari dago euskal Goi Paleolitos aroaren ikerketan garrantzi handia izan dutenak. Aitzbitarte IV. aztarnategia izan zen Gipuzkoan induskatu zen lehen aztarnategia. Aztarnategi honetan Solutré eta Magdalen aldiko gizakiak bizi izan ziren, batez ere. Aitzbitarte III.an egin berri diren ikerketetan Magdalen, Solutré eta Gravette aldiko aztarnak aurkitu dira. Urola ibaiaren arroan Ekain haitzuloa (Magdalen aldian erabilia, batez ere), Erralla (Magdalen aldikoa hau ere) eta Amalda (Gravette eta Solutré aldikoa) aztarnategiak dira nabarmenenak. Gipuzkoako Goi Paleolitos aroko hirugarren gunea Deba ibaiaren arroan dago: Goi arroan Lezetxiki eta Labeko Koma daude, biak Chatelperron eta Gravette aldikoak; behe arroan, berriz, Urtiaga, Ermitia edo Langatxo, besteak beste, Magdalen aldiko bizileku izan zirenak batez ere, eta Ermitiako Solutré aldiko maila aberatsak dituztenak aurretik.Nafarroako Goi Paleolitos aroaren azterketak azken bi hamarraldietan egin dira gehienbat, baina Nafarroaren iparraldea besterik ez da aztertu. Aztarnategi nagusiak hauek dira: Berroberria (Magdalen aldikoa), Alkerdi (Gravette aldikoa), Abauntz (Magdalen eta Solutré aldikoak), Portugain (Magdalen aldikoa), Hego Mugarduia (Gravette aldikoa) eta Koskobilo (erabat hondatua; Aurignac, Gravette, Solutré eta Magdalen aldietako arkeologia mailak zeuden ziur asko bertan).

Araban Goi Paleolitos aroko aztarna gutxi aurkitu dira, eta aurkitutakoak egoera txarrean gainera: Arrillor haitzuloko Magdalen aldiko aztarna erabat hondatua; Mairulegorretako karst egituretako zenbait aztarna, zein garaitakoak diren ezin jakin daitekela; aire zabalean aurkitutako hainbat aztarna Goi Paleolitos aroko aldiren batekoak.

Bizkaiko indusketa kopuruak behera egin du azken urteetan. Aztarnategi aipagarrienak Bolinkoba (Gravette, Solutré, eta Magdalen aldiko aztarnekin) eta Santimamiñe (aurrekoaren arkeologia maila berak dituena) dira. Garrantzi gutxiagokoen edo ikertzen ari direnen artean aipagarriak dira: Polvorín (Aurignac aldikoa), Antoliña (Magdalen, Solutré eta Gravette aldikoa), Atxurra (Solutré eta Magdalen aldikoa), Lumentxa, Atxeta, Silibranka eta Laminak II. (Magdalen aldikoak, guztiak). Aipagarriak dira, bestalde, Kurtziako kostaldean, Sukarrietatik Plentzia arteko kostaldeko zatiko hainbat bizilekutan ikus daitezkeen arkeologia materialen azaleratzeak.

Tresnen bilakaera eta teknologia aldaketa

Gaur egun, aztarna gutxi batzuk besterik ez daude Goi Paleolitos aroko gizakiei buruzkoak: harrien eta zenbait materia organikoen aztarnak besterik ez (hezurrak, adarrak eta soinberen maskorrak, eta egur ikaztuaren aztarnak). Erabiltzen zituzten gainerako tresnak eta armak ezezagunak dira. Hortaz, kulturaren eta jokaeraren inguruko hainbat eta hainbat alderdien azterketarako mugak handiak dira guztiz.

Garai hartatik gaur egunera iritsi diren tresna geheinak harrizkoak dira. Goi Paleolitosean izugarrizko bizkortzea izan zuten aurreko aroetan erabiltzen ziren tresnagintza teknikek. Bizkortze hori eragin zuten gertakarien multzoari leptolitizazio prozesua (edo tresnei hosto itxura emateko joera) esaten zaio: harri xafla edo mikroxaflazko tresnak nagusitu ziren (aurreko aroetakoak baino luzeagoak, estuagoak eta arinagoak,xafla motakoak), eta era askotako harrizko tresnak sortu ziren hari eskerrak. Harrizko tresneria arindu eta txikiagotu egin zen, oro har. Beraz, tresnak gero eta ugariagoak eta hobeak ziren, eta ondorioz egokiagoak zituzten betekizunetarako. Moustier aldian erabiltzen ziren tresnez gainera (karrakailuak eta ebakigailu horzdunak, eta gutxiago, gutxi landutako ertzak edo bi aldekoak), karrakak, gubilak, zulatzaileak edo bizkardun muturrak, erabiltzen ziren, besteak beste, Goi Paleolitos aroan.

