Euskara eta Euskal Literatura»Euskara eta Euskal Literatura

XIX. mendea

Euskara Euskal Herritik kanpo: Humboldt

Euskal Herria ez ezik euskara bera ere aztergai izan da hainbat atzerritarrentzat historian zehar (ik. AROCENA Fausto El País Vasco visto desde fuera, Donostia, 1949).

Kanpotar hauetako bat Guillermo Humboldt filologo prusiarra izan zen. 1767an jaio zen Postdam (Alemania) herrian. Alexander anaiarekin Berlingo Unibertsitatea sortu zuen. Berrehun hizkuntza ezagutu eta landu omen zituen. 1835ean hil zen Tegel-en.

1799. eta 1801. urtean Euskal Herrian egon zen, hamar bat urtez euskarari buruz ordura arte idatzitakoa biltzen eta ikertzen jardun ondoren.

Parisen, Humboldtek Leizarraga, Oihenart eta Larramendiren liburuak irakurri eta landu zituen. Oharturik euskarak ez zuela harreman esturik inguruko hizkuntzekin bertara etortzea erabaki zuen: «Humboldt, euskara eta Euskal Herriaren deiak liluratuta, etorri zitzaigun gurera, gure gauzei buruzko zenbait berri atzerrian jaso ondoan» (Mitxelena 1983, ?1988, 65 or.?).

Euskal Herrian, Humboldt garai hartan euskarari buruz adituak ziren zenbait euskaltzalerekin bildu zen. Bi izan ziren, batez ere, prusiarrari lagundu ziotenak, Astarloa eta Mogel. Mogelek honela ikusi zuen atzerritarra: «Ha venido desde aquella capital sin más objeto que el tratar en estos países con los más versados en este idioma. Le he tratado, y quedé admirado de las luces que adquirió, de las reflexiones que hacía, de la agudeza de sus preguntas».

Humboldtentzat Euskal Herria bizirik iraun duen herri zahar bat zen, jatorrizko berezitasunak gordetzen zituena eta bertako biztanleek aspaldiko hizkuntza bat hitz egiten zutena.

Humboldtek euskararen jatorria euskoiberismo teoriaren bidez azaltzen zuen.

Haren ustez Espainiako lehen biztanleak iberiarrak ziren eta euskara iberierarekin identifikatzen zuen: «Toponimo iberikoen interpretazioak aztertzen jardun zuen, euskararekin erabateko korrespondentzia fonetikoak izan zitzaten eskatzen zielarik, jatorriberbera zutela onartuko bazen. Azterketa konparatibotik ondoko ondorio hauetara iristen da: euskara eta iberikoa gauza bera dira edo, zehatzago esan iberikoa euskararen arbasoa da; euskara, beraz, penintsula guztian hedatua izan zen, toponimian nabari denez» (Gómez 1988 ?1992, 449 or.?).

Uste hau oso zabaldua egon zen euskal pertsonaia ezagun askoren artean. Besteak beste, Garibay, Poza, Etxabe, Larramendi, Astarloa, Erro, Mogel? iritzi berekoak ziren.

XX. mendean bertan ere aipatua izan da: «En nuestro tiempo esta teoría, que Caro Baroja llamó vasco-iberismo, se mantenía todavía no caducada hasta después de 1940: la identidad del vasco y el ibérico; la extensión del vasco por toda la península, según se ve en la toponimia; la presencia de iberos, mezclados con celtas, en Lusitania y en las regiones del norte, fueron tesis muy generalmente aceptadas» (Tovar 1980, 157 or.).

Hervás Panduro jesuitaren eragin zuzena izan zuen Humboldtek, Arana Martijak haren planteamendua azaltzen duenean ikus daitekeen bezala: «Así como los números nos ayudan a calcular, las palabras nos ayudan a pensar. Cada forma del lenguaje puede ser considerada como característica del pueblo que los habla y los pueblos no dejan alterar con facilidad el molde en el que tienen costumbre de verter sus ideas» (1996, 371 or.).

Humboldten ikerlanek oihartzun zabala izan zuten Europako hainbat gune kulturaletan.

Euskararen ezagutzak erakarrita, beste zenbait hizkuntzalari alemaniarrek lan sakonak egin zituzten, hala nola, Hübner eta Schuchardt-ek. Mitxelenaren iritziz, Bonaparteren lana alde batera utzirik, Humboldt izan zen euskaldunok izan dugun lehen harreman zuzena Europako hizkuntzalaritza zientifikoarekin, hurrengoa ehun urte geroago gertatu zelarik: «Pour nous, basques, Humboldt a représenté le premier contact réel de la tradition linguistique locale, qui avait alors atteint un haut sommet, avec la tradition scientifique occidentale: le deuxième, dont la continuité semble assurée, ne se produira qu?avec Hugo Schuchardt, cent ans après» (1973 ?1992, 392 or.?).Egungo ikuspegitik begiratuta, Mitxelenak honela laburbildu du Humboldtek eginiko lana: «Oraingo iritziei bagagozkie, Humboldtek ez zuen ondore onik atera euskararen bitartez egin zuen saio nagusian.

Argitasunak bildu zituen, haatik, baita Astarloarengandik ere, eta euskararen izaeraz eta egituraz zabalkunde eskerga, zena zelako, egin zuen munduan barrena» (1983 ? 1988, 65 or.?).

L. L. Bonaparte eta A. d?Abbadie

XIX. mendean bi gizon, atzerritarrak biak, nabarmendu ziren euskal letretan. Biek euskararen alde gogotik lan egin zuten eta euskaldunek euren hizkuntza eta literatura landu zezaten bultzatzen saiatu ziren. Ingalaterran jaio zen lehena, Bonaparte printzea, eta irlandarra zen bestea, Antoine d?Abbadie, aita zuberotarra bazuen ere.

Louis-Lucien Bonaparte Napoleon I.aren iloba zen. Kimika eta mineralogia arloak landu ondoren hizkuntzalaritza alorrean aritu zen berrogeita hamar urtez. 1847an argitaratu zuen euskara gai zuen lehen liburua.

?Bonapartek euskalduntzat zuen bere burua, maila batean behintzat (?) Euskaraz ederki zekien; Euskal Herria maite zuen eta, beste aldetik ez da ahaztu behar bere bigarren emazteak, Clemence Richardsek, zeinarekin, hainbat urtez elkarrekin bizi ondoren, 1891. urtean in articulo mortis ezkondu baitzen, euskaraz bazekiela? (Gómez 1988-1992, 440. or.).

1856-1869 bitarteko urteetan Euskal Herrira etorri, hainbat laguntzaile bere baitara bildu eta ondorengo urteetan lan garrantzitsu ugari argitaratu zuen. Hauen artean aipagarrienak Le verbe basque en tableaux eta bere mapa ezaguna izan ziren.

Bonaparteren lana ezinbestekoa da euskal dialektoak ezagutu nahi dituen edonorentzat.

Hark mugatu zituen euskalkiak lehenengoz (azpieuskalkiak baztertu gabe): bizkaiera, gipuzkera, lapurtera, egoaldeko goi-nafarrera, iparraldeko goi-nafarrera, ekialdeko behe-nafarrera, mendebaleko behe-nafarrera eta zuberera. Sailkapen hau lehenbizikoa izanik, gaur egun erabiltzendena da, Azkuek sartutako aldaketaren bat edo beste kontuan hartuta: ?Onartzekoa ez ezik, onartua ere izan da, guztiok baitarabilgu harrezkero, Azkueren edo besteren zenbait ukitu gorabehera? (Mitxelena 1983- 1988, 66. or.).

Bonaparte Printzearen helburua lan zientifikoak argitara ematea izan zen batez ere.

Villasantek adierazten duen bezala: ??tenían una finalidad puramente científica, a saber, suministrar elementos para poder estudiar con exactitud una variedad subdialectal determinada. Es decir, eran trabajos hechos con fines y criterios científicos, no con fines y criterios literarios? (1979, 176. or.).

Plazaratu zituen kristau ikasbideek, Biblia zatiek nahiz Biblia osoek dokumentazio gaitza eskaini zuten ordura arte gisa horretako materialik ez zuten euskaralarientzat, bertako nahiz kanpokoentzat. ?Su método consistía en hacer traducir una parte de la Biblia o del catecismo cristiano a cada uno de los dialectos y subdialectos. Con ello, incluso las variedades dialectales más arrinconadas conocieron la imprenta? (Sarasola 1982, 63. or.).

Bonapartek laguntzaile bikainak izan zituen. Lapurteraz, J.P. Duvoisinek Bible saindua edo testament zahar eta berria idatzi zuen, ordura arte argitaratutako Bibliaren lehen bertsio osoa. J.A. Uriartek bizkaieraz eta gipuzkeraz idatzi zuen; K. Otaegik gipuzkeraz eta goi-nafarreraz; M. Mendigatxak erronkarieraz; E. Intxauspek zubereraz; M. Salaberrik behe-nafarreraz; B. Etxenikek baztaneraz? Lan hauek guztiak Bonaparteren eskariz egin ziren eta printzeak berak ordaindu zituen.

Bonaparteri zor zaio hizkuntzaren inguruko ikerlan, itzulpen eta bilaketa sistematikoaren oinarri zientifikoa eta euskaraz adituak zirenentzat sustatzaile izana. (ik.

Bonaparte Bleschamp, Louis-Lucien).

Antoine Thompson d?Abbadie Dublinen jaio zen 1810ean. Zientzia gizon, bidaiari, etnografo eta hizkuntzalari euskaltzalea izan zen. Sorbonan zientzia eta geografia ikasketak egin zituen eta ondoren Brasil (1835) eta Etiopia (1837-1848) ezagutu zituen, geografia, astronomia eta etnografia ikerketak egin zituelarik.

Parisen Abbadiek A. Xaho ezagutu zuen eta elkarlanean aritu ziren, Patri Urkizuk dioen bezala: ?Parisera 1828. urtean bizitzera doazelarik Abbadietarrak, hemen lagun kuttun egin zuen Antoinek Joseph Augustin Chaho (1811-1858) atharraztarra, eta elkarrekin argitaratu zuten zubererazko lehen gramatika, Les études grammaticales sur la langue euskarienne (Paris, 1836)? (1991, XXXVI. or.).1849. urtean Hendaian Abadia jauregia eraiki zuen. 1867an Parisko Zientzia Akademiako kide izendatu zuten eta 1892an erakunde bereko lehendakari izan zen.

1853. urtean Euskal Jaiak eratu zituen Urruñan, hain ezagunak gertatu ziren Lore-Jokoak barne zirela.

Urruñan hasi baziren ere, 1864tik aurrera Saran antolatu ziren Lore-Jokoak: ?XIX.. igarren menderdi osoan (1853-1897), hau da, Antoine d?Abbadieren heriotzeraino ospatu ziren Lore-Joko hauek. Poeta sarituen artean besteak beste hauek ere ageri direlarik: B. Celhabe (1853), Dussaut (1854), Jean-Baptiste Larralde (1855-1859), Louis Ithurbide (1857), Betiri Olhondo (1863), Otxalde (1868), Etxeberri (1869), Ibarrart (1884), Jean Baptiste Elissamburu (1855, 1858, 1860, 1862)?? (Urkizu 1991, XXX- VII. or.). Ohorezko makhila eta ontza urre batzuk izaten zen irabazleentzako saria.

Hegoaldean, urte batzuk geroago, Jose Manterola hasi zen antzerako lehiaketak bideratzen.

Bertara poemak nahiz bertsoak aurkezten zituzten. ?No es fácil trazar en la obra de estos poetas el límite que separa la poesía elaborada de la improvisación oral en verso, del bertsolarismo? (Sarasola 1982, 67.. r.). Lan hauen gaiaz Mitxelenak hauxe dio: ?Las poesías presentadas son de corte tradicional (sátira amable y leve melancolía)? (1960, 135. or.).

Bereziki aipatzekoak dira Duvoisin kapitaina eta, batez ere, Jean Baptiste Elissamburu.

Saratarra izengoiti ezberdinez aurkezten zen jokoetara, eta saria behin baino gehiagotan irabazi zuen. Baina Elissambururen poemek besterenen maila literarioa gainditzen zuten eta benetako poetatzat hartua izan da: ?Elissamburu es ante todo un maestro del lenguaje y un versificador de extraordinaria habilidad. De gusto muy depurado ?poseía una sólida formación literaria a la francesa?, tiene además una gran variedad de registros que maneja con la misma destreza? (Mitxelena, 1960, 135. or.).

Abbadie hizkuntzaren jai herritar-kulturalen sustatzaile izan zen eta eskuzabal lagundu zion euskal olertiari, beretik dirua jarriz eta urteroko jaiak antolatuz: ?Euskaldunen aita deitzen zioten Antoine d?Abbadieri garaikideek, eta ez zen izan gutxiago, ezen Lapurditik hasi eta Baxanabarre, Zuberoa, Nafarroa, Gipuzkoa eta Bizkaiara hedatuz eta zabalduz Lore Jokoak beraiekin pizten joan zen euskalzaletasuna eta euskaldun izate-sentitzearen harrotasuna? (Urkizu 1991, XXXIX. or.). (ik. Abbadie, Antoine Thompson d?).

EUSKAL FESTEN SARI BANAKETA (laburtua)

Euskarazko aldizkariak, almanakak, egutegiak, urtekariak

1815-1936

Euskarazko kazetaritzaren lehen urratsak almanakak eta egutegiak izan ziren, obratxo haien helburua, besteak beste, informazioa ematea ere izaten baitzen.

1815ean agertu zen lehena, Ulibarri arabarrararen eskutik, Egunari eusquerascoa izenburupean. Bizkaian, Josef Gorosabelek Eusquerasco pronosticua argitaratu zuen 1858 eta 1859an, eta ?ferija principalac celebretan dirianac iru Provencijac onetan dira onechec? zuen mintzagai nagusi.

Gai beraren inguruan, 1865ean, Euscaldunnecazarien adisquidea eta guiaria kaleratu zen Tolosan. Erakusten zituen atalen artean denboraldiak, tenporak, eklipseak, feriak, nekazaritza? aipatzen ziren. Lan literariorik ere azaltzen zen honelako egutegietan.

Serafín Barojak, esaterako, bi egin zituen. Lehenengoa Santo Tomasco Feriya izenekoan agertu zen, 1877an. Hurrengoa, bi urte geroago, Almanaque bilingüe para el año 1879.

Euskararen agerpena prentsan, dena dela, ez zen almanaketara soilik mugatzen.

El Correo del Norte donostiarrak, 1834an, nekazariak liberalen ideietara hurbiltzeko asmotan, euskarazko zenbait testu inprimatu zituen.

Iparraldean 1848an kaleratu zen euskara hutsean eginiko lehen kazeta. Agosti Xahoren eskutik Uscal Herrico Gaseta izenarekin plazaratu zen. Xahok berak L?Ariel eta Le Républicain de Vasconie aldizkariak ?bakartzat hartu beharrekoak, numerazio jarraitua baitute? bultzatu zituen. Hasiera batean Gaseta L?Arielen gehigarritzat hartua izan bazen ere, ez zen horrelakorik, aparte saltzen baitzen. Iritzia eta informazioaziren zubereraz argitaratzen zen kazeta honen zutabeak.

Urte berean, 1848an alegia, Jean Baptiste Etcheberryk Escualdun laborarien adiskidea almanaka argitaratu zuen Baionan.

?Egunari edo almanaka hunen eguileac ez du berce chederic baicen ongui eguitea escualdun populu ainhitz maite duenari, guciei ahalaz conseilu onen emaitea? zen bere helburua. Izan ere, une hartan xurien (?girichtinoak?) eta gorrien (?erlijionearen kontrakoak?) arteko borroka pil-pilean zegoen.

1852an, Pauen, Egunari berria edo conseillu oneco almanaca errepublikazalea argitaratu zen. Errepublikaren aldekoak ?gorriak alegia? ziren, era berean, 1879ko Almanaca berria edo egunaria, 1885eko Almanaka berria, 1885eco urthecoa edo 1888ko Almanach berria izenekoak. Xuriek, bonapartistek, ere beren almanaka kaleratu zuten, Escualdun almanaca edo egunari berria, 1885 eta 1886an agertu zena, Jean Duvoisinek zuzendua.

Bi jarrera politikoak erradikalizatzen joan ziren eta honen ondorioz bi astekari ezagu-

Aldizkariak (1834-1937)

Almanakak (1848-1934)

Egutegiak (1815-1933)

Urtekariak (1877-1932)

1939-1960

Aipatu dugun bezala, gerra aurreko kazetaritzak gerra garaian jo zuen gailurra.

Mende bateko ibilbidea egina zuen, 1834an Donostiako El Correo del Norte agertu zenetik, eta 1937an, urtarriletik ekainera, euskara hutsezko Eguna egunkaria kaleratu zen. Honekin batera, 20 eta 30eko hamarraldietan Euzkadi, Ekin, Zeruko Argia? eta batez ere Argia (1921-1936) astekaria plazaratu ziren. Iparraldean ere, esan bezala, 1848ko Xahoren Uscal Herrico Gaseta euskarazko aldizkariaren ondotik gorrien eta xurien arteko lehia Le Réveil Basque eta Eskualduna (1887-1944) astekariek jasotzen zuten, euskaraz irakurri nahi zutenentzat.

Oparoa, beraz, mugaz bi aldeetan bizi izan zen garaia, Espainiako gerra zibilak eta II.

Mundu gerrak suntsitu zutena.

Gerra osteko diktadura frankistak isilaldi luzea ekarri zuen euskarazko hezkuntza, kultura, liburugintza? zein beste edozein arlotara. Ezin zen euskaraz hitz ere egin kalean. Askok erbesterako bidea hartu zuten: Iparraldera, Europara edota Ameriketara.

Beste askok, Espainiako gerratik ihesi, II. Mundu gerra ere ezagutu zuten. Garai nahasiak, aldaketa politiko sakonak? honek guztiak ondorio latzak utzi zituen euskal kazetaritzan ere.

Bilbo erori zenean egoera larriagotu egin zen, Javier Díaz Nocik azaltzen digun bezala: ?Asaldatuek, Estatu berria inposatzerakoan, gaztelera ez ziren hizkuntzak zapaldu egin zituzten, euskara ere barne. Legez debekatu zen euskaraz mintzatzea. Gipuzkoan, esate baterako, 1937ko apirilak 15ean Donostiako gobernadore militarra zen Alfonso Velardek «Hablad español!» izeneko bandoa aldarrikatu zuen. Falangeak ere «Si eres español, habla español» lemapean euskararen aurka jokatu zuen. Euskarazko egunkari guztiak ?eta erdarazkoak, Estatu berriaren aldekoak ez baziren? desagertu egin ziren, eta beren ordez errejimenaren aldeko komunikabideak ezarriz. 1936ko abenduak 23ko Legeak ez zilegia deklaratzen zuen ?la producción de libros, periódicos, folletos y toda clase de impresos y grabados pornográficos, de literatura socialista, libertaria y, en general, disolvente? (1994, 97. or.). Euskara, katalana? ezin ziren erabili ez pertsona izenetan, erroldetan, dendetan, elizetan, eskoletan? ezta kalean ere; ?español, habla español? lemak laburbiltzen zuen dena ?ezaguna da eskoletan euskaraz egiteagatik eraztuna jartzearena eta astea bukatzean eraztuna zuena zigortzearena?.

Gerra hasi eta, guk dakigula, euskaraz idatzi zen lehen aldizkaria 1937an Bilboko Larrinagako kartzelan eskuizkribuz argitaratutakoada. Urte hartako abenduaren 8an ezagutu zen Espetxean izeneko lehen alea eta 1938ko urtarrilaren 20koa izan omen zen azkena, seigarrena antza. Gaztelaniaz eta euskaraz idazten zuten autoreak, ezezagunak, gero eta gutxiago ziren, fusilatu egin baitzituzten haietako asko.

Baionan, 1939an, erbesteratuek kazeta berri bat argitaratu zuten: Euzko Enda. Urtarrilean kaleratu zen lehen alea «Comité Basque de secours aux réfugiés» talde eragileari esker. José Javier Leguía buru zela, bertan idatzi zutenen artean Jose Migel Barandiaran, I. López Mendizabal, Jesus Maria Leizaola, Basarri, Joseba Zubimendi, Orixe? aurkitzen ziren.

Gerra bukatu zenean, 1939an, zenbait euskal apaizek Anayak aldizkaria kaleratu zuten Parisen. Frantsesez eta euskaraz idazten zuten, besteak beste, Arzubiagak, Gabriel Manterolak edota S. Onaindiak. Batzuk Frantzian bizi ziren bitartean beste batzuek Ingalaterratik bidaltzen zituzten beren lanak. Sei ale argitaratu ziren guztira.