Hezurrezko tresnagintzak aurrerabide handia egin zuen Goi Paleolitos aroan, Magdalen aldian batez ere. Gai organiko ugari erabiltzen hasi ziren (ez bakarrik hezurra) tresnak eta objektu apaingarriak egiteko; gai horien artean aipagarri dira, izan zuten garrantziagatik, zerbidoen adarrak. Gai inorganikoz landutako apaingarriak ere aurkitu dira, hezurrezko tresnak egiteko erabiltzen ziren teknikekin eginak. Arte mugikorra esaten zaion arte motako aztarnak ere badira.

Paleolitos aroko bizilekuen antzinatasuna aztertzeko prozedura absolutuez gainera (karbono 14 eta beste batzuk), baliabide tipologikoak erabiltzen dira gehienbat.

Goi Paleolitoseko aldi bakoitzeko harrizko eta hezurrezko tresna sail bat izaten da garai horren adierazgarri, geologian “fosil zuzendari” kontzeptua erabiltzen den moduan.

Châtelperrongo punta, esaterako, Châtelperron aldiaren adierazgarri izan ohi da, sardexkadun azagaiak lehen Aurignac aldiarenak, Noaillesko zulakaitza edo Gravetteko punta Gravette aldiarenak, ertz laueko harrizko tresnak Solutré aldiarenak eta azagaiak, hagaxkak eta, batez ere, arrankaziak Magdalen aldiko faseenak, hurrenez hurren.Dena dela, salbuespenen bat edo beste eginda, aldiaren adierazgarri horiek ez dira behin betikotzat hartu behar, izan ere, egiaztatu ahal izan da tresna asmatu zenetik arkeologia zerrendatik desagertzen den arteko denbora tartea luzeagoa izaten dela ezaugarritzen bide duten aldia bera baino.

Gizakiaren eragina ingurunean

Goi Paleolitos aroan espezializazioa gero eta handiagoa zen gizakien zenbait jardueratan, harrapatzaile ziren aldetik batez ere. Dena dela, prozesu hori testuinguru zabalean hartu behar da kontuan, hau da, historiaurreko taldeak bizirik irauten ahalegintzen ziren eta izadiko baliabideak eskuratzeko zuten ahalmenaren mende zeuden erabat. Ehiza, arrantza, itsaskiak harrapatzea, barazkiak biltzea (fruituak, sustraiak, azalak, hostoak, belarra, abarrak), ura gordetzea, harrizko eta hezurrezko lehengaiez hornitzea, eta antzeko jarduerez gainera, lehengai horiek jateko prestatzea, bizilekuak egokitzea, tresnak lantzea, eta abar egin behar izaten zuten garai hartako gizakiek.

Giza talde horien jardueren espezializazioa Goi Paleolitos aroan bizkorra izan zen oso. Bestalde, ez da gauza segurua aldaketa tekniko eta ekonomiko horietara izadiak berak baldintza ekologiko gogorren bidez bultzatu ote zituen; seguruagoa dirudi, dena dela, aztarnategien ingurua ustiatzeko moduaz gero eta ezagupide gehiago zituztela esatea.Goi Paleolitoseko ehiztari-biltzaile taldeen espezializazioak zenbait emaitza izan zituen; atal honetan adibide batzuk aipatuko dira. Harrizko tresnagintzari dagokionez, suharra ez beste lehengaiak gero eta gutxiago erabiltzen ziren (kuartzita, kuartzoa, hareharria, karearria, burdin harria, erupzio harria); gai horiek, dena dela, Erdi Paleolitos aroan garrantzizko gaiak ziren tresnagintzan. Ustiaketa mota berriak sortzeak eta ustiaketarako eremuak mugatzeak kultura desberdinak eta tresnagintza tradizio berriak ekarri zituen ondorioz.