Bien bitartean Iparraldean, Baionan hain zuzen, Eskualduna astekari arrakastatsuak biltzen zituen mugaz bestaldeko euskaldun gehienak. Urrunago, Parisen, Eusko Jaurlaritzak, propaganda eta informazioa zabaltzearren, Euzko Deya argitaratzen zuen. Bi aro ezagutu zituen, II. Mundu gerrak etenaldia ekarri baitzuen. Frantsesez, gaztelaniaz eta euskaraz idazten zutenen artean I.

López Mendizabal, Xabier Mitxelena, etab.. euden. Nazien aldeko gobernua osatu zenean Vichyn Eusko Jaurlaritzaren egoitza itxi egin zuten, eta aldizkariaren amaiera ekarri zuen horrek.

Gerra zibilaren ondoren euskaldun asko Ameriketara joan zen. II. Mundu gerra ostean ere beste hainbatek hara jo zuen. Honek euskaldunen topaguneak sortzeko aukera eman zuen eta, honenbestez, 1941- 42an esate baterako, Txileko Santiagon Bernardo Estornes Lasak Batasuna aldizkaria argitaratu zuen, ia guztia gaztelaniaz idatzita bazegoen ere. 1943an Mexikon beste Euzko Deya bat jaio zen, Eusko Jaurlaritzak babesturik. Erdara zen nagusi aldizkari honetan: gaztelania Mexikon, frantsesa Parisen, ingelesa Londresen. Mexikon ere hasi zen argitaratzen, 1942an, alderdi komunistaren Alkartu izeneko hilabetekaria. 1945etik aurrera Okzitaniako Tolosan jarraitu zen argitaratzen eta beti zatiren bat agertzen zen euskaraz, ?Euzkel atala? izenburupean.

1944an, Eskualduna desagertu berriaren jarraitzaile izateko asmotan Herria aldizkaria sortu zen. Astekari katolikoa izan nahi zuen, baina aurrekoaren pentsamolde erradikaletik urrun. Piarres Lafitte izan zen lehen zuzendaria eta fedea, euskara eta nekazaritza ziren astekari honen gai nagusiak.

50eko hamarraldian gailurra jo zuen: %90euskaraz zetorren, frantsesari tarte bat utziz legea betetzearren. 10.000 ale argitaratzera iritsi zen, egunkari baten egituraz eta argazki ugariz hornituta.

II. Mundu gerra bukatuta, askatasunaren itzala poliki-poliki zabaltzen joan zen, Europan batez ere. Egoera honetan zenbait aldizkari kultural eta politiko argitaratzen hasi ziren. New Yorken, esaterako, euskara hutsezko bat kaleratu zen 1946an, Argia ?gerra aurrekoarekin zerikusirik ez zuena?, eta bertan gai politikoak zein kulturalak irakur zitezkeen. Berri politikoak biltzen zituztenen artean Parisko Euzko-Deya, Alderdi eta Oficina de Prensa de Euzkadi zeuden.

Alderdi politikoek ere beren aldizkariak kaleratu zituzten: Acción Nacionalista Vascak gerra aurreko Tierra Vasca plazaratu zuen eta komunistek Euzkadi Roja. Aldizkari kulturalen artean Ikuska ?gerra aurreko Eusko Folklore eta Anuario de Eusko Folkloren oinarrituta?, Jakintza edota Gernika aipa ditzakegu.

Aldizkari erlijiosoak ere bere tokia izan zuen. 1945ean frantziskotarrak Anaitasuna kaleratzen hasi ziren, euskara batuaren alde lan sakona eginez. Iparraldean, berriz, hiru aldizkari agertu ziren: Etchea, Gazte eta Oiarzuna. Hirurek kutsu erlijiosoa zuten, lehenaren zutabea familia izanik. Parisen, 1948an, Elgar izeneko aldizkaria argitaratu zen bigarren aldiz, lehenengoz 1934an kaleratu baitzen. Frantsesez eta euskaraz idazten zuten eta bertako talde eragilearen helburua Parisa joaten ziren euskaldunak hain bizkor ez ?frantsestea? zen.

Donibane Lohizunen, 1945ean, talde bat osatu zen Gernika izenekoa ?zerikusirik ez zuena Barandiaranen izen bereko taldearekin?.

Mugimendu apolitikoa eta anitza izan nahi zuen. Ideologia ezberdineko jendea bildu zen talde honen inguruan eta 1948an Gernika aldizkaria argitaratzen hasi ziren. Rafael Pikabearen zuzendaritzapean Lafittek, Barandiaranek, Orixek, I. López Mendizabalek, Mirandek, Iratzederrek, Basarrik, Villasantek, Krutwigek? idatzi zuten bertan, era guztietako arloez: artea, olerkigintza, literatura, filosofia, filologia, etab.

Hegoaldean, kultura eta literatura lantzen zituen aldizkaririk ere sortu zen garai hartan. Hain zuzen 1948an gaztelaniaz eta euskaraz hasi zen plazaratzen Egan ezaguna eta urtebete geroago, 1949an, hain garrantzitsua izan zen Euzko Gogoa sortu zen erbestean, Ameriketan munduratu eta Iparraldean jarraitu zuena.

Egan aldizkaria hasiera batean Real Sociedad Bascongada de Amigos del País erakundearen boletinaren gehigarri gisa plazaratzen zen. 1948an poesia eta literatura testu batzuk hasi ziren euskaraz argitaratzen eta 1953tik aurrera euskara hutsean kaleratzen zen aldizkaria, Koldo Mitxelenaren lanisilari esker. Literatura ez ezik, itzulpenak, zinemari buruzko kritikak, hitzaldiak, iruzkinak, etab., azaltzen ziren.

1949an Jokin Zaitegi Euzko Gogoa, kultur argitalpen garrantzitsuenetakoa ?agian garrantzitsuena?, hasi zen argitaratzen Guatemalan.

Bederatzi urtez euskara hutsezko bihilabetekari honek eragin handia izan zuen 50eko hamarraldian, euskal kulturan oro har eta euskal kazetaritzan bereziki.

Zaitegirekin batera, Adima Ibinagabeitiak eta geroxeago Orixek ?euskararik gabe ez dago Euskal Herririk? lemapean jardun zuten.

Egitasmo nagusia euskara berpiztea zen eta helburu honen inguruan euskal kulturako eta politikako lagun asko aritu zen: Sebero Altube, Telesforo Monzon, Jose Migel Barandiaran, Jon Mirande, Txillardegi, Villasante, Krutwig, Jose Antonio Agirre lehendakaria? Guatemalatik Miarritzera aldatu zuen Euzko Gogoak bere egoitza, bigarren aro bati (1956-1959) ekinez. Garai hau izan zen, hain zuzen, eraginkorrena, filosofiaz, historiaz, erlijioaz, etab., idatzi arren literaturarako joera zen nagusi.

Hurrengo hamarraldian, 50ekoan alegia, euskal kazetaritzak indar berriak erakutsi zituen. Gorago aipatu ditugun Egan etaEuzko Gogoa aldizkariez gain, alor ezberdinetako argitalpenak kaleratu ziren. Erlijio munduari dagokionez, ikusi dugun frantziskotarren Anaitasuna aldizkariarekin batera, karmeldarrak Karmel hasi ziren argitaratzen, mugaz bestaldeko Beloken Othoizlari agertu zen, kaputxinoek Zeruko Argia plazaratzeari berrekin zioten, Egiz, Egi billa, Elkartasuna, Arnas, Laiaketan? kalean ziren, eta, nola ez, 1956an hasi eta egun ere argitaratzen den Yakin ?Jakin orain? aldizkari ezaguna ere aipatu behar da.

Politikaren esparruan ere, ikusi ditugun Euzko-Deya, Alderdi, Oficina de Prensa de Euzkadi, Tierra Vasca edo Euzkadi Roja aldizkariez gainera, hortxe zeuden Mexikon inprimatutako Euzko Izketa edo komunisten Euzkadi Obrera edota Caracasen Frente Nacional Vascok argitaratzen zuen Irrintzi.

Kultura arloan, bestalde, 1939an desagertu zen Gure Herria Iparraldeko aldizkaria berriro argitaratu zen 1950ean ?Jean Etxepareren lanak ikus daitezke bertan?. Bordeleko Eskualdunen Biltzarrak Agur kaleratu zuen 1953an eta Baionako Ikas eta Bilboko Bizi nai ere ezagutzera eman ziren. Hauekin batera bi aldizkari agertu ziren euskara berriro goi mailako kulturaren mundura igonahi izan zutenak: Mitxelenaren adorez argitaratu zen Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo eta sendotzen ari zen Euskaltzaindiaren Euskera.

Beste hainbat alorretan ere hasi ziren agertzen euskarazko aldizkariak: tokian tokiko berriak ematen zituztenak (Eibar, Ondarribi?ko Izparrak, Gure Erria, Sirimiri zornozano?), nekazaritzaz arduratzen zirenak (Artzai Deya, Luberri, Goiz Argi?), haurrei zuzendutakoak (Pottolo, Umeen Deia?), eta abar.

Gerra osteko euskal kazetaritzaren ibilbide luze honek, bada, garratza eta samina izan bazen ere, aurrera jotzen jakin izan zuen, Javier Díazek egokiro laburbiltzen duen bezala: ?Gerra ondorengo kazetaritzari buruzko historia, baina, ez da bakarrik hondamendiko kronika bat. Hondamendia gertatu zen, jakina, baina erbestean hasieran, kanpotik eta barrutik gero, berpizte baten historia ere bada. Hasiera hasieratik, garairik latzenetan ere, euskaldunek beren kulturari eusten jakin izan zuten. Ipar Euskal Herrian, Europan, Ameriketan, euskara hutsez zein elebidunezko kazetak sortu zituzten, beti ere Hegora begira, noiz itzuliko zain?. (1994, 95. or.)

Gerra osteko kazetaritza (1939-1960)

Teatro berriaren sorrera

1876-1915

Euskal antzerkiaren historian, Donostia hartu izan da euskaraz idatzitako teatro modernoaren sorgune. XIX. mende amaieran hasi zen euskal antzerkiaren eraberritzea bertan, eta Marzelino Soroa donostiarra izan zen antzerkigile talde baten aitzindari.

1876an antzeztu zen Soroaren Iriyarena obratxoa, ondorengo urteetan idatziko ziren antzezlanetan lehena izango zena. ?La cuna del teatro vasco moderno es San Sebastián.

Más exactamente, éste nació por obra de un grupo de donostiarras refugiado en Ciboure, huyendo de los peligros e incomodidades de la ciudad sitiada por los carlistas que representaron en 1876, el mismo año que nacía allí Maurice Ravel, la zarzuela bilingüe Iriyarena, de Marcelino Soroa? (Mitxelena, 140. or.).

Marzelino Soroa Donostian jaio zen 1848an. Valladoliden egin zituen zuzenbide ikasketak, lanbide horretara jo ez bazuen ere. Ogibidez gorputz-heziketa irakasle izan zen eta Ziburun egon zen atzerriratuta Saboiako Amadeo erregearen kontra olerki bat egiteagatik. Artikulu asko idatzi zuen euskaraz eta erdaraz, Euskal-Erria aldizkarian batez ere. Haietako batzuk 1894an eta 1895ean eman zituen argitara bi liburukitan, Azak eta naste izenburupean. ?Oso langilea zen; euskaraz nahiz erdaraz, hitz lauz nahiz neurtuz, erraztasun handiz egiten zuen. Zorrotza maiseaketan, baina eraman handikoa. Berari eta berak sortutako giroari esker agertu ziren ondorengoak; beraz, ezin uka eraberritze edo pizkundearen sortzaile izan zenik? (Barriola 1985, 33. or.).

Bi urte geroago, 1878ko maiatzaren 12 eta 19an, berriro antzeztu zen, arrakasta handiz, Iriyarena Donostiako Antzoki Zaharrean: ?Donostiar edo ?irutxulotar? ohiturei buruzko zarzuelatxoa. Gaztelaniaz dago idatzia, baina noizbehinka ere euskarazko zatitxoak sartu zituen, jendearen oso gustokoak izan zirenak? (Urkizu 1984, 92. or.).

Horren harrera ona ikusirik, hurrengo obra euskara hutsean egitea erabaki zuen Soroak eta 1880an Gabon lana plazaratu zuen.

Handik aurrera pieza berriak idazten, antzezten eta zuzentzen jarraitu zuen: Au ostatuba!, Anton Caicu, Lapurrak, lapurrak!, Alkate berriya, Barrenen arra, Urrutiko intxaurrak, Gorgonioren estuasunak, Ezer ez ta festa, Abek istillubak!, etab. Soroaren antzerkia jende xehearentzat egina zen, irri eragilea eta ohitura zalea.

Donostiakoa zen Serafín Baroja, Pío Barojaren aita, ere. 1840an jaio zen etameategietako ingeniari izan zen. ?El Tiempo?, ?El Urumea?, ?El Eco de San Sebastián? eta ?La Voz de Guipúzcoa? egunkarietan idatzi zuen eta 1883an Iruñeko ?Bai, jauna, bai? egunkaria zuzendu zuen. 1875ean Gaci-guezac, poesías prosaicas en vascuence y castellano izeneko liburua argitaratu zuen eta beste zenbait poema idatzi hainbat aldizkaritan. Arrakastarik handiena, hala ere, opera batekin lortu zuen: ?Antzertiaz kezkaturik edo hobe esan alaiturik idatzi zuen opera bat, Rio Tintoko mehatzetan gertatzen zena, eta argitaratu zuena 1879an Pudente izenez. Honi Santestebanek musika ezarri zion eta Donostian 1885.ean aurkeztu zen Ihaute astelehenean arrakasta handiz eta txalo ugariz? (Urkizu 1984, 96. or.).

Beste obra batzuk ere idatzi zituen Serafínek, Pudente operarekin egin zuena errepikatzea lortu ez bazuen ere: Hirni amaalabac, Amairu Damacho, Luchi? Pasai Donibanekoa izan arren, Donostiako giroa alaitzen zutenetako bat Biktoriano Iraola izan zen. 1841ean jaio zen eta Donostiako zinegotzi izan zen. Artikulu asko idatzi zuen Euskelzale, Ibaizabal, Euskal- Erria, Euskal Esnalea, Euskalerriaren Alde, Baserritarra? aldizkarietan. Barbieriren musikarekin, 1884an, Bi itsuak zarzuelaren euskal bertsioa egin zuen. Sarriegiren musikak lagunduta, 1888an Petra xardin saltzallia eta Pasayan obrak kaleratu zituen.

Eta Luzuriaga musikagilearen laguntzaz Leokadia (1891) eta Txomin Donostiyan (1892) piezak estreinatu zituen. Hauez gain, Onentzaro Gaba, Pulpuba, Ixkiña Mutrikun, Txokolo, Joxemaritarrak, etab. idatzi zituen.

Ezagunak ziren, era berean, haren Izkirimiriak, Euskal Esnalea aldizkarian argitaratuak, eta Baserritarra aldizkarian agertu ziren ipuinak, Antonio Zavalak Auspoa bilduman kaleratu zituenak (Oroitzak eta beste ipui asko). Iraolak euskara erraza eta umorez landua erabili zuen eta bere lanak Euskaldun Fedea izeneko taldeak antzezten zituen. Bertan, besteen gainetik, Artola antzezlea zen ezagunena. Iraolari buruz Patri Urkizuk zera dio: ?Bere bertsoa erraza da, arina, hitz jokoz betea, koxkero hutsa eta batez ere alaia. Bakarrizketa asko Pepe Artolarentzat espreski moldatuak ziren. Bilintxen eta Arreseren jarraitzaile bezalatzat hartua izan da, baina poesiagintzan hauen ideen jarraitzaile bada ezin uka antzerkian Soroak irekitako bideetatik dabilela? (1984, 99. or.).

Donostiako mugimendu haren sustatzailea Euskal-Erria aldizkariko Jose Manterola izan zen. Manterolaren eragina Gipuzkoan barrena zabaldu zen eta, ondoren, Bizkaian ere izan zuen jarraitzailerik, Azkueren eskutik.

Resurrección María de Azkuek Euskelzale aldizkaria sortu zuen eta bertan plazaratu zen lehenengoz Barrutiaren obra.

Emeterio Arresek, Baleriano Mokoroak? eta

1915-1936

Euskalerriaren Alde aldizkariak Izarra izeneko bilduma sortu zuen 1912an, bertan antzerki lanak argitaratzeko. 1931. urtea arte iraun zuen eta guztira hogeita sei obratxo eman ziren ezagutzera. Horietatik sei egile berarenak ziren, Toribio Alzagarenak alegia.

Toribio Alzaga 1861ean jaio zen Donostian.

Bigarren karlistaldia zela eta Ziburura aldatu zen. Han, hamahiru urterekin, Iriyarena obran hartu zuen parte Soroaren zuzendaritzapean.

Handik aurrera antzerkigintzan jardun zuen etengabe: ?Hil arte, hor ikusiko dugu beti antzerki lanak idazten, konpontzen, dotoretzen, jazkerak prestatzen, eskenografia moldatzen, apuntadorebezala, kritiko bezala, poesia irakurle eta Euskal Jaietako sarietan batzordeko epai mahaian idazkari bezala urtetan eta urtetan? (Urkizu 1984, 104. or.).

1915ean Cátedra Municipal de Declamación éuskara de San Sebastián delakoa eskuratu zuen eta Euskal Iztundea taldearen zuzendari izan zen. Taldeak hogeita bi urtez egin zuen lan eta berrogeita hamaika obra antzeztu zituen epe horretan. ?Iztundea sortu zenetik Errepublika artekoetan antzerkigintza hobera zihoan argiro: Iztundeko antzezlariek hobeto ezagutzen zuten beren eginkizuna, antzeztokian ibiltzen ikasiagoak ziren, aurpegi-eskuen keinuez nagusiago, erosotasun handiagoaren jabe? (Barriola 1985, 39. or.). Donostian ez ezik, Gipuzkoan, Bizkaian eta Lapurdin ere taularatu ziren, eta jokatzen ziren obren egileak Alzaga, Barriola, Garitaonaindia, Elizondo, Eleizegi, Olaizola, Soroa, Iraola, Telleria? ziren.

Alzagak teatro lan ugari idatzi zuen.

Xabier Mendigurenen 1990eko sailkapena hartu dugu kontuan: bakarrizketak, ?Arpuxa? kalian (1922), Urdallekua (1925), Txingurri (1935)?; elkarrizketak, Axentxi ta Kontxexi (1914), Etxietan (1918), Biyak bat (1934); egintza bakarrekoak, Aterako gera! (1888), Bernaiñoren larriyak (1915), Txiribiri (1918), Biozberak (1920), Burruntziya (1926)?; txotxongiloa, Kaxka gogorra (1930); koralak, San Tomaseko feriya (1892), Zanpantzar (1924); operak, Txanton Piperri (1899), Anboto (1906); bi ekitaldikoak, Bost urtian (1922), Amantxi (1923)?; hiru ekitaldikoak, Tantarrantan (1923), Neskazar (1924), Mutilzar (1925), Osaba (1926), Babalora (1927)?; itzulpen edo moldaketak, Ramuntxo (1920), Irritza (1924).

Alzagaren pertsonaiak betikoak dira, nortasun gabekoak, arloteak. Pertsonaia hauen elkarrizketa motz eta barregarriak dira obraren beraren euskarri: ?Alzagak antzerki laburrean ematen du bere benetako neurria, tipoak marrazten, egoera bitxiak sortzen eta elkarrizketa biziak burutzen asmatzen du, guztia ikusleei barre gogotik eragiteko; horretan da maisu, horretan da iaio? (Mendiguren 1990, 13. or.).

Antzerkigintzaren gorakada, honenbestez, Alzagaren eskutik etorri zen. Orixek berak ere hala aitortzen zuen: ?Euskal-Teatroa Altzagak oial-zapietatik atera digula esan diteke; oiñez ere ederki erakutsi dio, ta bide sendoan yarri; kozkortuxe ere egin dala esan genezake, ta edozein erritako teatroaren mailera laister igoko dan uste ona degu? (1930, 33. or.).

Alzaga bezala, donostiarra zen euskal antzerkigintzan nabarmendu zen beste autore bat ere, Abelino Barriola. Barriola 1876an jaio zen. Ogibidez oinetakogintzan jardun zuen eta Alzagaren eskutik hasi zen antzerkilaritzan. Abertzalea zen, jelkidea, eta 1914tik 1920ra Donostiako zinegotzi izan zen. Ondorengo hiru urtez Foru Aldundiko diputatu. 1914an Euskal Iztundea edo Academia de Declamación Vasca delakoa sortarazi zuen proiektuaren egile izan zen.

Barriolak obra ugari idatzi zuen antzerkiaren arloan. Besteak beste, Meza berriya (1908), Aldiz aldiz (1910), Zorigaiztoko eguna (1911), Zulo madarikatuak (1911), Lagun txar bat (1912), Maitasunak (1923), Ene Aberri laztana! (1934), Goi argi (1935), Napar alaba ospetsua (1935), Aukeran dagona neketan (1935), etab.