Zeharo aldatu zen hezurrezko tresnagintza (harrizkoa baino askoz gehiago); tresna mota berriak agertu ziren, eta mota bakoitzak bere funtzioa zuen (nahiz eta ez dakigun zehazki zertarako erabiltzen zituzten).

Espezializazio hori nabarmena izan zen apodunen ehizaren alorrean. Goi Paleolitos aroko lehen garaietan aldian adiko ehiza egiten zen, hau da, ehizatuko zen animalia mota, adina edo sexua ez zen aurretik hautatzen: bobido handia (bisontea/ uroa), oreina (elur oreina Ipar Euskal Herrian), zaldia, sarrioa, ahuntza eta beste hainbat animalia mota era anarkikoan harrapatzen ziren Aurignac edo Gravette aldietako mailetan. Solutré aldian eta Magdalen aldian erabat aldatu zen, ordea, egoera hori: oro har, Goi Paleolitos aroko azken aldiko mailetako aztarnen bi herenak animalia mota bakar bati dagozkio eta inguruko biotopoaren araberakoak dira (elur oreina Ipar Euskal Herrian; Hego Euskal Herrian, aztarnategiaren topografia erregularra denetan oreina eta harkaiztsuetan basahuntza/sarrioa). Bestalde, aldi horietan animaliaren sexua edo adina ere kontuan hartzen zirela ikusi ahal izan da (Ekaingo aztarnategian egindako azterketa arkeozoologikoek, esaterako, hala adierazten dute).

Dena dela, ehizarako estrategia aldaketa horrek ez zuen segur aski inguruaren gaineko presio ekologikoa handitu; izan ere, ustez, inguru bakoitzean ugarien ziren animalia motak ehizatzean oinarritzen zen estrategia hura. Zenbait animalia motaren desagertzea ingurugiroaren aldaketei dagokiela onartzen da eta ez haien gainean egindako presio ekonomikoaren ondorioz. Itsas soinbera mota askorekin, ordea, ez zen hala gertatu; kostaldeko giza taldeek horrenbeste harrapatu bide zituzten ezen soinberen maskorrak gero eta txikiagoak baitziren Magdalen aldian.

Aurkitu diren aztarna arkeologikoen ezaugarriek, ordea, muga handiak dituzte gai honen inguruko interpretazioa egin ahal izateko. Landareak, dirudienez, garrantzi handikoak ziren talde haien elikaduran.

Dena dela, barazki horien aztarnak ongi gorde ez direnez gero, ez dago datu zehatzik Euskal Herrian Paleolitos aroan zenbat landareki hartzen zen jakiteko.

Kultura ereduak

Goi Paleolitos aroko giza taldeen kultura jokabideak ezin dira zehaztu arestian aipatu diren arazo berarengatik, kontserbazio arazoengatik alegia. Denborak ez ditu errespetatzen, oro har, egurrezko edo harri bigunezko aztarnak, eta are gutxiago garai hartako taldeek izan zituzten kulturaren alderdi aldakorragoak (hizkuntzak, ohiturak, errituak, pentsamendua, mitoak, estetika edo musika). Kulturaren alderdi horiek, bestalde, behin eta berriz agertu dira Goi Paleolitos aroaz geroztiko giza talde guztietan.

Kultura jokaeretan mendez mende irauten duen tresna edo egitura bat erabiltzen denean bakarrik eduki daiteke jokaera horiek ezagutzeko aukera. Gaur egun gizarte “primitibo” deituetatik jasotzen diren zeharkako etnografia lekukoetan oinarritutako iritziak uste hutsa dira, funts gehiago edo gutxiagoko usteak.

Hizkuntzari dagokionez, Goi Paleolitoseko gizakien (Gizaki Modernoak esaten zaie) hezurren eta ahoko eta faringeko zati bigunenen itxuraren arabera ondoriozta daiteke garai hartan ebakera osoko hizkuntza erabiltzen zutela; dena den, ez da ezagutzen hizkuntzaren inguruko zehaztasun gehiagorik. Euskal Herriari dagokionez, euskararen oinarri historikoak garai hartakoak direnik esateko ez dago daturik, zenbait ikerketen arabera, ordea, badirudi historiaurre girokoa dela euskararen jatorria.

Bada garai hartako giza taldeen kulturaren inguruko ezaugarri bat gutxi ezagutzen dena, musika hain zuzen; Isturitzeko aztarnategian (Gravette aldikoa), esaterako, hezurrezko txirula txiki batzuk aurkitu dira.

Euskal Herrian ez da aurkitu Goi Paleolitos aroko ehorzketarik, baina garai hartako lan artistikoetan oso ondo agertzen da orduko pentsamenduaren eta estetikaren unibertsoa. Labarretako artea lan honetako beste atal batean aztertuko da zehatz mehatz; atal honetan, beraz, arte mugikorraren aipamena besterik ez da egingo.

Materia organikozko (hezurrak eta adarrak) edo inorganikozko (harria, batez ere) euskarri askeetan lantzen zen arte mota hori. Euskal Goi Paleolitos aroan gero eta garrantzi handiagoa izan zuten gauzaki horietan grabatzen ziren irudi figuratiboek eta eskematikoek. Aurignac aldian ez zuten garrantzirik izan ia, baina Erdi eta Goi Magdalen aldian irudi gehiago eta teknika hobeaz egin ziren; hala erakusten dute, esaterako, Isturitzeko aztarnek (Bolinkoba, Santimamiñe, Urtiaga, Ekain, Torre edo Arancou-ko aztarnak ere aipagarriak dira, besteak beste). Oro har, irudi artistikoak funtzio zehatza duten gauzakietan agertzenbadira ere (hagaxkak, azagaiak, mailuak, makil zulatuak, etab.), aurkitu dira zenbait objektu helburu estetikoen arabera eginak bide direnak.

Aztarna antropofisikoak

Ontzat hartu izan da Europako mendebaleko Goi Paleolitos aroko gizakiak tipo modernokoak zirela (lehen Cro-Magnon esaten zitzaion). Euskal Herrian bildu diren datuek, ordea, ez diote datu handirik eransten Erdi Paleolitos = Neanderthal versus Goi Paleolitos = moderno dikotomiaren eztabaidari.

Urtiagako D mailako (Magdalen aldi aurreratua) aztarnen inguruko eztabaida datazio absolutuen bidez argitu da duela gutxi; horren arabera Urtiagako garezurraren aztarnak Kalkolitos arokoak dira, lehen uste zena baino geroagokoak alegia.

Gatzarriako (Zuberoa) aztarnategiko Cbci-Cbf mailan (Antzin Aurignac aldia), giza hagin bat aurkitu da. Beraz, aipatutako aztarna horien guztien arabera Euskal Herrian Goi Paleolitos aroko giza aztarna gehienak Isturitzeko (Nafarroa Beherea) aztarnategian aurkitu dira. Haitzulo horretan (E. Passemardek eta R. eta S. de Saint-Périerrek indusi zuten, hurrenez hurren) ehunen bat gizaki aztarna topatu dira; aztarna horiek bederatzi multzotan banatu ohi dira, kronologikoki aldi desberdinei dagozkienak, Aurignac aldi tipikoa, Gravette, Solutré eta Magdalen aldiak hartzen dituztenak.

Aipagarria da, bestalde, giza aztarna horien artean garezur eta maisalezur kopurua handiagoa izatea beste hezur luzeagoak eta giltzadurak baino, azken horiek baitira ondoen irauten duten giza hezurrak (dena dela, kopuru desberdintasun horretatik ezin atera daiteke ondoriorik, izan ere, indusketetan argi eta garbi gizakien aztarnak zirenak soilik jaso ziren segur asko).

Isturitzeko aztarnategian aipatzekoa da bildutako zenbait giza aztarna erabilita daudela.

Duela gutxi egindako azterketa baten arabera ikusi da gizaki hezur horiei haragi puskak kendu eta manipulazioak egin zitzaizkiela, irudiak grabatu, esaterako. Azterketa horretan bertan bi hipotesi aipatzen ziren: kanibalismoarena batetik, elikatzeko edo errituetarako egiten zena, edo ehorzketa unean gorpuari haragia kentzen zitzaionaren hipotesia bestetik.

Lezetxikiko III. mailan aurkitutako Neanderthal motako haginek azterketa sakona beharko lukete. Izan ere, maila hori Antzin Aurignac aldiari dagokiola baieztatu ezkero, arestian aipatutako dikotomia klasikoaren kontrako aurkikuntza berria izango genuke esku artean.