Barriolaren lanek bilakaera argia erakusten dute. Hasieran Soroaren eragina antzematen da: lehen obrek farre eragitea zuten helburu, laburrak ziren, moral estukoak, ?baserritarkeriak? nagusitzen ziren, jende xehea azaltzen zen, ez zen emakumezkorik agertzen. Ondorengoetan drama eta gai serioak hasi ziren azaleratzen, obrak gero eta luzeagoak ziren, politikaren ikuspegi abertzalea erakusten zen, hiria eta hiritarrak ziren protagonistak, hizkuntza dotoreagoa erabiltzen zen, emakumeak ere agertzen ziren. ?Abelino Barriolak gero eta hobetoidazten zuela esan daiteke, idatzi ahala ofizioa hartuz zihoala, jenero bakoitzaren lege eta trikimailuak geroago eta hobeto menderatzen zituela? (Mendiguren 1987, 23. or.).

Euskal teatro berriaren aro honek, 1876an hasi zenak alegia, bigarren Errepublikaren garaian jo zuen muga. 1928an jaio eta euskal kulturan hain garrantzi handia izan zuen Euskaltzalea Elkarteak 1934tik 1936ra Eusko Antzerti Eguna antolatu zuen.

Horretarako Labaienek 1932tik kaleratzen zuen Antzerti aldizkarian teatro obren lehiaketak eta taldeentzat sariketak eratu zituen.

Gero eta talde gehiagok hartzen zuen parte ?lehen urtean hamahiru aurkeztu ziren? eta antzerkigintzaren gorakada inoiz baino handiagoa izan zen: ?El 6 de mayo se celebró con gran pompa el Primer Día del Teatro Vasco en el Museo San Telmo de San Sebastián, estando presentes todos los prohombres del momento, y siendo elegida por unanimidad la nueva junta de Euskaltzaleak que quedó formada del siguiente modo: Presidente, Monzon; Secretario, Ariztimuño ?Aitzol?; y vocales de la sección de Teatro, Labayen y Karraskedo? (Urkizu 1996, 73. or.).

Bizkaian ere, Lauaxeta buru zela eta Manu Sotaren dirulaguntzaz, antzerki emanaldiak ugaldu egin ziren: Durango, Bermeo, Lekeitio, Lezama, Gernika, Galdakao, Getxo, Mungia, Bedia, Mundaka, Larrabetzu? izan ziren, besteak beste, teatroa euskaraz ikusteko aukera izan zuten herriak.

Iparraldean Barbier, Leon, Larzabal? nabarmendu ziren antzerkigileen artean. Lan gehienak Gure Herria aldizkarian argitaratzen zituzten. ?Orduko berezitasunik handiena ugaritasunean zetzan: bai egile eta antzerkien, bai ikusle eta taldeen aldetik.

Eta ez Gipuzkoan bakarrik; berdin zen Bizkaian eta Iparraldean ere? (Barriola 1985, 41. or.).

1939-1960

Gerrak, beste hainbat arlotan bezala, etenaldi gogor eta luzea ekarri zuen euskal antzerkira. Aitzol eta Lauaxeta fusilatuak, euskararen inguruan jardundako asko eta asko erbesteratuak, ez ziren irri eta farre egiteko garaiak. Pixkanaka-pixkanaka hanhemenka hasi ziren lantxoak argitaratzen.

Guatemalan, 1951n, Jokin Zaitegik Euzko Gogoa aldizkaria sortu zuen eta zortzi urtez, besteak beste, antzerki lantxoak ere argitaratu zituzten, hala nola, Larrakoetxeak, Amezagak, Labaienek, Monzonek? eta beste zenbait autorek. Euskal Herrian, 1949an, Nekazari Alkartasunak antzerki lehiaketa bat antolatu zuen Azpeitian. 1953an, Maria Dolores Agirreren eskutik, Alzagaren Euskal Iztundeak berriro ekin zion antzerkigintzari, eta 1950eko eta 60ko hamarraldietan indar handiz aritu zen. Zeruko Argia, Gure Herria? eta batez ere Egan aldizkarietan bere lekua hartzen du teatroak; ?antzerti txapelketak ere eratu ziren, honela Arantzazuko Euskal Sariketa dugu lekuko, bertan epai-mahaiko A. Arrue, M. Lekuona eta K. Mitxelena zirela, eta irabazle Nemesio Etxaniz Gabak zekarren eguna antzerkiarekin irten zelarik? (Urkizu 1984, 136. or.).

Giro hartan, bi autore gailendu ziren antzerki munduan: Antonio María Labaien Hegoaldean eta Piarres Larzabal Iparraldean.

Labaien Tolosan jaio zen 1898an. Merkataritza ikasketak egin zituen Zaragozan.

1933an Tolosako alkate hautatu zuten. Errepublika garaian eragin berezia izan zuen, Lizardiren, Orixeren eta Aitzolen laguna baitzen. Gerra garaian Sarara aldatu zen, eta bertan eman zituen zortzi urte. 1951n euskaltzain oso izendatu zuten.

Artikulu asko idatzi zuen Labaienek, gehienbat Argia, Kaiku, Yakintza, Gernika, Euzko Gogoa, Egan, Olerti eta Karmel aldizkarietan.

Bera izan zen Antzerti aldizkariaren sortzaile eta zuzendari 1932tik aurrera.

Antzerkigintzan jardun zuen buru-belarri eta hainbat obraren egile izan zen: Txinparta buruzagi, Ostegun gizena, Maya, Mateo Txistu, Euskal eguna, Iparragirre, Berezi, Irri-itzaldia, Irunxeme, Muga, Jostuna eta Petrikillo, Jokua ez da errenta, Galtzaundi, Malentxo alargun, Domejon de Andia Gipuzkoako Erregea, Kalifornia ku-ku? Europako zenbait antzerkigileren lanak ere itzuli zituen, hala nola, Dürrenmat, Bertolt Brecht, Max Frisch, Ionesco edo Castelaorenak.

Mitxelenarentzat teatroari ukitu berri bat eman zion Labaienek: ?comedia costumbrista de tono ya moderno? (1960, 154. or.).

Iparraldean Piarres Larzabal apaizaren lanak nabarmendu ziren bereziki. Larzabal Azkainen jaio zen 1915ean. 1939an Hazparneko bikario izendatu zuten. II.

Mundu gerra garaian Alemanian, Polonian eta Txekoslovakian egon zen preso.

Hazparnera itzuli eta nazien aurkako erresistentzian hartu zuen parte. Larzabalen etxean Enbata izeneko mugimendu abertzalea eta Anai-Artea Hegoaldeko iheslariei laguntzeko erakundea eratu ziren, Telesforo Monzon buru zela. 1963an euskaltzain oso izendatu zuten.

Larzabalek Eskualduna, Herria, Enbata, Othoizlari, Aintzina aldizkarietan idatzi zuen. Era berean, Gure Herria aldizkariaz gogotik arduratu zen: ?Bigarren gerla europearrak 1939. urtean etenarazi zuen Gure Herrian gerra aurrean hasitako lana hamabi urtez, eta Piarres Larzabal izango dugu berriro hartuko duena sendoki antzerti ontziaren lema eta bide jatorretik eramango duena Telesforo Monzon kidetzat harturik? (Urkizu 1984, 143. or.). Bertan argitaratu zituen, besteak beste, Etchaun (1953),Okilomendi jaun mera (1955) edo Muthil berri (1960).

Liburuak, ehundik gora idatzi zituen.

Haren lanik ezagunenak: Bordaxuri, Hiru ziren, Herriko bozak edo nor alkate, Senperen gertatua, Hila esposatu, Portuxoko, Basabeltz, Urriki latza, Berterretxe, Mugari tiro, Mila espos, Paper mende, Nork hil du Oyanalde, Matalas, Sarako lorea, Lehen eta orai? ?Pierre Larzabal se mueve con igual desembarazo en la comedia y en el drama (?) Es un teatro sin audacias, voluntariamente apartado de cuanto pudiera desconcertar a un auditorio sencillo, pero sabiamente construído en su sobriedad, lleno de vida y de carácter? (Mitxelena 1960, 154. or.).

Esan daiteke gerra aurrean jaiotako autoreen belaunaldi garrantzitsu eta egoera zailetan lan egin zuenari Labaienek eta Larzabalek eman ziotela amaiera. 1960ko hamarraldian beste belaunaldi berri baten aroa hasi zen, bertan Aresti edo Garmendia ezagunak agertzen zirelarik: ?Es la culminación de un ciclo de casi cien años, que ha conducido al Teatro Vasco, desde sus modestísimos comienzos hasta su madurez actual, presagio de un progreso acelerado en un futuro próximo? (Labaien 1965, 89.. r.).

1878tik 1960ra argitaratuak

Bertsolari erromantikoak: Iparragirre, Etxahun, Bilintx

Mende honetako hiru bertsolari (herripoetak zenbaitentzat) oso ezagun egin ziren jende xehearen artean. Hirurek nahigabez eta zoritxarrez jositako bizitza jasan zuten eta hiruren bertsoei ezaugarri bera darie: erromantizismo kutsua.

Erromantizismoaz eta haren inguruan sortutako ?mugimenduaz? Jon Kortazarrek hauxe dio: ?Badirudi arazotsua dela erromantizismoaz hitz egitea Euskal Herrian. Eta, hala ere, erromantizismoa izan da herri honetan eraginik handiena izan duen mugimendua (eta gaur egun ere bai). Beste errealitate baten bilaketa dirudi dela euskal nazionalismoa osatzeko oinarri ideologikoa? (1997, 110. or.).

Iparraldean Pierres Topet ?Etxahun? zuberotarra bertsolari eta olerkari bezala nabarmendu zen. Zuberotarra, espetxeratua izan zen familiako etxe batzuen jabegoarengatik izandako liskarrak zirela eta heriotz batean zerikusirik izateagatik. Gertaerahauek barneko tristura eta samintasuna adieraztera eraman zuten, sentipen hautsiak eta satira mingotsak erabiliz.

Etxahunen bertso asko galdu edo etxekoek erre bazituzten ere, poetaren izakera eta lana ezagutzeko hiru iturri erabili izan dira: berak bere sinaduraz utzitako bertso autobiografikoen eskuizkribuak; herriaren oroimenak jaso eta ondoren paperera aldatutako bertso sailak eta Etxahun ezagutu zutenen testigantza.

Izpiritu erromantikoa nabari zaio Etxahuni, lehenengo pertsonaren erabilera behin eta berriro azalduz. Haritschelharren arabera, bere bertsoetan olerki autobiografikoak (Mündian malerüsik, Ahaide delizius huntan, Bi berset dolorüsik, etab.), satirikoak (Maria Solt eta Kastero, Gaztalondo Handian, Bi ahizpak, etab.), gertaerak kontatzekoak eta bestelakoak aurki daitezke. Patri Urkizurentzat Etxahunek bertsoak lehenik idatzi egiten zituen: ?Lehenik idatzi eta gero kantatu egiten zituen, eta bide mota hori eginez, dira hain tinko eta bete, hitz alfer gutxiko, tiroak bezalako, bere ateraldi eta bertsoak? (1991, XXX. or.). (ik. Topet, Pierres).

Etxahunek gorabehera garratzak bizi izan bazituen, Jose Mari Iparragirre gipuzkoarra izan zen, Hegoaldean, antzerako egoera pairatu zuena, ez familiako zoritxarrak eraginda, arazo politikoen ondorioz baizik.

1833an, lehen karlistaldia hasi zenean, karlisten alderdian sartu zen hamalau urterekin.

1851tik 1859ra Euskal Herrian ibili zen atzerritik itzulita eta gobernuak berekantaldiak debekatu eta bera jazarri, espetxeratu eta atzerriratu zuen. Azken karlistaldia bukatu zenean, 1876an, Iparragirre Montevideon zegoen eta hurrengo urtean itzuli zen Euskal Herrira.

Iparragirre kantari bezala nabarmendu zen, herriaren kezka politikoak zabalduz arrakasta lortu zuelarik: ?Iparragirreren lanetik azpimarratzekoa da bere garaiko giroak hari buruz egin zuen interpretazio osianikoa, haren gainean sortu zuen identifikazio politikoa, eta herriko zati handien artean nagusi zen foruzaletasun sentipena biltzeko modua? (Kortazar 1997, 121. or.).

Bertso ezagun askoren egile izan zen Iparragirre, kalitateari dagokionez puntapuntakoak ez badira ere. Besteak beste Gernikako arbola, Ara nun diran, Ume eder bat, Agur Euskalerria, Nere andrea, Gitarra zartxo bat da, Gazte gaztetandikan erritik kanpora? kantatu zituen, eta arrakasta handia lortu zuen.

Puntu aberatsik, ironiarik, kontrasterik ez zuten bertsoek, aldiz, barne-barnetik sortutako indarra erakusten dute eta, kantaria zenez bertsolaria baino, atzerrian emandako egonaldiei esker kanpoko doinu berrietara zabaldu zituen euskaldunen belarriak.

Bertso sailik ezagunena Gernikako arbola da, harrez gero zuhaitzaren sinbologia Euskal Herriaren izaera politikoari betiko lotuta geratu delarik: ?Es preciso reconocer que el bersolari aparatoso e italianizante supo dar expresión a los anhelos e inquietudes de todo un pueblo, y no es éste pequeño acierto? (Mitxelena 1960, 132. or.).

(ik. Iparragirre, Jose Maria).Bertsolaritzatik aldentzen dena eta benetako poeta izateko bidean dena Indalezio Bizkarrondo ?Bilintx? izan zen: ?Bilintxekin ezagutzen du euskal erromantizismoak bere autore liberal bakarra (?) Bere lanik baliotsuena amodio poesiaren inguruan dabil, non emakumea ?dama? ezin iritsiko aingeru agertzen baita poetarentzat? (Kortazar 1997, 118. or.).

Donostiar honen bizitza ere zorigaitzez beterikoa izan zen: umetan, lurrera erori eta aurpegia itxuragabetuta geratu zitzaion; zezen batek adarka eraso eta zangoak zulatu zizkion; aurreztuta zituen 8.000 erreal lapurtu zizkioten; karlistek jaurtikitako granada batek hankak xehakatu zizkion? Hego Euskal Herriko ordura arteko beste poetek ez bezala jakin zuen Bilintxek barne sentimenduei idatzizko egitura ematen.

Koldo Mitxelenaren esanetan, erromantizismoaren eredu izan zen Bilintx, la voz más auténticamente romántica de la literatura vasca.

Gogoko zituen Bilintxek, Manterolak aitortzen duenez, beste poeta erromantiko batzuk, hala nola, Campoamor, Trueba, Aguilera? eta Becquerren Rimas ere ezagutzen omen zuen. Espainiako erromantikoen garaikide izan zen, 1834-1874 bitartean Espainian indarrik handiena izan zuen kultur mugimenduarena alegia.

Olerki ezagun asko utzi zuen poeta donostiarrak. Besteak beste, Kontzezirentzat, Gaztetan jarriyak dama bati, Juana Bixenta Olabe, Zaldi zuriyarena, Maita nazazu arren, Biyotz erituba? idatzi zi-

Euskalari atzerritarrak

XIX. mendean euskal hizkuntzaz eta literaturaz arduratu zirenak ez ziren soilik Euskal Herrikoak izan. Bertakoek ez ezik Europako hainbat herrialdetako zenbait jakitun ezagunek ere euskara eta euskal literatura izan zuten aztergai. Humboldt edo Bonapartez gain aipatzekoak lirateke, besteak beste, W. Webster eta E.S. Dodgson ingelesak, V. Stempf, H. Schuchardt eta G.

Bähr alemanak, Van Eys eta Uhlenbeck holandarrak edo Vinson, Saroïhandy eta Hérelle frantsesak.

Wentworth Webster 1828an jaio zen Uxbridgen, Middlesexen. Donibane Lohizunera etorri zen bertako anglikanoen kapilau izateko. Osasun arazoak zituela eta, Sarara aldatu zen eta bertan hil 1907an. Websterrek Pierre d?Urteren Grammaire Cantabrique Basque (1712) argitara eman zuen 1900. urtean. Ingeles honi zor zaio, bestalde, Altabizkarko kantuaren egileen auzia argitu izana. 1879an Basque legends elezahar bilduma argitaratu zuen. Elezahar hauek Sara inguruko aiton-amonen ahotik jaso zituen hitzez hitz eta itzuli eta moldatu, ondoren,ingelesera. Xipri Arbelbidek Ipuinak izenburupean (bi liburuki) euskarazko bertsioa kaleratu zuen 1993an. Websterrek harreman estuak izan zituen Elissamburu poeta saratarrarekin.

Edward Spencer Dodgson (1857-1922), 1886. urtean hasi zen euskal hizkuntzaz arduratzen eta hogeita hamar urtez Euskal Herrian barrena ibili zen, euskaraz idatziriko liburu, orri eta testuak han-hemenka bildu eta argitaratzen. Dodgsoni zor zaizkio hainbat idazle zaharren obren argitalpen eta ikerketak, hala nola, Kardaberaz, Mendiburu, Kapanaga, Mikoleta, Otxoa de Arin, Fray Bartolome edo Leizarragarenak ?lan itzela egin zuen Leizarragaren Testamentu Berria obrako aditz formen komunztadurari buruz?. Liburu aztertzaile nekaezina izan zen eta Vinsonen euskal bibliografiari eginiko gehigarria eman zuen argitara (Supplément à la Bibliographie Basque, 1892). Izaera biziko gizona zen, eta eztabaida gogorrak izan zituen bere garaiko euskalari batzuekin, Azkuerekin bereziki.

Victor Stempf Gerusbachen jaio zen 1841ean. Gazterik Bordelera joan zen bizitzera eta bertan hil zen 1909an. Haren euskal lanak Lacombek hiru urratsetan banatu zituen. Lehenik izkribu iberiarrak euskararen bidez irakurtzen saiatu zen. Ondoren, euskal idazle klasiko batzuk argitaratu zituen, hala nola, Etxepare, Oihenart, Iztueta? ?Etxepareren lana, alemanierara itzuli zuen eta filologia aldetik aztertu?. Azkenik, euskal aditzari buruz lan jakingarri batzuk idatzi zituen Berlingo Euskara aldizkarian.

1891n, Vinsonekin batera, Saint Julien d?Antioche izeneko pastorala plazaratu zuen. Schuchardtek bezala, Stempfek euskal aditza pasiboa dela uste zuen.

Hugo Schuchardt Gothan jaio zen 1842an. Jenako eta Bonneko unibertsitateetanegin zituen goi mailako ikasketak eta doktore izendatu zuten 1864. urtean. Grazen, Austrian, hil zen 1927an. Latina oinarri duten hizkuntzak aztertu zituen, hala nola, italiera, frantsesa, gaztelania, portugesa, errumaniera? ondoren hizkuntza ez-erromantzeetara zabaldu zituen bere ikerketak eta euskararekin egin zuen topo. Sarara etorri zen 1887an eta buru belarri ekin zion euskara aztertzeari. Harenak dira euskarari buruzko Zeitschrift für romanisch Philologie eta Baskische Studien I. Ueber die Entstehun der Bezungsformen des baskichen Zeitworts (1893, Euskal Ikerketak I. Euskal aditzaren formen sorkuntzari buruz).

1900ean, Linschmannekin batera, Leizarragaren obren bigarren argitalpena egin zuen, Estrasburgon. Schuchardtenak dira, halaber, Euskara eta erromantzea (1907), Iberiar deklinazioa (1922), Sarako euskara ezagutzeko saioa (1923), Primitiae Linguae Vasconum (1925), Euskara eta hizkuntzaren zientzia (1925), denak ere alemanieraz idatziak.

RIEV aldizkarian argitaratu zituen artikulurik garrantzitsuenak. Euskaltzaindiak ohorezko kide izendatu zuen.

Gerhard Bähr 1900ean jaio zen, eta alemana izan arren sortzez legazpiarra zen. Berlinen hil zen 1945ean, errusiarrak bertan sartu zirenean. Gazterik hasi zen euskararen inguruan lan egiten. Euskaltzaindiaren Euskera aldizkarian zein RIEVen argitaratu zituen bere artikuluak. Schuchardten omenez, Hugo Schuchardt zana kaleratu zuen Iruñean 1929an, hizkuntzalari ospetsuaren lanak ezagutarazteko asmoz. Alemaniako Göttingengo unibertsitatean aurkeztu zuen Baskisch und Iberisch doktoretza tesia, Karl Boudak Eusko Jakintza aldizkarian argitaratu zuena 1948an. Bährrentzat euskara jatorriz ingurukoekin zerikusirik ez duen hizkuntza bat da.

Willen Jan Van Eys Amsterdamen jaio zen 1825ean eta San Remon hil 1914an. Hizkuntzalaritza ikasi zuen eta bere ikerlanetan nederlandera, alemana, ingelesa, frantsesa, italiera eta gaztelania erabili zituen: ?Hizkuntzalari profesional baten lana izan zen berea, ez borondate oneko ?eta ezer gutxi gehiagoko? euskaltzale batena? (Sarasola, 1989, 94. or.). Euskara ikertzen jardun zuen etengabe eta bi aldiz etorri zen Euskal Herrira. Lehenengoan, 1866an, Zarautzen egon zen Gregorio Arruerekin, frantziskotarren komentuko liburuak eta eskuizkribuak aztertzen. 1868an etorri zen bigarrengoz.

Euskal aditzari buruzko lan batzuez gain, Dictionnaire basque-français (1873) eta Grammaire comparée des dialectes basques (1879) argitaratu zituen. Bestalde, testu zaharren argitalpen berriak ere egin zituen. Van Eysek aurkitu eta argitaratu zuen, esaterako, 1596ko errefrau eta sententziak (1896).Christianus Cornelius Uhlenbeck Voorburgen jaio zen 1866an eta Lugano-Ruviglianan, Suitzan, hil 1950ean. Matias de Vries irakaslearen eta Van Eys euskalariaren obren eraginez sortu zitzaion euskararekiko kezka.

Holandako gobernuaren aginduz Errusiara joan zen historia ikerketak egitera eta Amsterdamera itzuli ondoren bertako unibertsitatean sanskrito eta hizkuntza indoeuroparretako irakasle izan zen. Handik Leidengo unibertsitatera aldatu zen hizkuntza germanikoak eta gramatika konparatua irakastera.

Hizkuntza anitzi buruz egin zituen azterketak, batez ere Ipar Ameriketako indiarren hizkuntzez eta euskaraz. Euskarari buruzko ikerketak RIEV eta Eusko Jakintza aldizkarietan argitaratu zituen. Obra nagusiak: Características de la gramática vasca, La lengua vasca y la lingüística general, El carácter pasivo del verbo transitivo, o del verbo de acción, en ciertas lenguas de América del Norte. Ikerketa orokor horiez gain euskal fonetikaz, euskal atzizkiez, eta hizkuntza indoeuroparrekin, kaukasiarrekin eta Afrika iparraldeko hizkuntzekin euskarak izan litzakeen ahaidetasunez idatzi zuen.

Ohorezko euskaltzain izan zen.

Julien Vinson Parisen jaio zen 1843an.

Indiara joan zen ikasketak egitera. 1866an, basazain nagusi izendatu zuten Baionan.

1916an hil zen Libournen. Euskarari buruzko lanak Revue de Linguistique et de Philologie comparée eta RIEV aldizkarietan argitaratu zituen batik bat. Bere lehen artikuluan, ?Coup d?oeil sur l?étude de la langue basque?, Vinsonek bere iritzia azaldu zueneuskaldunen adimen lokartuari buruz. Iritzi kritiko zorrotza zuen bere garaiko euskalarien eta hizkuntzalarien hainbat teoriari buruz. Zalantzan jarri zituen Gèzeren, Van Eysen, Luchaireren eta Arana Goiriren teoriak.

Ez zuen Stempfek eta Schuchardtek ikusten zuten euskal aditzaren pasibotasuna onartzen. 1883an Le folklore du Pays Basque argitaratu zuen, eta, ondorengo urteetan, hainbat testu zahar ?Argaignaratsenak, Harizmendirenak, Pouvreaurenak?? berrargitaratu.

Baina Vinsonek ekarpenik handiena bibliografiaren alorrean egin zuen. 1891n Bibliographie de la langue basque, euskal gaiak aztertzeko oinarrizko liburua, argitaratu zuen eta, 1898an, hari erantsi eta zuzendutakoak: Complément et supplément.

Gai beraren ildotik Les études basques de 1901 à 1905 eta Revue Général des Etudes Basques de 1906 à 1912.

Jean Saroïhandy Saint-Maurice-sur-Mosellen jaio zen 1867an. 1913. urtera arte ez zen euskara ikasten hasi. Zuberoara joaten zen tarteka. 1932an hil zen Parisen. Euskal aditzaz arduratu zen nagusiki. Saroïhandyrentzat, Schuchardtentzat bezala, euskal aditza pasiboa da oinarrian. Eusko Ikaskuntzako 1922. urteko batzarrean izan zen, eta hitzaldi bat eman zuen bertan, Doctrina gramatical de Oihenart izenburupean. Lan haren osagarri, RIEV aldizkarian, Oihenart contra Garibay y Morales izeneko artikulua argitaratu zuen. 1927. urtean Erroldan pastorala plazaratu zuen.

Georges Hérelle Champagnen jaio zen 1848an eta Baionan hil 1935ean. BaionakoLizeoan filosofia irakasle izan zen eta geroago Europan eta Afrikan barrena ibili zen.

Euskara gutxi jakin arren euskal antzerkiaz arduratu zen, Zuberoako pastoralez nagusiki.

RIEV eta Gure Herria aldizkarietan eman zituen argitara Zuberoako antzerkiari buruzko lan aipagarrienak. Obra nagusiak: Canico et Beltchitine (frantsesez eman zuen xaribaria, Zuberoako antzerkiari buruzko ohar batzuekin batera, 1908an; ondoren G.

Arestik euskaratu zuen lan hura), Etudes sur le théâtre basque. La représentation des pastorales basques à sujets tragiques (1922), Les charivaris nocturnes dans le Pays Basque Français (1924), Le théâtre comique des basques (1925), Les pastorales à sujets tragiques considérées littérairement (1926), Etudes sur le théâtre basque. Le répertoire du théâtre tragique (1927) eta Grand Catalogue des pastorales à sujet tragique; Les théâtres ruraux depuis le Moyen-Age jusque à nos jours (1928).

Ugari izan ziren, bada, XIX. mende bukaeran eta XX.aren hasieran euskal gaiez arduratu ziren ikerlari atzerritarrak. Hemen haietako batzuen aipamena baino ez dugu egin, Humboldt, Bonaparte, Webster, Dodgson, Stempf, Schuchardt, Bähr, Van Eys, Uhlenbeck, Vinson, Saroïhandy edo Hérelle atzerritarrez gain hor baitaude, besteak beste, Meillet, Linschmann, Winkler, Meyer- Lübke, Dubarat, Farinelli, etab.

XIX. mendeko autoreak

Beñat Mardo

(Barkoxe, ? - ?) Ez da bere bizitzaz datu askorik ezagutzen.

Olerkaria izan zen. Haren lanak ??improvisador célebre? (Villasante)? Xahok biziki goraipatu zituen. Patri Urkizuk Mardo eta Etxahuni buruz hauxe dio: ?Mardo XVIII.. endeko bigarren partean eta Etxahun XIX.eko lehenean izan ziren, noski, izen, sona, ospe eta fama handiena lortu zuten koplariak (?) Beñat Mardo, Museña, Alexis Arotx, Idiart Zalgizekoa, Piarres Topet-Etxahun, Dominike Haritxabalet, Mardo-Etxahunen jarrailea eta zenbait artzai anonimo, besteak beste, genituzke Barkoxeko koblakari eskola esatzen zutenak. Umore eta fineziaz jantziak, mihi zorrotz jostalariez ornituak, izpirituz beteak, balirudike mende oso bat betetzen zuketela Mardo eta Etxahunen koplari garaikideak, Barkoxeko eskolak, Antoine d?Abbadieren Lore Jokoak XIX. menderdian hasi aintzin? (1991, XX- VIII. or.). Sallaberryk Mardoren olerki batzuk bere liburuan jaso zituen.

José Ignacio Gerriko Enatarriaga

(Segura, 1740 - Mutiloa, 1824) Madrilen egin zituen filosofia eta teologia ikasketak. Mutiloako erretore izan zen 1762tik hil arte. Bi liburukitan banatutako liburu bakarra idatzi zuen: Cristau Doctriña guztiaren esplicacioaren sayaquera.

1805. urte inguruan idatzi bazuen ere, 1858 arte ez zen argitaratu. Erakusaldiak dira liburuaren funtsa, Goierriko euskaraz idatziak eta galdera-erantzunen bitartez antolatuak.

Hiztegian gazteleraren eragin nabarmena igartzen bazaio ere, prosa eredugarria darabil: ?Como escritor, este autor ha tenido la suerte de ser muy ensalzado por unos y desconocido y tenido en menos por otros.

(?) No hay que olvidar, al juzgar a estos viejos autores que ellos no se proponían hacer literatura desinteresada, sino escritos con un fin práctico de instrucción religiosa.

Para el gusto moderno tiene excesivos castellanismos en su vocabulario, pero esto no quita que por muchos otros conceptos seaun verdadero maestro: en el empleo de verbo, en tantas palabras auténticas, hoy semiolvidadas, expresiones castizas, etc.? (Villasante 1979, 225. or.).

Juan Bautista Agirre

(Asteasu, 1742 - Asteasu, 1823) Apaiz egin ondoren, bere herriko parroko izan zen hil arte. Hari buruz xehetasun gutxi dakigun arren, jakina da garaiko zenbait euskaltzalerekin harremanak izan zituela, hala nola J. A. Mogelekin. Euskararen erabileraz, ?? es tal vez el mejor escritor guipuzcoano de la época antigua, o sea, anterior a 1880? (Villasante 1979, 224. or.).

Confesioco eta Comunioco Sacramentuen gañean Eracusaldiac, lenvizico Comunioraco prestatu bear diran Aurrentzat, eta bidez Cristau acientzat ere bai (Tolosa, 1803) idatzi zuen. Kristaubide aski luze hau (400 orri) oso erabilia izan da Gipuzkoan, behin eta berriro argitaratua izanik. Agirreren bigarren liburuan haren sermoiak biltzen dira, latinezko ohar ugariz jantzita. Hiru liburukik osatzen dute lan hau: 1) Jesu Cristoc bere Elizari utzi ciozcan zazpi Sacramentuen gañean Eracusaldiac; 2) Jaungoicoaren Legueco Amar Aguinteen gañean Eracusaldiac; c) Jesucristo eta Virgiña chit Santaren Misterioen, eta beste cembait gaucen gañean Eracusaldiac. Obra hau Tolosan argitaratu zen Agirre hil eta hogeita zazpi urtera, 1850ean. Egileak Gipuzkoaz ematen duen ikuspegiaz Mitxelenak diosku: ?Fuera de su finalidad principal, la obra de Aguirre constituye una fuente importantepara el conocimiento de ideas y costumbres guipuzcoanas en el cruce de dos siglos que desgraciadamente no ha sido bienaprovechada? (1960, 117. or.). Obra biok gipuzkeraz idatziak dira, Goierri eta Beterriko hizkeretatik, bietatik, duen hizkuntzan.cioneac gei premiatsuenen gainean, 582 orrialdeko liburua. Obra hau ?Meditazione handiak? ezizenez ezagutzen da, eta Baratciartena, berriz, ?Meditazione ttipiak? deitzen da.

Martin Duhalde

(Uztaritze, 1745 - Baiona, 1804)Okzitaniako Tolosako unibertsitatean egin zituen teologia ikasketak. 1770. urtean apaiz egin zen, eta ondoren Larresoroko apaizgaitegian misio lanak jorratu eta aztertu zituen. ?Dotado de grandes prendas oratorias, Duhalde sobresalió pronto en las misiones y retiros. A sus dotes oratorias juntaba el conocimiento de las lenguas sabias, singularmente del griego, hasta el punto deque podía estudiar en su lengua original las obras de los padres de la Iglesia griega? (Villasante 1979, 160. or.). Frantziako Iraultzaren garaian hegoaldera erbesteratu behar izan zuen, Hernanira eta Oiartzuna, alegia: ?Lafittek esaten digunez, Iraultzak legeztatu zuen Apezen Konstituzio Zibila sinatu ez zutenen apezetarikoa izanik erbesteratu beharrean aurkitu zen Hernanin eta Oiartzunen biziz, eta herri hauetan beste desterratuei anitz zerbitzu on eginez? (Patri Urkizu 1991, XXI. or.). 1809. urtean, hil eta gero, eman zen argitara, Baionan, Medita-

Juan Antonio Mogel Urkiza

(Eibar, 1745 - Markina-Xemein, 1804) Aita sendagile zuen eta, gaztea zela, Markinara joan zen familia guztia. 1770ean apaiz egin zen, eta Markinako erretore izan zen 1788az gero, hil arte. Frantziako Iraultzatik ihesi Hegoaldera zetozen Iparraldeko apaizei etxean babesa eman zien. Harremanak izan zituen, besteak beste, Astarloarekin, Peñafloridarekin, Samaniegorekin, Vargas Poncerekin eta Juan Bautista Agirrerekin.

Humboldt alemaniar ikerlaria Euskal Herrira etorri zenean Mogelekin egon zen, eta berak eman zion Humboldti Leloren kantuaren berri. Añibarroren adiskide izan zen, eta biek batera finkatu zituzten bizkaiera literarioaren oinarriak, nahiz eta Mogelek lehen liburuak gipuzkeraz idatzi zituen.

Mogel eta Añibarro bat zetozen Bizkaian bertako euskalkia erabili behar zela eliz zereginetan, hala sermoietan nola katekesi liburuetan. Ez ziren iritzi bereko, ordea, zein bizkaiera mota behar zen idazterakoan.

Puntu honetan Añibarrok zabalago eta, gaurko ikuspuntutik, zentzudunago jokatzen zuen, artikuluak eta hitzen bukaerakondo bereiziz, lekuan lekuko fonetismoak gaitzetsita; Mogelek, berriz, herrian ?Markinan? hitz egin eta entzun bezalaxe idazten zuen, bitxikeria fonetiko guztiak maila idatzian ere gordetzen zituela. Mogelen lan aipagarriak dira: Confesio ta Comunioco Sacramentuen gañean Eracasteac (1800), gipuzkeraz idatzitako katixima; Versiones bascongadas de varias arengas y oraciones selectas de los mejores autores latinos eta Nomenclatura de las voces guipuzcoanas, para que se puedan entender ambos dialectos (1802), batera argitaratuak, Zizeronen, Salustioren, Tito Livioren eta Curtzioren lan batzuen euskarazko itzulpena jasotzen dutenak; Confesino Ona edo ceimbat gauzac lagundu biar deutseen confesinuari ondo eguiña izateco (1803); Cristinavaren jaquinvidea (1805), Asteteren itzulpena; Cartas y disertaciones de don Juan Antonio Moguel sobre la lengua vascongada (1854); El doctor Peru Abarca, catedrático de la lengua bascongada en la universidad de Basarte o diálogo entre un rústico solitario bascongado y un barbero callejero llamado Maisu Juan (1881). 1802. urterako Mogelek bukatua zeukan Peru Abarca, baina arazoak izan zituen argitaratzeko eta handik laurogei urtera kaleratu zen. Peru Abarca da Mogelen lanik ezagunena, hura izan baitzen euskaraz idatzitako lehen eleberria edo eleberri tankerakoa: ?En cierto modo es, en forma dialogada, el primer conato de novela en vascuence? (Mitxelena 1960, 115. or.). Liburuaren gaia, Villasantek dioen bezala, euskararen alorrean baserritarrak direla maisu da: ?La tesis, pues, de Moguel viene a ser que, tratándose del euskera, los rústicos son los maestros y doctores de quien debemos aprender; y los otros, los cultos, no son más que corruptores quesólo aprenderán a condición de ser discípulos del casero Peru? (1979, 213. or.).

1987an, Luis Villasanteren eskutik, Cristaubaren Icasbidea edo Doctrina Cristiana izeneko obra argitaratu zen. Mogelek alegia batzuk ere idatzi zituen, Bizentak, haren ilobak, eta Juan Mateo Zabalak beren lanetan jaso zituztenak. Idazle euskaldunen artean, Mogel bezala, XIX. mendean bereziki agertzen dira alegialariak. Bizenta Mogelek 1804an, Ipui onac liburua idatzi zuen gipuzkeraz, Esoporen alegia batzuk itzuliz.

1842an Iturriagak Samaniegoren berrogeita hamabost alegia itzuli zituen Fábulas y otras composiciones en verso bascongado, dialecto guipuzcoano, con un diccionariovasco-castellano de las voces que son diferentes en los diversos dialectos obran. Archuk La Fontaineren beste batzuk zubererara bihurtu zituen 1848an La Fontainaren alegia berheziak, neurtitzez franzesetik uskarara itzuliak obran. Egile bera hartuz, Goyhetchek 1852an Fableac edo aleguiac Lafontainenetaric berechiz hartuac idatzi zuen lapurteraz. RIEV aldizkarian kaleratu zituen Gratian Ademak bereak. Juan Mateo Zabalak idatzitakoak Julio de Urquijok argitaratu zituen Fábulas en dialecto vizcaíno izenburupean. Manterolak bere Cancioneron bildu zituen Uriartek bizkaieraz idatzitako alegiak. Oxobik Alegiak lana plazaratu zuen?

Gratien Detcheverry

(Armendaritze, 1747 - Uztaritze, 1828) Misiolaria izan zen. Apaiz egin zen 1772.. rtean. Larresoroko apaizgaitegiko irakasle eta misiolarien buru izan zen. Catéchisme de l?Empire dotrina eta Kempisaren Kristoren Imitazioari Gonnelierrek egindako eranskinak itzuli zituen lapurterara.

Pedro Antonio Añibarro

(Ugao, 1748 - Zarautz, 1830) 1764an San Frantziskoren Ordenan sartu zen Bilboko komentuan eta 1772an apaiztu.

1790ean Zarauzko Misiolari Ikastetxean onartu zuten eta han egon zen hil artean.

1794an, Konbentzioko gerran, frantsesek, Gipuzkoan sartu zirenean, preso harturik Frantziara eraman zuten. Handik bi hilabetera itzuli zen eta berriro gerra ezagutu zuen, 1808tik 1814ra luzatu zen Independentzia gerra alegia. Añibarrok, Mogelek eta Fray Bartolomek bezala, bizkaiera erabili eta landu zuen bere lanetan, euskalki honetaz literatura hizkuntz ereduzko bat moldatuz, ordura arte bizkaieraz idatzirikoa gutxi eta han-hor-hemen zabaldua baitzegoen.

Añibarro eta Mogel bat zetozen Bizkaian bertako euskalkia erabili behar zela eliz zereginetan: hala sermoietan nola katekesi liburuetan. Idazterakoan zein bizkaiera mota behar zen, ez zeuden ados. Izan

Joakin Lizarraga

(Elkano, Eguesibar, 1748 - Elkano, 1835).Jesusen Lagundian ikasi zuen Iruñean eta Villagarcia de Camposen (Valladolid).

1767. urtean jesuiten aurkako esetsaldia gertatu zenean, Lagundia utzi, apaiz egin, eta bere jaioterriko erretore izan zen hirurogeiren bat urtez, hil zen arte. Lizarragaren idazlanak ez ziren bera bizi zela argitara eman. Garrantzi handia du, Lizarraga jaio eta bizi izan zen lekuetan gaur egun euskara galdua delako: ?Los escritos de Lizarraga revisten, además, particular interés por ser los testigos más importantes de una variedad vasca hoy desaparecida, a saber, el dialecto altonavarro meridional, tal como se hablaba en los alrededores de Pamplona.

Por este motivo, sin duda, interesaron tanto estos escritos al príncipe Bonaparte, que consagró una atención especial al estudio de este dialecto y de su verbo? (Villasante

Pedro Astarloa Agirre

(Durango, 1751 - Bilbo, 1821) Pablo Pedroren anaia zaharrena, apaiz frantziskotarra eta teologia irakasle izana.

Urteco Domeca gustijetaraco verbaldi icasbidecuac, ceinzubetan azalduten dan Erromaco catecismua obra eman zuen argitara, bi liburukitan (Bilbo, 1816-1818).

Astarloaren euskaraz, Villasantek hauxe dio: ?No falta a nuestro autor eso que el vasco llama etorria, esa natural fluidez, facilidad o destreza para desenvolverse en euskera.

Por lo demás, no parece que el P. Astarloa se haya ocupado mucho en el estudio reflejo del euskera; en esto le aventajan seguramente el P. Añibarro y el P. Zabala. Tampoco le domina, en el mismo grado que a éstos, la preocupación por evitar voces menos puras? (1979, 232. or.). Markina aldeko bizkaieraz idatzitako lan honen mamia kristau ikasbidea da, xehe-xehe azaldua eta argitua.

Pablo Pedro Astarloa Agirre

(Durango, 1752 - Madril, 1806)Gasteizen eta Oñatin egin zituen apaiz ikasketak eta ospe handia izan zuen Durangaldean, euskaraz emandako sermoiak zirela eta. 1800. urtean, Humboldt filologo alemanak euskal gaietan laguntzaile aukeratu zuen. 1803an Apología de la lengua bascongada o Ensayo crítico filosófico de su perfección y antigüedad sobre las que se conocen izeneko obra eman zuen argitara, Larramendi ondorengo lehen apologia lana, euskara gizadiaren lehen hizkuntzatzat hartuz.

Obra ugari idatzi zuen Astarloak ?Arte extenso, Diccionario de apellidos, Plan de lenguas,?? baina lanik mardulena hil ondorenargitaratu zen: Discursos filosóficos sobre la lengua bascongada (1883). Euskarari buruzko apologia erdaraz egin zuen idazle hau, Mitxelenaren ustetan, okerreko bidetik abiatu zen: ?El partir de supuestos falsos, por lo demás no originales, hizo que malograra sus dotes de pensador riguroso y sistemático. Los defectos de su modo resaltan claramente en las nebulosas consideraciones de su seguidor J.B. de Erro, que parece una caricatura de Astarloa. Prescindiendo de su metafísica, el durangués fue un buen conocedor y un claro expositor de la lengua que mereció el respeto que por su saber sentía Humboldt? (1969, 113. or.).

Gure egunetara iritsi ez den gramatika bat ere egin zuen; Astarloak modu arrazionaleta erraz batez argitu zuen euskal aditzaren nondik norakoa, Humboldten esanetan.

Oinarririk gabeko etimologismoak harrapatuta ordea (Court de Gebelinen teoriei jarraiki), euskararen nagusitasuna bide horretatik frogatu nahi izan zuen; horretan, eragin handia izan zuen Azkuerengan eta Arana Goirirengan.

Felipe Agustin Otaegi Mendia

(Beizama, 1767 - Beizama, 1840) Beizamako erretore izan zen. Sermoi ugari idatzi zuen; dirudienez, J.B. Agirreren erakusaldiak eta Gerrikoren hitzaldiak argitaratu zirenean Otaegiren sermoiak (eskuz idatzitako zortzi liburuki) ere argitaratzen saiatu ziren, baina ez ziren, azkenean, plazaratu.

?Son cuatro grandes fajos de sermones con sus correspondientes títulos: sermones morales y panegíricos, pláticas doctrinales, explicación de la doctrina cristiana y homilías? (Villasante 1979, 226. or.).

1993an, Beatriz Otaegi irakasleak Felipe Agustin Otaegui Beizamako erretorearen eskuizkribuak (1767-1840) izenburupean doktoretza tesiarekin batera zortzi liburukiotako bi argitaratu ditu.

Juan Ignazio Iztueta Etxeberria

(Zaldibia, 1767 - Zaldibia, 1845) Idazle eta poligrafoa izan zen. Ez da ezagutzen Iztuetaren goi mailako ikasketarik.

Berak aitortzen zuenez, «gizon lego eskolatu bageko jakin-ez bat» zen; hala ere, idazkietan jakintza maila nahiko handiaerakusten du. Hogeita hiru urte zituela ezkondu zen lehen aldiz, Joaquina Linzoain urnietarrarekin. Handik hamabi urtera alargundu zen. Zergatiak garbi agertzen ez badira ere, kartzelan egon zen 1801-1807 urte bitartean, agi danez lapurreta bategatik edo, beste zenbaiten ustetan, haur hiltze batean laguntzaile izateagatik. Ezaguna dena da Kontxesi Bengoetxea ezagutu zuela han, hura bi haur hiltzeagatik kondenatua, eta harekin maiteminduta, 1808an ezkondu zela. Kartzela garaikoa da Kontxesiri izeneko bertso saila, gerora entzute handikoa izan zena. Frantsesen kontrako gerran frantziarren aldeko jarrera izan zuen, frantsestu gisa, eta ogasun alorrean karguren bat izan zuen Donostian. 1815az gero, eta aurreko garai ilun haien ondoren, Donostian izan zen Iztueta literatura lanetara emana. Donostiako udalak agindu zion bil zitzala ahal zituen dantza eta dantzarako musika gehien, artxiboetan gordetzeko eta gazteei erakusteko.

Lan horren ondorioz argitaratu zuen Guipuzcoaco dantza gogoangarrien condaira edo historia beren soñu zar, eta itz neurtu edo versoaquin. Baita berac ongui dantzatzeco iracaste edo instruccioac ere? liburua (1824). Iztueta, beraz, lehen folkloristatzat hartzen da. Bigarren aldiz alargundu eta 1828an hirugarrenez ezkondu zen, Asunción Urruzola zizurkildarrarekin. Donostiako Lur Ateko zaindaria izan zen garai hartan, eta kartzelako alkaide ere izan zen. Bere lanetan euskararen alde eta dantzen alde jardun zuen, orduko dantzen kontra aritzen ziren apaizekin eztabaida bizian. Horren lekuko da Juan Jose Mogeli idazten dion gutuna, Fray Bartolome Santa Teresaren kontra: Carta eguiten diona D. Juan Ignacio Iztuetac apez D. Juan Jose Mogueli, aita beacurtsu fraile Santa Teresacoac Plauto euskaldunaren icenarequin izquidatu duen obrachoaren gañean. Ceña arguitaratu duen Moguel berac (1829). Iztuetaren estiloaz Mitxelenak zera dio: ?Como prosista Iztueta propende a la redundancia y no siempre supo manejar los neologismos manufacturados por Larramendi con la discreción que éste reservaba para las criaturas de su propia mente. Esto resulta particularmente evidente en las traducciones de documentos oficiales, cuyo texto vasco sería punto menos que ininteligible, como se ha solido indicar, si no fuera acompañado del original. Cuando se olvida del ornato, sin embargo, el lenguaje de Iztueta es castizo y natural? (1960, 119. or.). Bizitzako azken urteak Zaldibian eman zituen, gazteei dantzak irakasten eta bere lanik garrantzitsuena, Guipuzcoaco provinciaren condaira edo historia (hil ondoren, 1847an, argitara emana), idazten. Liburua bi zatitan banatuta dago: lehen zatian orduko Gipuzkoakoohiturak, bizimodua, animaliak, landareak, ibaiak eta abar deskribatzen ditu; eta bigarrenean, Zaldibiko Batxillerraren Sumari jarraituz, eta Zamacolaren Historia de las naciones vascas plagiatuz, gipuzkoarren gudu eta gatazken kontaketa bat egiten du. Jose Garmendia Arruabarrenak Iztuetaren olerkiak eta lan ezezagunak bildu eta argitara eman zituen bi liburukitan (lehena 1968an eta bigarrena 1978an). Villasantek honela biltzen du Iztuetaren euskara gaitzetsi duten zenbait iritzi: ?Como escritor vasco, Iztueta ha sido bastante discutido.

Ya dijimos que al P. Zabala no le merecía buen concepto su libro sobre las danzas.

También el príncipe Bonaparte tenía en baja estima el vascuence de Iztueta.

Cuando encargó al P. Uriarte la traducción de la Biblia al guipuzcoano, se barajaron los nombres de los autores que se podrían tomar como norma o modelo. Lardizábal y Aguirre fueron escogidos como los preferibles para el fin indicado; de Iztueta, en cambio, hay que guardarse como de lupuac (orugas, escorpiones)? (1979, 256. or.). ?Zertan datza, ordea, leporatu zaion jatortasuneza? Nonbait, zati batzuek duten ulertzeko zailtasunean. Esan beharra dago, atal ?ulertezin? horiek erdarazko testu baten euskal itzulpenei dagozkiela, gehienetan, Jovellanos eta abarren itzulgaiari zuzenegi jarrai bait zaio Iztueta ?inoiz amplificatioren bat edo beste ezik?, hitzen ordena ia erderazko testuarena bera mantenduaz, eta beti, Larramendiren hiztegia oso hubil duelarik.

Beraz, hitz berriak eta beste euskalkietako hitzak erabiltzeari, ?erdarazko? joskera gehitu behar zaio, benetako testu ulertezinezkoa bihurtuaz, ondoan testu orijinaladagoelako ez balitz, askotan? (Mª Jose Ezeizabarrena 1990, 28. or.). Jesus Elosegik 1969an Juan Ignacio de Iztueta Echeberria (1767-1845) izeneko biografia jakingarria idatzi zuen.

Bartolome Madariaga Garate («Fray Bartolome de Santa Teresa»)

(Markina-Xemein, 1768 - Lazkao, 1835) Karmeldarra zen. Lazkaon, Iruñean eta Tuteran egin zituen eliz ikasketak. Gazte gaztetik ordenako predikaria izan zen, eta Hegoaldeko Euskal Herri guztian barrena ibili zen lan horretan. Frantziaren kontrako gerran, Markinako fraideak kanporatuak izan zirenean. Fray Bartolome preso hartu eta Bilbora eraman zuten (1809). 1813an berak antolatu zuen, ostera, Markinako komentua, eta hasieran bera izan zen han bizi izan zen bakarra. 1817-1820 urte bitartean komentu hartako nagusi izan zen. Burgosen eta Santanderren ere egon zen. Azkenik, fraide gazteen heziketaren arduradun izan zen, Lazkaoko komentuan, hil zen arte.

Fray Bartolomek, Mogelek eta Añibarrok bezala, bizkaiera erabili eta landu zuen bere lanetan, euskalki honetaz literatura hizkuntz ereduzko bat moldatuz, ordura arte bizkaieraz idatzirikoa gutxi eta han-hor-hemen zabaldua baitzegoen. Bi lan nagusi utzi zituen bizkaieraz idatzita: Euscal-Errijetaco olgueeta ta dantzeen neurrizco-gatz-ozpinduba (1816), dantzen lizuntasunari buruzko saio morala; Icasiquizunak (1816-1819, hiru liburuki), hamar aginduei eta zazpi sakramentuei buruzkoa. Fray Bartolomeren bizkaiera Markina aldekoa da: ?Los libros vascos de Fr. Bartolomé están todos escritos en dialecto vizcaíno de la variedad de Marquina.

Fr. Bartolomé sabe siempre desenvolverse con naturalidad, fluidez y facilidad y no parece que piense demasiado reflejamente en la lengua como tal (lo decimos en alabanza suya), sino que escribe dejándose poseer por el tema o asunto. Su lenguaje es rico, extraordinariamente abundante, hasta opulento? (Villasante 1979, 235. or.).

Gaztelaniaz ere bi liburuxka idatzi zituen: Plauto Bascongado o el bascuence de Plauto en su comedia Poenulo (1828). Plautoren pasarte batzuen interpretazioa euskararen bidez eskaintzen du, lehenbizi, eta, ondoren, Leclusen Manuel de la Langue Basque izeneko liburuaren kontrako iritzi batzuk ageri dira. Bien arteko eztabaidak aurrera segitu zuen, eta Leclusek Plauto Polígloto izeneko liburuxkaz erantzun baitzion, Fray Bartolomek bigarrena argitaratu zuen: Anti- Plauto polígloto o defensa del Plauto Bascongado y de la impugnación del Manual de la Lengua basca, de Mr. Lécluse (1829).Iztuetak ere eztabaidan parte hartu zuen Fray Bartolomeren kontra. Mitxelenaren ustez Fray Bartolome bizkaieraz idatzi diren orrialderik onenetakoen egilea da: ?Fray Bartolomé fue un magnífico orador, tonantey fulgurante a ratos, expositor transparente siempre. Son suyas algunas de las mejores páginas de prosa vizcaína; su léxico, no muy purista, es de una extraordinaria riqueza y variedad? (1960, 118. or.).raz (1822), Ongui bizitzeco ta ongui iltceco laguntza (1824), Jesusen imitacioco edo berari jarraitcen eracusten duen libruba (1829). Azken hau Kempis liburuaren itzulpena da. Villasantek, Añibarro eta Zabalarekin alderatuz, zera dio Etxeberriaz: ?No parece que éste (Jose Cruz) se hubiese consagrado, como sus hermanos vizcaínos Añibarro y Zabala, al estudio reflejo del idioma.

Era simplemente un práctico de la lengua, que se servía de ella para sus fines apostólicos, y las preocupaciones puristas y casticistas, muy vivas en los otros, debían de tener para él poca importancia. Su léxico y construcción es mucho más descuidada que la de aquéllos? (1979, 249. or.). Nuevo socorro para párrocos y confesores jóvenes en lo concerniente a su ministerio obra eman zuen gazteleraz (Lehen karlistaldian idatzia).

Jean Pierre Garat

(Hazparne, 1773 - Hazparne, 1846) Hogeita hamalau urte zituela egin zen apaiz eta, Uztaritzen egon ondoren, Bihotz Sainduaren Apezen elkartea sortu zuen Hazparnen 1812an. Ceruko gakhoa izeneko liburuxka idatzi zuen euskaraz, Etcheverry apaizarekin batera.

Fray José Cruz Etxeberria

(Oiartzun, 1773 - Urnieta, 1853)Zarauzko frantziskotarren eskolakoa zen. Idazlea ez ezik hizlari bikaina ere zen.

Obra nagusiak: Devociozco vicitzeraco sarrera San Francisco Salesec atera, eta Aita Frai Jose Cruz Echeverriac? euscaraz ipini duena (1821), Cristau Doctrina Euscaraz (1822), Ongui bizitzeco ta ongui iltceco laguntza (1824), Jesusen imitacioco edo berari jarraitcen eracusten duen libruba (1829). Azken hau Kempis liburuaren itzulpena da. Villasantek, Añibarro eta Zabalarekin alderatuz, zera dio Etxeberriaz: ?No parece que éste (Jose Cruz) se hubiese consagrado, como sus hermanos vizcaínos Añibarro y Zabala, al estudio reflejo del idioma.

Era simplemente un práctico de la lengua, que se servía de ella para sus fines apostólicos, y las preocupaciones puristas y casticistas, muy vivas en los otros, debían de tener para él poca importancia. Su léxico y construcción es mucho más descuidada que la de aquéllos? (1979, 249. or.). Nuevo socorro para párrocos y confesores jóvenes en lo concerniente a su ministerio obra eman zuen gazteleraz (Lehen karlistaldian idatzia).

José Vicente Etxagarai

(Donostia, 1773 - Donostia, 1855) Olerkaria zen. 1813ra arte idatzi zituen olerki guztiak erre egin ziren ingelesek Donostiari su eman ziotenean. Euskal-Erria aldizkarian argitaratu zen bere lan asko eta ?Auspoa? bildumako 35-36 zenbakietan hainbat lantxo jasotzen da, Festara izenburupean.

José Pablo Ulibarri Galindez

(Okendo, 1775 - Abanto, 1847)1784an Abantora joan zen bizitzera bere familiarekin. Albaitari zen bizibidez eta Abantoko ordezkari Gernikako Batzar Nagusietan.

Halaber, Abantoko erregidore izan zen 1829-1836 urte bitartean. Egon zen kargu guztietan euskal kultura eta hizkuntza bultzatu zituen. 1815ean, egutegi bat argitaratu zuen: Egunari eusquerazcoa erderazkotik itzuliya, Vizcai, Guipuzcoa ta Arabaco Provintziarentzat, 1815garren urteraco izenburupean. Baina, Ulibarriren lan garrantzitsuena argitaratu gabe egon da harik eta Arabako Aldundiak, 1975ean, kaleratu zuen arte. Haren izenburua Gutunliburua da eta 1775-1847 urte bitartean Ulibarrik idatzi zituen gutunak eta bertsoak jasotzen ditu.

Juan Mateo Zabala

(Bilbo, 1777 - Zarautz, 1840)1792an frantziskotarren ordenan sartu eta 1803an apaiz egin zen. 1815ean Zarauzko frantziskotarren komentura joan zen eta bertako nagusi izan zen 1826 eta 1839.. rteetan. Lan handia egin zuen misiolari gisa, beti Bizkaiko herrietan barrena. Añibarroren laguna izan zen, eta harekin batera bizi izan zen komentuan. Gutun trukaketa jakingarria izan zuen Lécluserekin eta Ulibarrirekin. Euskarari buruzko obrak idatzi zituen, guztiak hil ondoren argitaratu zirenak: El verbo regular vascongado (1848), bizkaierazko aditza aztergai duena; Noticias de las obras bascongadas que han salido a luz después de las que cuenta el P. Larramendi (1856); Fábulas en dialecto vizcaíno (1907), Julio de Urquijok, RIEVen argitaratuak. Azken lan honetan Juan Antonio Mogelek idatzitako alegia batzuk ere aurkitzen dira bertan jasoak.

Zarauzko frantziskotarren komentuan gordetzen dira oraindik Zabalaren eskuizkribu argitaragabeak.

M. Salaberri («Salaberri Ibarlakoa»)

(Ibarla, 1777 - ?) Lanbidez notarioa zen Donibane Garazin.

Bonaparte printzearen laguntzaileetako bat izan zen. Hark argitaratu zion Vocabulaire des mots basques bas-navarrais, traduits en langue française (1856) hiztegia.

Salaberrik, bestalde, behe-nafarrerara itzuli zuen San Mateoren ebanjelioa.

Agustín Pascual Iturriaga Ugalde

(Hernani, 1778 - Hernani, 1851) Andoaingo apaizgaitegian eta Oñatiko unibertsitatean egin zituen apaiz ikasketak.

1804an edo 1805ean, ez da ziur, apaiztu zen.

1817. urtean Hernanin eskola bat zabaltzeko baimena lortu ondoren elkarte bat eratu zuen Cayetano anaiarekin eta garai hartan Gipuzkoako musikalaririk onenetakoa zen Manuel Larrarterekin. Gramatika (latina, gaztelania, frantsesa) eta kristau dotrinairakasten zituen Iturriagak. Alderdi pedagogikoari dagokionez, Iturriagak zigor fisikoak galarazi egin zituen, bere eskarian adierazten zuen bezala: ?En consecuencia ningún maestro ni inspector podrá poner las manos sobre los alúmnos por motivo ni pretexto alguno. Los castigos se reducirán a postre, privación de recreo y otros medios semejantes?. Idazlearen bizitzaren inguruan Patxi Altunak zera dio: ?Euskalerriko egoera ez zen samurra; gerrate surmurrak entzuten ziren nonnahi; euskaldunak erdibituak zeuden beste askotan bezala politika zela bide. Don Agustin liberal samarra, edota gutxienez zenbait liberalen adiskidea omenzela, eta bere herritik ihesi joan behar izan zuen lehenik Gipuzkoa bereko bi herritan izkutatzera eta azkenik iparraldeko Milafrangan bizitzera. Hau 1834an gertatu zen eta zazpi urte handi eman zituen erbestean, harik eta 1841ean atzera Ernanira itzuli zen arte? (1987, 24. or.). Milafrangan idatzi zituen, hain zuzen ere, bere Alegiak euskaraz.

Berriro Hernanira itzulita, Arte de aprender a hablar la lengua castellana para el uso de las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa obra eman zuen argitara 1841ean. Handik urtebetera plazaratu zituen Diálogos bascocastellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa (Bonaparte printzeak beste euskalkietako itzulpenekin argitaratu zuena, eta 1963an Jolasak izenburupean berriro argitaratua) eta Fábulas y otras composiciones en verso bascongado, dialecto guipuzcoano, con un diccionario basco-castellano de las voces que son diferentes en los diversos dialectos (Samaniegoren berrogeita hamabost alegien itzulpena, 1884. urtean Ipuiac eta beste moldaera batzuec izenburupean berriro argitaratua) obrak. Iturriagarenak dira, bestalde, San Inazioren martxa ereserkiaren hitzak. Villasantek honela dio: ?El acertó a forjar para esta marcha una letra marcial y vibrante, tal como lo exigía el aire y aun el destino y la finalidad de la Compañía de Jesús. Decididamente, no se comprende bien cómo pudiera ser volteriano, hereje, protestante,

Juan Jose Mogel Elgezabal

(?, 1781 - Markina-Xemein, 1849) Bizenta Antoniaren anaia eta Juan Antonioren iloba zen. Lehen eliz ikasketak osabarekin egin zituen eta gero Oñatiko unibertsitatean osatu. 1811z gero, osaba bezala, Markina-Xemeingo erretore izan zen, eta han egon zen hil arte. Bizkaiko Jaurerriko Diputatu Nagusi izan zen Lehen karlistaldian.

Markina aldeko bizkaieraz idatzi zituen obra guztiak. 1816an, Baserritar nequezaleentzaco escolia argitaratu zuen, eta, handik aurrera, zenbait argitalpen berri izan zituen. Gregorio Arruek gipuzkerara itzuli zuen (1878); bertan dotrina erakusteko modu berezia ageri da. Mogelek Juan izeneko nekazari bat asmatu, eta, ia eleberri moduan, haren historia zintzo zuzena kontatu zuen, elkarrizketa bidez: ?Presenta a los padres de familia, en forma de historia, el espejo o dechado de un padre ideal, intachable y modelo, bien instruído y cimentado en la práctica de la virtud? (Villasante 1979, 246. or.). Mitxelenak ?bigarren Peru Abarca? deitzen du: ?Este segundo Peru Abarca de contornos mucho más borrosos que el primero hace gala de un lenguaje que en nada desmerece del de aquél? (1960,116. or.). Beste liburu batzuk: Egunoroco lan on ta erregubac meza santuba ondo enzuteco: confesino eta comuninoya biar dan leguez eguiteco prestaera eta zucenbidiac (1820); Mayatz-illeraco Berba-aldijac(1885). Juan Jose Mogelek jaso zuen osaba Juan Antoniok idatzitako Peru Abarcaren eskuizkribua, eta berak eman zion Aita Unzueta frantziskotarrari, Zarauzko komentuan gorde zezan.

Bizenta Antonia Mogel Elgezabal

(Azkoitia, 1782 - Abando, 1854) Haur zelarik, umezurtz gelditu zen eta, Juan Jose anaiarekin batera, Juan Antonio osabak hazi zuen. Garai hartako ohituren kontra, emakumea izan arren ??mujer excepcionalmente despejada? (Mitxelena)?, latina eta humanitateak ikasi zituen osabarekin.

Villasantek jasotzen duen bezala, Bizentak berak aitortzen zuen ez zela ohikoa emakume batek euskaraz idaztea: ?Ella misma dice en el prólogo a su libro que losvascos no creerán que una mujer haya hecho semejante trabajo, para el cual hace falta saber vascuence, castellano y latín? (1979, 251. or.). 1820an, Carta Pastoral del Primado de las Españas txostena euskaratu zuen.

Lino Akesolo ikerlariak dioenez, Abandon bizi zela, Gabon-kantak ondu zituen Bizentak.

1804an, Juan Antonio Mogel hil zen urtean, Ipui onac izeneko bilduma argitaratu zuen. Liburuan, hitz lauz eta bizkaieratik hurbil dagoen gipuzkera batean moldatuak, Esoporen berrogeita hamar alegia daude bilduta. Horiez gainera, badira beste zortzi,bertsotan idatziak, Juan Antonio Mogelek eginak. Idazle euskaldunen artean, Bizenta bezala, XIX. mendean bereziki agertzen dira alegialariak. 1842an Iturriagak Samaniegoren berrogeita hamabost alegia itzuli zituen Fábulas y otras composiciones en verso bascongado, dialecto guipuzcoano, con un diccionario vasco-castellano de las voces que son diferentes en los diversos dialectos; Archuk La Fontaineren beste batzuk zubererara bihurtu zituen 1848an La Fontainaren alegia berheziak, neurtitzez franzesetik uskarara itzuliak obran; Goyhetchek 1852an Fableac edo aleguiac Lafontainenetaric berechiz hartuac idatzi zuen; Juan Mateo Zabalak idatzitakoak, Juan Antonio Mogelen batzuekin batera, Julio de Urquijok argitaratu zituen Fábulas en dialecto vizcaíno izenburupean; Oxobik Alegiak lana plazaratu zuen?

Pierres Topet («Etxahun»)

(Barkoxe, 1786 - Barkoxe, 1862) Gorabeherez betetako bizitza izan zuen: kartzelan egon zen familiako etxe batzuen jabegoarengatik izandako liskarrak zirela eta, heriotz bat tarteko. Bestalde, emaztearekin arazoak izan zituen. Kartzelatik aterata, erromes ibili zen Santiagon eta Erroman.

Kopla askotan bere bizitzako gorabeherak kontatu zituen, Ahaide delizius huntan, Bi berset dolorüsik, Mündian malerüsik eta Ürz?apal bat badüzü, esaterako. ?Etchahun es autor de un gran número de piezas en verso, elegíacas y satíricas, compuestas dentro de la más pura línea tradicional? (Mitxelena 1960, 122. or.). Elezaharreko pertsonaia bihurtu du herriaren oroimenak, eta haren benetako gertakari asko gorde badira ere alegiazko beste asko erantsi zaizkio.

Izpiritu erromantikoko pertsona izan zen, ni-aren erabilera behin eta berrizkoak adierazten duen gisa. 1853an, Abbadiek antolatutako lehen olerki sariketara aurkeztu zen, Montebideorat joailiak izeneko bertso sailarekin, baina ez zioten saririk eman, eta epaimahaiko apaizen kontrako ziri bertsoak idatzi zituen Bi berset horiez izenburupean.

Ziri bertso ugari ondu zituen, zorrotz eta errukirik gabeak: Oi laborari gaxua, Gaztalondoko neskatilak, Gaztalondo Handian, Maria Solt eta Kastero, Bi ahizpak, dira, besteak beste, joera horren lekuko. Villasanteren iritziz zail gertatzen da Etxahunen bertsoak beste hizkuntza batera itzultzea: ?Los versos de Etchahun suelen tener una factura tan original y personal que su traducción a otra lengua se hace dificilísima? (1979, 173. or.). Patri Urkizurentzat Etxahunek bertsoak lehenik idatzi egiten zituen:?Honelaxe bada, lehenik idatzi eta gero kantatu egiten zituen, eta bide mota hori eginez, dira hain tinko eta bete, hitz alfer gutxiko, tiroak bezalako, bere ateraldi eta bertsoak? (1991, XXX. or.). Asko idatzi da Etxahun Barkoxekoari buruz, sarri azterketa moduan, behin edo behin haren bizitza eleberri bihurtuz. Esate baterako, Yon Etxaidek Joanak-joan (1955) eleberria idatzi zuen. Autore berak Etxaun-en bertsoak gipuzkeraz (1969) liburua argitaratu zuen, Etxahunen jatorrizko bertsoekin eta Etxaidek berak egindago gipuzkerako bertsozko itzulpenarekin. P. Larzabalek antzerki lan bat idatzi zuen Etchahun (1962) izenburupean.

A. Von Chamissok (1781-1838) poema bat eskaini zion: Des basken Etchahon?s Klage.

Mende honetan aztertu duten ikerlariek Villonekin, Verlainerekin eta Iparragirrerekin konparatu dute Etxahun, hala nola, Orixek, Zaitegik, Lhandek eta Larrasquetek. Baina azkerketa beteena, Jean Haritschelharrek egindako doktoretza tesia da. Tesia bi liburutan argitaratu zen, alde batetik, Le poète souletin Pierre Topet-Etchahun (1969), eta, bestetik, L?oeuvre poétique de Pierre Topet-Etchaun (1969-1970). Patri Urkizuk ?Barkoxeko eskola? aipatzen du, bertan Etxahun eta Mardo buru hartzen dituelarik: ?Mardo XVIII. mendeko bigarren partean eta Etxahun XIX.eko lehenean izan ziren, noski, izen, sona, ospe eta fama handiena lortu zuten koplariak (?) Beñat Mardo, Museña, Alexis Arotx, Idiart Zalgizekoa, Piarres Topet-Etxahun, Dominike Haritxabalet, Mardo-Etxahunen jarrailea eta zenbait artzai anonimo, besteak beste, genituzke Barkoxeko koblakari eskola esatzen zutenak. Umore eta fineziaz jantziak, mihi zorrotz jostalariez ornituak, izpirituz beteak, balirudike mende oso bat betetzen zuketela Mardo eta Etxahunen koplari garaikideak, Barkoxekoeskolak, Antoine d?Abbadieren Lore Jokoak XIX. menderdian hasi aintzin? (1991, XX- VIII. or.).

Pedro Novia de Salcedo

(Bilbo, 1790 - Bilbo, 1865) Politikari, hizkuntzalari eta idazlea izan zen. Bilboko San Frantzisko ikastetxean egin zituen filosofia ikasketak. 1820an, Probintziako diputatu izendatu zuten. Handik lau urtera Bilboko Kontsulatuko buru izan zen, eta 1825ean eta 1846an Diputatu Nagusi, Oñaztarren alderdiko ordezkari. Kargu hartan izan zen bitartean foruak kentzeko saioen kontra jardun zuen suharki, eta haren

Leonce Goyhetche

(Urruña, 1791 - ?) Apaiza zen. Andre dena Mariaren ilhabetea (1838) idazlana idatzi zuen, egunero jarraitu beharreko eredu eta gogoeta liburua.

1856. urtean Saint-Jean-de-Luz historique et pittoresque, Annales et chronique despuis l?époque de sa fondation presumée jusq?a nous jours ikerlana eman zuen argitara Baionan.

Goyhetcherena da, era berean, Lehoisaren oxekiac poesia (1879). La Fontaineren alegiak itzuli zituen lapurterara, Fableac edo aleguiac Lafontainenetaric berechiz hartuac (1852) izenburupean. Josu Pikabearenesanetan, ?Goyhetcheren eskutik heldu obra, hagitz berezitzat jo beharko genuke: kostalde ingurukoa izaki eta halarik ere behe-nafarreraren eragina pairatuko duten ekialdeko idazleen obren pareko edo zaigu zenbaitetan agertzen batetik, lapurteraren tradizioan galduz joan diren euskalki honetako hainbat ezaugarri zaharkitu berreskuratuz bestetik. Goyhetche, agi danean, XIX. gizaldiko lapurtera idatziak bilduko dituen bi indar ?lapurteraren tradizioa eta behe-nafarreraren eragina, alegia? nagusion artetik sorturiko egoera berri honetan uharte bakarti bat genuke, arrunt atipikoa? (1991, 651. or.).

Jean Etxamendi Larralde (?Bordele?)

(Luzaide, 1792 - Luzaide, 1879) Olerkari trebea zen, eta ezagunak izan ziren haren lanak, argitaratu ez baziren ere.

Haien artean aipa daitezke, besteak beste: Lurraren pian sar nindaiteke?, Oinazez, Mendekoste bestetan, Ene andre-gaiari, Ene izpirituan bazen zenbait bertsu?

Juan Cruz eta Antonio De la Fuente (?Durangoko plateroak?)

(XIX. m.) De la Fuente anaiek Nafarroako Revista Euskara aldizkarian zenbait olerki argitaratu zuten, hala nola, Arrepocho, Eulijac, Dianaco fiestac?

François Eugène Garay de Monglave

(Baiona, 1796 - Baiona, 1873) Zuzenbide ikasketak egin zituen. Espainian, Brasilen eta Portugalen ibili zen soldadu.

Frantziara itzuli eta Diable boiteux (1823) eta Journal de l?Institut historique (1834) egunkariak sortu zituen. Azken honetako artikulu luze batean argitaratu zuen Altabiskarco cantua (1834), Orreagako gudua gai duen kantu apokrifoa. Orreagako garaipenaren denboratik, ahozko tradizioaren bidez kontserbatu omen zen kantu zaharra. La Tour d?Auvergne ospetsuarena zen pergamino batean irakurri omen zuen Garayk, baina argitaratu zuen testuan Pirinioen bi aldeetan bildutako ahozko aldaerak kontuan hartzen zituen. Inork ez zuen, alabaina, halako pergaminorik ikusi ezta ahozko kantu hori ezagutzen ere. Egia bestelakoa zen: Garayk ez zekien euskaraz eta

Charles Belsunce

(Erbestean, 1796 - Mehaine, 1872) Mehaineko azken bizkondea zen. Frantziako Iraultza zela eta, erbestean jaioa, Errestaurazio garaian etorri zen Euskal He-

José Francisco Aizkibel Epelde

(Azkoitia, 1798 - Toledo, 1865) Bibliografo eta hiztegigilea izan zen.

Latina gaztelera baino lehenago ikasi zuen.

Erroman kalonje baten zerbitzuan jardun zuen eta kultura zabal baten jabe egin zen.

Granada de Ega dukearen idazkari berezi gisa Europan zehar ibili zen, bere heziera sakonduz. Euskaraz idatzitako liburuak bilatzeari ekin zion etengabe eta eskuratzen zuen bakoitzari buruzko azalpen zehatza utzi zuen bere De la Bibliografía y Literatura Bascongada izenburuko eskuizkribuan.

Garibayren errefrauen iruzkin eta interpretazio lanaren ardura hartu zuen Espainiako Historiako Akademiaren gomendioz. Utzi zuen obrarik garrantzitsuena hiztegia da: Diccionario Basco-Español titulado Euskeratik Erderara biurtzeko Itztegia (1885).

Tolosan argitaratu zen hiztegi honek Larramendi du iturburu nagusi ?nahiz eta euskaratik erdarara idatzia egon, Larramendirena ez bezala? eta bertan k, z eta g hizkiak beren gaurko balioarekin erabiltzen dira lehen aldiz Hegoaldean. Larramendiren eragina Aizkibelengan honela ikusten

Haranbure

(XIX. m.) Hazparnen jaioa zen. Misiolari eta Baionako bikario izan zen. Egun ona, edo egunaren santificatzeco moldea languille, nekhaçale eta bazterretcharrentzat (1829) izeneko obra itzuli zuen frantsesetik.

Jean Baptiste Larralde Etxeberri

(Hazparne, 1804 - Donibane Lohizune, 1870) Osagilea izan zen Donibane Lohizunen.

Olerkiak idatzi zituen. Harenak dira, besteak beste: Herrico besta (1856), Eskualduna (1858), Ama haurra sehaskan lohakartzen (1859), Chorinoa Kayolan (1863), Muthil zaharra (1864) eta Biolchoa (hil ondoren argitaratua, 1896) olerkiak, denak Urruñako eta Sarako Olerki Jaietan sarituak.

Jean Baptiste Etcheberry

(Uztaritze, XIX. m.) Elizgizona eta idazlea zen, Mixel Garikoitz santuaren lehengusua. Baionan egin zituen teologia ikasketak eta 1833. urtean apaiz egin zuten. 1848. urtean eman zuen argitara euskaraz plazaraturiko lehen argitalpen iraunkorra, 1891 arte, hil zen arte, urtero hutsik egin gabe kaleratuko zena: Escualdun laborarien adiskidea izeneko almanaka. Harenak dira, halaber, Guiristinoa indulgencien gainean arguitua (1863), Maiatzeko hilabethe chumea (1877), Testament zaharreco eta berrico istoria (1877) eta Miguel Garicoitz aphezaren bizitzea (1882) obrak.

Francisco Ignacio Lardizabal

(Zaldibia, 1806 - Zaldibia, 1855) Lazkaon, Burgosen eta Madrilen egin zituen apaiz ikasketak. Ikasketak bukatu eta jaioterriko erretore izan zen harik eta, Gipuzkoa osora hedatu zen izurri beltzak jota,hil zen arte. Testamentu Zarreco eta Berrico condaira lana eman zuen argitara hil zen urte berean, 1855ean. Itun Zahar eta Berriko kontakizunen bilduma egin zuen obra horretan. Villasanteren ustez hiztegi hautatu, zehatz eta landua darabil Lardizabalek: ?El control racional nunca le permite dar rienda suelta a la pasión ni a la fantasía. Su libro, como lo exige el tema, es narrativo,expositivo, y aunque pueda resultar un tanto frío, está escrito con positiva belleza, y el autor se revela en él como profundo conocedor del vascuence? (1979, 261. or.). Oso irakurria izan zen, Mitxelenak dioenez: ?Es probablemente la obra que ha sido más leída en Guipúzcoa en los últimos cien años, y no sin razón: aunque algo monótono, Lardizábal es un buen hablista y un buennarrador? (Mitxelena 1960, 117. or.). Hil eta handik urte betera Gipuzkoako Aldundiak Lardizabalek idatziriko Gramática Vascongada argitara eman zuen. Gipuzkeraren gramatika bat da oinarrian, baina badu gehigarri bat eta xehetasun franko bizkaierari eta goi-nafarrerari buruz ere. Gramatikaren esparrua idazle askok izan dute aztergai: Silvain Pouvreau eta Sarako Etxeberri (XVII, XVIII. m.), Pierre D?Urte (XVIII. m.), Larramendi (1729), Archuk (1852), etab. Hegoaldean, Lardizabalenarekin batera, aipagarriak dira Añibarroren gramatika lanak. Eta beste idazle ugari ere aipa daiteke ondorengo urteetan gramatika arloa landu dutenak, hala nola, Van Eys, Campión, Zabala, Arana, Azkue, Zamarripa, Lertxundi? Lardizabalenak omen dira, halaber, Historia de San Miguel Excelsis de Aralar eta Maria Santisimaren amodio ederraren novena idazlanak, gaur egun galdutzat jotzen direnak.

Juan José Salazar

(Zalla, 1807 - Arantzazu, 1882) 1860an Atoz pekataria, atoz eleizera olerkia idatzi zuen. Bost urte geroago Ama Birjiñaren Congregacioco esculiburua obra argitaratu zuen, bost edizio izan zuena.

François-Xavier Michel («Francisque-Michel» deitua)

(Lyon, 1809 - Paris, 1887) Euskalari frantsesa. Hasieran poesia idatzi bazuen ere, berehala hasi zen ikerketa lanetan. Erdi Aroko testuak aztertu eta argitara eman zituen. 1833-1837 bitarteko urteetan hogeita bi lan plazaratu zituen, horien artean Chanson de Roland delakoaren jatorrizko bertsioa, Ingalaterran aurkitu zuena.

Hori zela eta Comité historiqueko kide izendatu zuten eta Légion d?Honneur titulua eman zioten. Era guztietako gaiak erabili zituen: zaldiak, grabatu zaharrak, ostatuak mendeetan barrena, herri literatura, antzerki ingelesa, seda Erdi Aroan, ijitoak, eskekoak, agotak, merkataritza, etab. Euskaldunei buruz ere idatzi zuen Francisque- Michelek. 1857an Le Pays Basque. Sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique argitaratu zuen. Han ikertzen dira zehaztasun handiz Iparraldeko esaera zaharrak, pastoralak, jolasak, sinesmenak, kantu zaharrak, idazleak, usadioak eta ohiturak.

Villasanterentzat liburu interesgarria da Michelena: ?Da amplia información sobre la lengua vasca (?) Dedica un interesante capítulo a la poesía popular, en el que se incluyen los apócrifos cantos de Lelo y el de Altabiscar, el de la batalla de Beotíbar, el del vizconde de Belsunce (célebre capitán bajonavarro del tiempo de Luis XV) y otras muchas piezas tomadas de todos los dialectos y sobre los más variados temas? (1979, 164. or.). 1859an Le romancero du Pays Basque idatzi zuen. Francisque- Micheli zor zaio, besteak beste, Oihenarten esaera zaharren eta neurtitzen bildumaren argitalpen berria (1847).

Jakes Oihenart («Larrondo» deitua)

(Uharte-Amikuze, XIX. m.) Pastoralgilea izan zen. 1848an, Larribarren antzeztu zen Canico eta Belchitina izeneko pastoral komikoa. Ez dago jakiterik pastoralik idatzi ote zuen, baina bera errejenta zela antzeztu ziren Roland (1827, 1849), Aymonen lau semeak (1851), Santa Helena (1854), eta Phantzart (1852) izeneko pastoralak. 1971n, Gabriel Arestik prestatuta, Kaniko eta Belxitinaren argitalpen berria egin zen; eta, 1982an, Iñaki Mozosek prestatuta, Phantzart ihauterietako tragikomediarena.

Oteiza

(XIX. m.) Gipuzkoan jaioa zen, zein herritan jakiterik izan ez den arren. Itzultzailea zen.

1838an, George Borrowren aginduz, San Lukasen ebanjelioaren itzulpen bat argitaratu zuen. Jatorri protestanteko Bibliatik i- tzulia dago. Ebanjelioen itzulpena, osoa nahiz zatiren batena, idazle askoren ikerlana izan da. Oteizaz gain, badira, era berean, lan horretan jardun duten beste idazle gehiago ere, hala nola, Salaberri, Inchauspe, Añibarro, Arriandiaga, etab.

Agosti Xaho Lagarde

(Atarratze, 1811 - Baiona, 1858) Maulen, Oloroen eta Pauen egin zituen ikasketak. 1831n Parisa joan zen sortaldeko hizkuntzak ikastera, eta Charles Nodier ezagutu zuen. Garai hartako Paris erroman-tikoan, Xahoren irudia Gustave Lambertek, haren biografoak, azaldu zuen eta Patri Urkizuk honela jaso du: ?Chaho liraina eta garaia zen, soinez eder eta fina. Bere jazkera oso sinplea baina detailerik xumeenetan ere zaindua. Esku zuriak eta luzeak, eta bazirudikeen beraietan estimu berezia ipinita zeukala, arruntean maukgatxoak zeramatzalarik.

Bere itxura guztiz zen aristokratikoa eta dotorea, hitz jarioa bereziki liluragarria zuen, tankera baino nabarmenago zitekeelarik mintzaeraren aratza, ez zen bat nekatzen hura entzuten eta halaxeko talendu arraroa zuen, ze entzule xit ona gertatzen zen. Hitz batean esateko, xarmangarria zen guztiz? (1992, VI. or.). 1838an, Okzitaniako Tolosara joan zen bizitzera; han, Revue des Voyants izeneko aldizkari bat sortunahi izan zuen. Handik bi urtera, Euskal Herrira itzuli eta L?Ariel egunkaria sortu zuen. Egunkari hartan eztabaida ugari izan zuen, eta bere teoria bereziak plazaratzeko leku egokia aurkitu zuen. 1848ko Iraultza piztu zenean, L?Arielek izena aldatu eta, Le Republicain de Vasconie bihurtu zen. Euskarazko astekaria ere egin nahi izan zuen, baina bi ale besterik ez zituen atera: Uscal- Herrico Gaseta (1848). Zinegotzi izendatu zuten, Goardia Nazionaleko komandante eta Basses-Pyrénéesko kontseiluko kide.

1852an, egunkaria ateratzea eragotzi zioten, eta Xaho erbestera bidali zuten. Belgikan sartzen ez zioten utzi eta, Gasteizen hartu zuen bizilekua. 1854an, Baionara itzuli eta Safer ou les houris espagnoles eleberria argitaratu zuen. Zubereraz, Azti-Beguia, Agosti Chaho Bassaburutarrak Ziberou herri maitiari Parisetik igorririk beste hanitchen aitzindari argui-bidian goiz izarra (1834) izeneko liburuxka idatzi zuen. Baina, frantsesez liburu anitz plazaratu zuen; horien artean: Paroles d?un voyant, Paroles d?un Biscaien aux Liberaux de la reine Christine (1834); Voyage en Navarre pendant l?insurrection des basques (1830-1835) (1836); Etudes grammaticales sur la langue euskarienne (1836); Histoire primitive des Euskariens-basques, langue, poésie, moeurs et caractère de ce peuple (1847); Biarritz entre les Pyrénées et l?Océan: Itinéraire pittoresque (1855); Dictionnaire basque, français, espagnol et latin (1856). Bere burua agnostikotzat, azti edo igarletzat eta ezkertiartzat jotzen zuen. Mitxelenak ??el único romántico no rezagado que ha producido Vasconia? zioen zuberotarraz?, honela ikusten zuen Xaho: ?Tenía ideas más bien incoherentes sobre la semejanza del vasco con el sánscrito, lo que dada su ideología iluminista y el ambiente de la época (F. Schlegel, Bopp, etc.) le tenía que parecer distinguido, y no siempre se cuidó de distinguir los hechos observados de las creaciones de su cálida imaginación: así, por ejemplo, en lo que escribió acerca de mitología vasca o de Zumalacarregui. Ha de ponerse en su haber, sin embargo, la atención que prestó a los restos de la religión precristiana. Esto, en la literatura, llevó a lasustitución de los tradicionales vascos primitivos, cristianos avant le mot, por los paganos reacios al Cristianismo todavía en el siglo VIII de Navarro Villoslada. Es más: debemos a Chaho hasta nuestro padre, el patriarca Aitor? (1960, 95. or.).

Jean Martin Hiribarren

(Azkaine, 1810 - Baiona, 1866) Azkainen jaio zen arren bizitzako urterik gehienak Bardoitzen eman zituen.

1833an apeztu eta urte berean Urruñako bikario izendatu zuten. 1834an Bardoitzeko apez zen eta bertan bizi izan zen 1865 arte. Hurrengo urtean Baionara joan eta bertan hil zen katedraleko ohorezko kalonje zelarik. 1853an Eskaldunac poema argitaratu zuen, 5.000 bertsoz osatua, bere lanik garrantzitsuena. Lapurteraz idatzitako poema luze hau, Euskal Herriko historia, ohiturak, etab., datuz eta xehetasunez beterik agertzen da. Mitxelenak halaxe dio: ?No es una pieza épica y mucho menos una epopeya, sino una relación amena y familiar de cosas y personas, llena de detalles y de datos interesantes? (1960, 131. or.). Hego Ameriketarantz abiatzen zen emigrazioak bultzata, 1853an Montebideoko berriak lantxoa argitaratu zuen halaber. 1858an Eskaraz eguia liburua kaleratu zuen. Villasanteren hitzetan: ?Su contenido es una especiede Apologética: Dios, su Providencia, la fe en El, la incredulidad, la fe en Cristo, las religiones falsas, la Iglesia, su infalibilidad,el Papa, etc. Lafitte ha designado este libro con el excesivamente pomposo nombre de Historia de las Religiones? (1979, 166. or.).

Patri Urkizuk Xahori buruzko liburuxkan aipamen zabala egiten du Hiribarrenen beste zenbait lanez: batzuk azkaindarraren eskuizkribuetan aurkiturikoak eta aldizkari ezberdinetan argitara emandakoak besteak, hala nola, Heren-Sugea eta Beltzunze, Jo du, jo, nizpeit orena (ezin ziurta daitekeena berea denik) eta Xaho buru zelarik Ariel aldizkarian Iruñeko Bestak izenpean kaleratutako zenbait poema. Urkizuk Hiribarren poeta didaktikotzat jotzen du: ?Epikoa, eta lirikoabaino areago dugu Hiribarren poeta didaktikoa, baina ez dira batere ahantzekoak bere ziri bertsoak bertan ageri baita izpiritu zorrotz eta zirikatzailea, errimarako erraztasuna eta hiztegi aberatsa? (1991, XXXV. or.).

Patxi Altuna, Gurutze Aldabaldetreku eta Amaia Bonetaren edizioan hauxe irakur daiteke: ?Sail berri bat osatu beharrean gaude argitaratu gabe dirauten lanekin: hala nola gramatika bat, errefrauak, Inperioaren historia, Ama Birjinaren bizitza, sermoiak, Bizkaiko Diputazioan gorderik dagoen Napoleon Lehena deritzan poema eta, batez ere, Baionako Euskal Museoan eta Parisko Biblioteka Nazionalean aurki daitekeen haren Euskal Hiztegia. Pierre Lhanderen esanen arabera hiztegi honen bi kopia gordetzen dira, bata osorik, Hiribarrenek berak eskuz idatzia, eta bestea, amaitu gabea, Hiribarrenek eta zenbait kopistak egina? (1994, VIII. or.).

Jean Pierre Duvoisin

(Ainhoa, 1810 - Ziburu edo Ezpeleta, 1891) Haurtzaroa Ezpeletan eman ondoren, Larresoroko apaizgaitegian sartu zen, baina hogei urte zituela (1830) utzi egin zituen apaiz ikasketak. Urte berean hil zitzaion aita, eta haren lanpostuan, aduanan, hasi zenlanean. Garai hartan Fénelonen Aventures de Télémaque liburua itzultzen hasi zen eta euskara-frantsesa hiztegi bat prestatzen. Hogeita hamar urterekin Ziburura joan zen bizitzera, eta euskal literaturari eta historiari buruzko hainbat artikulu idatzi zuen frantsesez Paueko eta Baionako aldizkarietan.

Eskualduna aldizkariko zuzendari izan zen.

Latina, grekoa, gaztelania eta italiera menderatzen zituen gizon jakituna zen Duvoisin.

1856. urtean hasi zen Bonaparte printzearekin lanean eta Kardaberaz apaiz jesuitaren Aita San Ignacioren Egercicioen gañean afectoac liburua bihurtu zuen lapurterara, Liburu Ederra izenburupean: ?Gure iritzian itzulpenaz ez baina, moldaketaz hitzegin dezakegu kasu honetan: Duvoisinek Kardaberazen liburua hartu eta bere erara moldatu, taxutu zuen, gaia jaso eta egokien iruditu zitzaion bezala gorpuztuz eta oratuz.

Egileak liburu hau bere sortze lantzat hartzea gehiegitxo zela iritzi izan bide zuen eta, gure ustez, horregatik aipatzen du bere lanaren iturburua eta itzulpena dela esaten.

(?) Beraz, ondorio gisa esan beharra dago Duvoisinek bere lanerako Kardaberazen Ejerzizioak hartu zituela oinarritzat, baina ez zuela inola ere hitzez-hitzezko itzulpena egin ezta bestelakorik ere, bere kabuz egituratutako eta moldatutako liburua baizik? (Guerra, Iribar, Laskurain 1987, 26. or.). Hurrengo urtean Iturriagaren gipuzkerazko elkarrizketak eman zituen lapurteraz (Dialogues Basques, 1857). Bonaparte printzearen bideari jarraiki, 1858an Laborantzako liburua, edo bi aita semeren solasak laborantzaren gainean eman zuen argitara, nekazaritzaren inguruko teknikak, aita-semeen arteko elkarrizketaren bitartez azaltzen dituen liburua. 1859. urtean aduana-kapitain postua utzi zuen euskal lanetan murgiltzeko.

Bardozera erretiratu, eta sei urteren buruan bukatu zuen Bibliaren itzulpena, Bonaparte printzeak gomendaturiko lana: Bible Saindua edo Testament zahar eta berria.

Duvoisin kapitainak latinezko Bulgatatik Lehembiziko aldizko Laphurdiko eskarara itzulia. Luis Luziano Bonaparte Printzeak argitara emana,(1859-1865). Ondoko urteetan euskal historiari, gramatikari etaliteraturari buruzko lan ugari burutu zuen ??la enumeración detallada de estos manuscritos puede verse en el trabajo citado de Haristoy? (Villasante 1979, 190. or.)? eta itzulpen sorta bat utzi zuen argitaratu gabe (Fénelonen Aventures de Télémaque eta Fables edo Alegiak; Demostenesen diskurtso batzuk; Lamennaisen lan batzuk). Kempis liburuaren itzulpena amaitu gabe utzi zuen, baina Haristoy Ziburuko apezak bukatu zuen (Jesu Kristoren Imitazionea, 1896).

Kempisaren itzulpena behin baino gehiagotan ageri da mendeetan zehar idazle euskaldunen lanetan. Kempisaren itzulpenak egin zituzten, besteak beste, Silvain Pouvreauk (XVII. m.), Arambillagak (1684), Chouriok (1720), Maisterrek (1757), José Cruz de Echeverriak (1829), Gregorio Arruek (1887),? Eta XX. mendean ere izan dira Kempisa itzuli dutenak, hala nola, Eleizalde, Arriandiaga, Olabide, Etxebarria, etab.

Duvoisinek, bestalde, Cervantesen Don Kixote obrako pasarte batzuk aldatu zituen euskarara. Itzulpena ez zen beste lan bat ere utzi zuen Laborantzako liburuaz gainera: Baigorriko zazpi liliak Parisko Revue des Basses-Pyrénées et des Landes delakoan argitaratua 1884an. Bertan zazpi ipuin biltzen dira, egilearen baitatik ateratakoak.

Gaztetan hasitako hiztegia, berriz, ez zuen kaleratu. Euskal hiztegigintzaren alorrean asko izan dira, Duvoisin bezala, lan egin dutenak. Landuchio izan zen lehena, 1562an idatzi baitzuen Dictionarium Linguae Cantabricae obra. Oyangurenen Diccionario trilingüe Tagalo-Castellano-Cántabro ez da ezagutzen. Silvain Pouvreauren euskarafrantsesa hiztegia, XVII. mendekoa, ez zen argitaratu eta argazkitan jasoa dago Donostiako Julio de Urquijo Mintegian. 1675erako burutua zuen Bidegarayk euskara-frantsesa-latina hiztegi bat, argirik inoiz ikusi ez zuena. Pierre D?Urteren Dictionarium Latino-Cantabricum amaitu gabea, ostera, berriki argitaratu du Patri Urkizuk. Hurrengo mendean Sarako Etxeberrik euskara-latinafrantsesa-gaztelera hiztegia egin zuen, baina ez da haren aztarnarik aurkitu. Argitaratu gabe geratu zen 1774 inguruan Azpitartek gauzatu zuen hiztegia ere. Larramendik, aldiz, 1745ean, kaleratu zuen bere Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín lan mardula. Léclusek prestaturiko hiztegia eta Hiribarrenena ez ziren plazaratu, azken honen eskuizkribua jasoa badago ere. Harrietek egin zuen hiztegia ez zen, bere aginduz, argitaratua izan, horretarako eskaintza bat baino gehiago jaso arren. Duvoisinen ondoren Fabrek, 1870ean, euskara-frantsesa hiztegi bat plazaratu zuen, Bonapartek gaitzetsi zuena. Egilea aspaldi hil ondoren, 1963an agertu zen Añibarroren Voces Bascongadas Diferenciales de Bizcaya, Guipúzcoa y Navarra, hitz bakoitza zein euskalkitan erabiltzen den adieraziz.Novia de Salcedoren Diccionario Etimológico del Idioma Bascongado (1887) eta Aizkibelen Diccionario Basco-Español titulado Euskeratik Erderara biurtzeko Itztegia (1885) Larramendirenaren bidetik abiatu zirenez, haren alde on eta txarrez josita daude.Azken mende honetan ugari izan dira euskal hiztegigileak, hala nola, Van Eys, Lhande, Azkue? Azkenik, esan dezagun Duvoisin Antoine d?Abbadiek antolatzen zituen Lore Jokoetako epaileetako bat izan zela, Patri Urkizuk azaltzen duen bezala:?Lore jokoetan epaile gertatu zelarik urte oro idazten zuen sarituen eta aurkeztuen berri emanez, Le Courrier de Bayonne deitu gazetan. Halaber RIEVen argitaratutako bere gutunetan benetan ohar interesgarririk aurki dezakegu? (1991, XXXVIII. or.).

Antoine Thompson d?Abbadie

(Dublin, 1810 - Paris, 1897) Zientzia gizon, bidaiari, etnografo eta hizkuntzalaria izan zen. Irlandan jaio bazen ere, aita Urrustoikoa zuen (Zuberoa). Zortzi urte zituela Frantziara itzuli zen bere familiarekin.

Sorbonan zientzia eta geografia ikasketak burutu ondoren Brasil (1835) eta Etiopia (1837-1848) ezagutu zituen geografia, astronomia eta etnografia ikerketak eginez.

Etiopiatik zientzia alor askotako material gaitza ekarri zuen, beraien artean 15.000 hitzetik gora dituen Etiopiako amhariera hizkuntzaren hiztegia (Catalogue raisonné de manuscrits éthiopiens). 1849. urtean itzuli zen Euskal Herrira, Hendaian finkatu zen eta Abadia jauregia eraikiarazi zuen. Zientzia helburu zehatzeko bidaiak egiten jarraitu zuen (Kairo, Atenas, Alexandria, etab.) bizitza osoan zehar. 1867an Parisko Zientzia Akademiako kide izendatu eta 1892an erakunde bereko lehendakari hautatu zuten.

1853. urtean Euskal Jaiak eratu zituen Urruñan, euskal letren Pizkundean hain garrantzitsuak gertatu ziren Lore-Jokoak barne zirelarik. Agosti Xahorekin lankidetzan Etudes grammaticales sur la langue euskarienne obra idatzi zuen. Gramatikaren esparrua idazle askok izan dute aztergai.

Hor daude Silvain Pouvreauren eta Sarako Etxeberriren saioak (XVII., XVIII. m.).

Baita Pierre D?Urteren Grammaire Cantabrique basque (XVIII. m.) obrarekin batera,euskaldunek frantsesa ikasteko Martin Harrietek egindako gramatika (1741) ere.

Larramendik 1729an El Imposible Vencido.

Arte de la Lengua Bascongada lan mardula argitaratu zuen. Fleury Lécluseren lanez gainera, Archuk Uskara eta Franzes Gramatika, uskalherrietaco haurrentzat eguina liburua kaleratu zuen 1852an. 1895ean Ithurryk Grammaire basque. Dialecte labourdin obra plazaratu zuen, 1873an Gèzek plazaratu zuen bezala zubereraz. Hegoaldean, Añibarroren gramatikaz gainera Lardizabalen Gramática Vascongada (1856) ikus daiteke.

Eta beste idazle ugari aipa daiteke ondorengo urteetan gramatika arloa landu dutenak, hala nola, Van Eys, Zabala, Arana, Azkue, Zamarripa, Lertxundi? Abbadiek eragin handia izan zuen euskal kulturaren hainbat idazlerengan ?Darrigol, Bonaparte printzea, Intxauspe, Duvoisin kapitaina, Jose Manterola, etab.?.

Jean Baptiste Archu

(Altzürükü, 1811 - La Réole, 1881) Archuren haurtzaroaz ez dago ia daturik.

1834an maisu ikasketak bukatu eta Bordeleko eskola pribatu batean hasi zen lanean.

Bi urte geroago La Réoleko eskola publikoan sartu zen. Hamalau urte eman ondoren, eskola-ikuskatzaile izendatu zuten.

1851tik 1870era zinegotzi izan zen. Errepublikazale eta erradikala, garai hartako euskaldun gutxi batzuk bezalakoa. Bonapartek d?Abbadieren bitartez ezagutu zuen Archu eta zubererazko itzulpen lanetan Inchausperen ordezko izan zedin eskatu zion.

Archuren lanak itzulpenak dira batik-bat.

1848an La Fontainaren aleghia-berheziak, neurtitzez franzesetik uskarara itzuliak argitaratu zuen La Réolen. Urte berean Kantu patriotikak kaleratu zituen, bertan Chant du départ (Phartitzeko kantua) eta Marseillaise ere itzultzen dituelarik. 1852an Uskara eta franzes Gramatika, uskalherrietaco haurrentzat plazaratu zuen Baionan. 1888. urtean hiru itzulpen liburuxka batean inprimatu zituen Archuk: Ruthen libria, Salomounen kantiken kantika eta Jonasen libria.

Bi eskuizkribu ere ezagutzen dira: La Genèse, traduite en Basque souletin par J.

B. Archu (alzurukutarrak), pour le Prince Louis Lucien Bonaparte (1862) eta Daviden Gorantzak edo Psalmiak (1862). Archuren lanik ezagunena alegiena da, eta hauen helburuaz honakoa dio Ricardo Gómezek: ?La Fontaineren alegiak itzultzean, helburubikoitza bete gura du Archuk. Hitzaurrean dioenez, batetik alegialari frantsesaren ospea Euskal Herrian hedatu nahi du; bestetik, alegia horien bidez, beraien mezu zuhur eta zentzuzkoaren bitartez, euskaldun haurrei frantsesaren ikaskuntza erraztu nahi die. Badirudi, alabaina, nolabaiteko kontraesanadagoela azken helburu honen eta segidan dakarren euskararen gramatikazko sarreraren artean; izan ere, gramatikazko sarrera ?uskara eztakienentzat? egina dela esaten baitu? (1990, 13. or.).

Gregorio Arrue Rezola

(Hernani, 1811 - Zarautz, 1891) Itzulpen lanak egin zituen. Bere lehen deitura Arruabarrena zen. Frantziskotarren apaizgaitegian 1831. urtera arte egon ondoren apaizgoa utzi behar izan zuen eri zegoelako.

Zarautzen eskola maisu, Bonaparte Printzea eta Van Eys filologoen laguntzaile izan zen (1857). Itzultzaile ugari bezain trebea, bere Brabanteko Genovevaren bizitza (1858) itzulpenak ospe handia hartu zuen ?Ernaniar onen euskera, giputza dela erraz Euskal Herrian; euskal itzultzaileen eredu ulertzekoa da. Asko zor diola esango nuke izan zen. Lan asko eman zituen argitara, Aita Kardaberaz eta aita Mendibururenari; erlijiozkoak gehienak, gaztelaniaz nahiz Lapurdi aldeko aztarnaren bat ere ageriko beste euskalkietatik gipuzkerara bihurtuak. zaio; baiña Arrueren euskera, geien batez, Besteak beste, Juan Jose Mogelek Markina bere erri ingurukoa da iñolaz ere? (1987, aldeko bizkaieraz idatziriko Baserritar ja- 25. or.). Akesoloren ustez Arrue joan den quintsuaren echeco escola edo Sebastian mendeko euskal idazleen artean jatorrene- Mendiburu oiartzuarrak goi-nafarreraz idatakoa da: ?Gurpil oneko euskeraren jabe tziriko Jesusen Bihotzaren Devocioa: ?El dela askok duten iritzia da. Euskaldun utsei hábito de traducir llegó en él a ser una es- entzunez eta euskal-liburutan ikasitako euspecie de incontinencia hasta el punto de kera du. Alik garbien eta argiroen idazten que no sólo tradujo el Peru Abarca al gui- saiatu da beti. Erdarazko itzen bati edo bespuzcoano sino también al padre Mendiburu? teri, mordolloka datxoren bati edo besteri (Mitxelena 1960, 131. or.). Liberalen doctri- iguinik noizik bein ez dion arren, euskera na pecatu da liburua, berriz, katalaneratik jatorra dario gein batez Arru onen prosari.. do gaztelaniatik itzuli zuen (Felix Sardá i Berak zekien euskerarik onena darabil? Salvany, Bartzelona, 1887). Lino Akesolok (1987, 24. or.). 1887an Kempis liburuaren dioen bezala, Arruek gipuzkeraz idatzi zuen: itzulpena kaleratu zuen.

Jose Antonio Uriarte

(Arrigorriaga, 1812 - Zarautz, 1869) Idazle eta itzultzailea izan zen. 1829an frantziskotar sartu zen. Bastidan eta Bilbon egin zituen apaiz ikasketak. 1836an apeztu zen. Markinan eta Bermeon bizi izan zen batez ere. 1856an Bonaparte printzeak laguntzaile hartu zuen. 1858an, Printzearen aginduz, San Mateoren ebanjelioa itzuli zuen, Londresen argitaratu zena. Ondoren, Biblia osoaren gipuzkerazko itzulpena egiteko agindu zion printzeak, eta lehenengo hiru liburuak(Genesia, Exodoa, eta Levitikoa) Biblia edo Testamentu zar eta berria Aita Fray Jose antonio de Uriartec latiñezco Vulgatatic lembicico aldiz Guipuzcoaco euscarara itzulia izenburupean argitaratu ziren (1859). Argitalpen osoa eten egin zen, ordea, nahiz eta Uriartek hamar urtetan lana bukatu zuen.

Uriarterenak dira halaber: Marijaren illa edo Maijatzeco illa (1850), Jesus Sacramentaduari eta Ama Doncella Mariari Visitac (1856), Iturriagaren Elkarrizketak (1857), Marija Jangoicuaren Amac bere vijotz santu eta garbico Cofradijan sarturik dagozanai iracatzi taconsejuac (1862). Bestalde, aipatu Bibliaren itzulpen osoaz gainera, argitaratu gabeko lan asko utzi zuen, horien artean Poesía Bascongada.

Dialecto vizcaíno izeneko kantu bilduma bat, ia gaur egun arte argirik ikusi ez duena. Alegia batzuk ere idatzi zituen Uriartek, Manterolak bere Cancioneron bildu zituenak.

Idazle euskaldunen artean, Uriarte bezala, XIX. mendean bereziki agertzen dira alegialariak: Juan Antonio Mogel, Iturriaga, Archu, Goyhetche, Juan Mateo Zabala, Oxobi?

Eusebio María Azkue Barrundia

(Lekeitio, 1813 - Lekeitio, 1873) Bilboko frantziskotarretan egin zituen lehen ikasketak. Karlisten alde borrokatu zen lehen karlistaldian. Gerra amaituta, Marotoren hitzarmena ez baitzuen aintzat hartu, Ferrolera joan zen nautika ikasketak egitera. Pilotu gisa zenbait urtez itsasoan ibili eta gero, nautika irakasle aritu zen Bermeon,Mundakan eta azkenik Lekeition. Matematikazale eta olerkaria zen, ?poeta depurado, sin dejar de ser popular? (Villasante 1979, 272. or.). Mundakan idatzi zituen poesia gehienak, 1860. urte inguruan. Eusebioren poesiak Resurrección María semeak argitaratu zituen aita hil ondoren, Parnasorako bidea (1896) izenburupean. Mota guztietako olerkiak ditu: onerazpenekoak (deboziozkoak), ipuinak, iolasgarriak, kondairazkoak, irrigarriak, ziri-bertsoak (epigramak), pozgarriak eta benetakoak, semearen sailkapenaren arabera. Bertatik ezagutzen zuen euskaldunen bizitzaren alderdi desberdinak deskribatu ditu modu koloretsuz, epigrametan eta satiretan halako malizia kutsu bat erakusten duelarik.

Louis-Lucien Bonaparte Bleschamp

(Bonaparte printzea) (Thorngrowe, Worcestershire, 1813 - Fano, Urbino, 1891) Euskarak Euskal Herritik kanpora izan duen ikertzaile eta sustatzailerik garrantzizkoenetakoa.

Napoleon I.aren iloba, Lucienen semea. Ingalaterran jaio zen bere aita gatibu zegoela eta Waterlooko gudu ostean Elizaren Estatuetako herri batera aldatu zen familiarekin (1815). 1833an Florentziako Maria Anna Cechirekin ezkondu zen. Europan eta Estatu Batuetan izan ondoren, kimika, mineralogia eta, geroago, hizkuntzalaritza ikasketei ekin zien. 1847an hizkuntzalaritzari buruz argitara eman zuen lehen liburuan euskara hartu zuen gai nagusi, eta 1848an politika munduan sartu zen, bere lehengusu Luis Bonaparte Frantziako enperadore zelarik. 1850. urtean emaztearengandikbanandu eta 1852an, senadore zela, lehengusuak printze egin eta urteko 130.000 liberako saria eman zion. Oxfordeko Unibertsitateko irakasle zela, Antoine d?Abbadierekin jarri zen harremanetan Londresen (1855-1856) eta honen ondorioz hasi ziren Bonaparteren euskarari buruzko lanak. 1856-1869 bitarteko urteetan egin zituen ibilaldien eta bere baitara bildu zituen laguntzaileen lan ugarien emaitza dira euskarari eskaini zizkion lan nagusiok: Langue basque et langue finnoise (1862), Curiosidades eúskaras (1866), Le Verbe Basque en tableaux (1869), Deux Cartes des sept Provinces Basques (1869), Études sur les trois dialectes basques des vallées d?Aezcoa, de Salazar et de Roncal? (1872), Observations sur le basque de Fontarabie, d?Irun? (1877), Observaciones sobre el vascuence de Navarra (1881), eta abar. Bonaparte printzearen lana ezinbestekoa da egun euskal dialektoak ezagutu nahi dituen edonorentzat.

Berak mugatu zituen euskalkiak lehenbizikoz (zortzi euskalki: bizkaiera, gipuzkera, lapurtera, hegoaldeko goi-nafarrera, iparraldeko goi-nafarrera, ekialdeko behe-nafarrera, mendebaleko behe-nafarrera eta zuberera; azpieuskalkiak?); berak egin zituen euskararen lehen mapak, euskalkiak kontuan hartuz, 1868. urtean euskararen hedapena norainokoa zen erakusgarri: ?Muchos de los trabajos hechos por encargo del príncipe tenían una finalidad puramente científica, a saber, suministrar elementos para poder estudiar con exactitud una variedad subdialectal determinada. Es decir, eran trabajos hechos con fines y criterios científicos, no con fines y criterios literarios? (Villasante 1979, 176. or.). Argitara eman zituen kristau ikasbideek, Biblia zatiek eta Biblia osoek (Duvoisinen Bible saindua edo testament zahar eta berria bereziki), dokumentazio gaitza eskaini zuten ordura arte gisa horretako materialik ez zuten euskaralarientzat, bertako nahiz kanpokoentzat.

Itzulpen gehienok, eta bestelako lanen bat, Euskaltzaindiak berrargitaratu ditu haren mendeurrenean (1991). Baliozko pertsonez inguratzen jakin izan zuen, laguntzaile bikainak izan baitzituen: J. P. Duvoisin (lapurtera), J. A. Uriarte (bizkaiera eta gipuzkera), Klaudio Otaegi (gipuzkera eta goi-nafarrera), M. Mendigatxa (erronkariera), E. Intxauspe (zuberera), M. Salaberri (behe-nafarrera), B. Etxenike (baztanera).

Ingalaterran bizi zela, urteko diru saririk gabe geratu zen Frantzian III. Errepublika aldarrikatu zenean. 1881ean alargun gelditu eta Clemence Richard Grandmontaigne, Klaudio Otaegiren koinata atarraztarrarekin ezkondu zen bigarrengoz. 1883. urtean Gladstoneren gobernuak urteko 250.000 liberako diru saria eskaini zion ingelesarendialektoei buruzko bere ikerketak buka zitzan.

Hil ondoren, bere liburutegi osoa Chicagoko Newberry Library delakoak erosi zuen. Euskal gaiei eta beste hainbat gairi buruzko eskuizkribuak R. M. Azkuek erosi zituen Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroa eta Arabako diputazioentzako eta haietan daude gorderik.

Jose Maria Larroka Estala

(Donostia, 1813 - Erroma, 1891) Domingotarren ordenan sartu zen 16 urte zituela. Burgosko domingotarren komentuan zegoela, Azpeitira joan behar izan zuen erlijio ordenen aurkako esetsaldia zela eta. Azpeititik, berriz, Lapurdiko Basusarrira joan zen, eta hango erretore izan zen.

1850ean Azpeitira itzuli eta San Sebastiango komentu berrian sartu zen. Larrokarenak dira Sacramentu Santu ta Ama Virgiñaren Visitateko liburua (1856) eta Esku liburua ceñean dauden Meza? (1889) obrak. Besteak beste, Friburgoko unibertsitatearen eraberritzea zor zaio.

Joanes Oxalde Etxexuri

(Bidarrai, 1814 - Bidarrai, 1897) Olerkaria izan zen, eta sari ugari jaso zuen: Soldado ondoan (1868), Kilo-egilearen kantuak (1878), Beranteko urrikiak (1880), Madalen Larralde (1894)? Oso ezaguna izan zen Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan. Patri Urkizuk honela aurkezten du: ?Guarda bihurria, libertimendurako lanerako baino zaletuagoa, Ameriketan barrena ibilia, baina laister aspertua, festaz-festa eta herriz-herri kantari ibiltzen gogokoagoa zuen Otxaldek beste ezer baino, umorea eta piperra ez zitzaiolarik falta? (1991, XXXII. or.).

Maurice Harriet

(Haltsu, 1814 - Haltsu, 1904) Martin Harrieten iloba zen. Zazpi haurridetan bosgarrena zen, eta bere anaia Fabien bezala, apaiza izan zen. Mauricek lehenik Larresoron eta gero jesuitek Pasaian zuten ikastetxean egin zituen ikasketak.

1839. urtetik aurrera, Parisko Saint-Sulpice apaizgaitegian izan zen. Apaiztu bitartean, eta ondoren, irakaskuntzan aritu zen, oratoriarrek Juillyn, Paristik hurbil, zuten ikastetxean.

Gero, anaia Fabienekin batera, Baionara itzuli zen, biek sorturiko Institution Saint-Léon ikastetxean lan egitera.

Azkenean, Baionako apaizgaitegi handira joan, eta han zientzia irakasle eta zuzendari izan zen. Hizlari gisa ospe handia zuen orduko, euskaraz eta frantsesez. Artikulu bat ere idatzi zuen Bossueten gainean: ?Jusqu?à quel point et pourqoi Bossuet a adopté le système thomiste? (eskuizkribua). Euskaltzaleen munduan ere ezaguna zen. Lehen Lore Jokoak hark antolatu zituen, d?Abbadieren aginduz, 1853an Urruñan. 1858an Madrila joan zen, eta bertako San Luis de los Franceses eliza, eskola eta erietxeko buru izan zen. 1874 arte egon zen han. Haltsura itzuli, eta bertan hil zen 1904an. Gaztetandik izan zuen euskal hiztegi orohartzaile bat egiteko asmoa. Madrilen material asko bildu zuen, eta beste hiztegigile bat, Aizkibel, oso adiskide izan zuen. Euskara-frantsesa hiztegia bukatu bazuen ere, ez zuen argitara eman. Lan mardula da, 3.536 orrialde ditu.

Kaleratu ez bazen ere, erabilia izan da.

Azkuek, adibidez, ezagutu zuen eta bere eraskinean, batez ere, hitz asko jaso zituen.

Aipatu behar da, azkenik, Harrietek Haranederren Testamentu Berria argitaratu zuela 1855ean, Dassanceren laguntzaz.

Jean P. Camoussarry Mourguy

(Ziburu, 1815 - Ziburu, 1842) Olerkaria zen. Larresoron irakasle izan zen 23 urterekin. Donibane Garazin bizi izan zen harik eta, gaisotasun batek beharturik, atzera Ziburura itzuli zen arte. 27 urterekin hil zen. Haren lanak argitaratu ez baziren ere poeta on batenak zirela diote adituek.

Patri Urkizuk, esaterako, zera dio: ?Bazuen trajeriaren zentzu berezi bat Camoussaryk nabarmenki, baieta ere auhenetarako ixurkia, adibidez, Eri baten liraren auhenak deitu poeman, baina goi-maila jotzen du ene uste apalez Marinela bezalako poema askeetan.

Euskal literatur historietan aurrerantzean erromantizismoak eman duen poetarik handienetakoa bezala kontsideratu beharko da, duda izpirik gabe, Camoussarry gazte malurusa? (1991, XXXIV. or.).

Emmanuel Inchauspe

(Zunharreta, 1815 - Omizegañia, 1902) Idazle eta itzultzailea izan zen. Baionan egin zituen ikasketak. Jincoac giçonareki eguin patoak (1851) otoitz liburua eman zuen argitara 36 urte zituela. 1858. urtean Apokalipsia itzuli zuen. Urte berean eman zuen argitara Le Verbe Basque bere obra nagusia,eta 1864an prestatu zuen Axularren Guero obraren argitalpen berri bat, atalen ordena aldatuz (haren ustez, Axularrek egingo zukeen erara, eta esaera gordinak kenduz).

1857an Iturriagaren solasaldiak zubereraz eman zituen: ?En 1857 apareció en Londres la edición, verdaderamente políglota, de estos diálogos. Iturriaga los había publicado en 1842, en guipuzcoano y en castellano; la edición de 1857 añadía, además, la traducción suletina de Inchauspe, la labortana de Duvoisin, la vizcaína del P.

Uriarte, más la francesa. Así la obra constituía un espécimen de los cuatro dialectos literarios del vascuence? (Villasante 1979, 178. or.). Baionako apezpikuaren idazkari nagusi izendatu zuten 1869. urtean. 68 urte zituela Kempisaren itzulpenaren (1757) eraberritzea egin zuen zubereraz Kristen Imitacionea,Çuberouco uscalarat utzulia izenburupean.

Inchauspe Bikario Nagusi izendatu zuten 1884. urtean. Inchausperenak dira, halaber, Le Peuple Basque (1892-1893) Euskal Herriari buruzko lana, Maria Birjinaren hilabetia (1894) eta Kantika Saintiak (1897) erlijiozko lanak. 1856. urtean zubererara itzuli zuen San Mateoren ebanjelioa, Bonaparte printzeak hala eskaturik.

Ebanjelioen itzulpena egin zuten, besteak beste, Salaberrik (San Mateoren ebanjelioaren itzulpena, behe-nafarreraz, Añibarrok (Lau evangelioac batera alcarturic obra, bizkaieraz), Elkanoko Lizarragak (Jesus-Cristoren evangelio sandua Juanec dacarren guisara. Don Joaquin Lizarragac euscaran itzulia itzez itz, daiken diña, egiaren amorez, ta Luis Luciano Bonaparte principeac arguitara emana, 1868an), etab.

Charles Harispe

(Baigorri, 1817 - 1884)Politikaria zen, Harispe albaitariaren iloba.

Pauen ikasi zuen eta Ameriketara joan zen hogei urte zituela. Hogeita bost urtez egon zen Ameriketan, Habanan eta Nouvelle Orleans hirietan. Euskal Herrira itzuli ondoren, diputatu hautatu zuten Zuberoan 1876. urtean. Erregezale kontserbadorea zen eta Renaud errepublikazaleari nagusitu zitzaion urte hartan. 1881eko hauteskundeetan ez zuen zorte bera izan. Haren lan politikoen artean aipatzekoak dira: Mauleco arrondisamenduco botz emailer (1889), Escualduner (1876), Basses-Pyrénées-taco boza emaileri.

Jose Maria Iparragirre

(Urretxu, 1820 - Ezkio-Itsaso, 1881)Olerkaria zen. Bere osaba apaizarekin lehenbiziko ikasketak Zerainen egin zituen.

Gasteizen latina ikasi zuen eta Madrila joan zen familia guztiarekin batera. Lehenbiziko karlistaldia sortzean, hamalau urterekin, Gipuzkoako gudarostean sartu zen. Bergarako Besarkadaren ondoren, 1839an, erbestera joan zen. Frantzian, Suitzan, Alemanian, Italian, Ingalaterran, Portugalen? ibili zen.

Gero, Ameriketara joan zen, Uruguai eta Argentinan ibili zen harik eta Euskal Herrira itzuli zen arte. Bertso ezagun askoren egilea da. Edukiari dagokionez, Amurizak honela sailkatu ditu: aberkoiak, ?Gernikako arbola?, ?Ara nun diran?, ?Gitarra zartxo batda?, ?Zibilak esan naute??; amodiozkoak, ?Ume eder bat?, ?Zugana Manuela?, ?Beltzarana naizela??; umorezkoak, ?Glu, glu, glu?, ?Ezkongaietan?, ?Gaur bai jana eta edana??; dedikatuak, ?Nere ongile maiteai?, ?Ameriketatik Urretxuko semeai??; kritikazkoak, ?Euskalerria eta Amerika?; kontatzaileak, ?Aloñamendi?.

Bruno Etxenike Garmendia

(Urdazubi, 1820 - Iruñea, 1893)Idazlea eta itzultzailea izan zen. Luis Bonaparterekin egin zuen lan 1857. urteaz geroztik, eta haren aginduz San Mateoren Ebanjelioa, Apokalipsia eta Kantarik Ederrena itzuli zituen Baztango euskalkira, besteak beste.

Martin Egiateguy

Olerkaria zen. 1853an Urruñako Lore Jokoetan bigarren saria irabazi zuen Eskualdun baten bihotzminak Montebideo-rat joanez lanarekin.

Louis Marie Hyacinthe Fabre

(Ainhoa, XIX. m.) Itzultzaile eta gramatikaria izan zen.

Bonaparte printzearen laguntzaile izan zen.

Aduanako langilea. Asteteren kristau dotrina itzuli zuen goi-nafarreratik Ainhoako lapurterara 1853. urtean, Bonaparte printzeak eskatuta. Bestelako obrak: Guide de la conversation français-basque (1862), Antonio le Navarrais (1868), Lettres labourdines (1869) eta Dicctionnaire français-basque (1870), azken hau, Bonaparteren iritziz, kaskar samarra. Euskal gramatika bat ere eman zuen argitara 1873an.

Harozteguy

(XIX. m.) Olerkiak idatzi zituen. 1859an Sarako Lore Jokoetan bigarren saria eskuratu zuen Etcheko chokoa lanarekin. Euskalerria aldizkarian idatzi zuen.

Iribarne

Zuberotarra zen. Erretore egon zen Zalgizen.

Harenak dira Almanak uskara edo Ziberouko Egunaria (1887), Ciberouco guthuna edo libria (1852), Mysterio eta eguia guehienac (1856), Mysterio eta eguia guehienez (1862) eta San Grat Oloroneco aphezpicuarentaco izenburupeko itzulpen lana (1879).

François Jaureguy

(XIX. m.) Iparralden jaioa zen. 1850ean Gramera berria, ikasteko euskaldunec mintzatzen espainoles argitaratu zuen Buenos Airesen.

Jauretche

(XIX. m.) Iparraldekoa zen. Obra bat baino gehiago argitaratu zuen euskaraz: Andre dena Mariaren botherea, edo Salve Regina (1854), Meditazioneac urtheco ebangelioen gainean (1840) eta San Joseperen ilhabetea edo martchoa conxegratua San Josepe Patriarkha loriosari (1872). Ineffabilis bulda itzuli zuen: Guthun Apostolikoa, Pio, Jainkoaren lethartaz, Gure aita saindu, izenaz bederatzigarrena denak egina (1864).

Willen Jan Van Eys

(Amsterdan, 1825 - San Remo, 1914)Hizkuntzalaritza ikasi zuen, eta euskara ikertzeari eskaini zion ahaleginik handiena.

Londresen eta San Remon bizi izan zen. Bi bidaia egin zituen Euskal Herrira: lehenengoan, 1866an, Zarautzen egon zen Gregorio Arruerekin, frantziskotarren komentuko liburuak eta eskuizkribuak aztertzen; bigarrena 1868an egin zuen. Van Eysenak dira, euskal aditzari buruzko lan batzuez gainera, Grammaire comparée des dialectes basques (1879) eta Dictionnaire basquefrançais (1873). Euskal hiztegigintzaren alorrean asko izan dira lan egin dutenak. Landuchio izan zen lehena, 1562an idatzi baitzuen Dictionarium Linguae Cantabricae obra. Silvain Pouvreauren euskara-frantsesa hiztegia, XVII. mendekoa, ez zen argitaratu baina argazkitan jasoa dago Donostiako Julio de Urquijo Mintegian. Pierre D?Urteren Dictionarium Latino-Cantabricum amaitu gabea, berriz, berriki argitaratu du Patri UrkizukSarako Etxeberrik euskara-latinafrantsesa-gaztelera hiztegia egin zuen, eta Larramendik 1745ean kaleratu zuen bere Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín lan mardula. Harrietek egin zuen hiztegia ez zen, bere aginduz, argitaratua izan, horretarako eskaintza bat baino gehiago jaso arren eta Duvoisinek burututakoak ere ez zuen argirik ikusi. 1963an agertu zen Añibarroren Voces Bascongadas Diferenciales de Bizcaya, Guipúzcoa y Navarra.

Novia de Salcedoren Diccionario Etimológico del Idioma Bascongado (1887) eta Aizkibelen Diccionario Basco-Español titulado Euskeratik Erderara biurtzeko Itztegia (1885) Larramendirenaren bidetik abiatu zirenez, haren alde on eta txarrez josita daude. Azken mendean hiztegigintzan aipatzekoak dira Lhande, Azkue? Bestalde, testu zaharren argitalpen berriak ere eginzituen Van Eysek. Berak aurkitu eta argitaratu zituen, esaterako, 1596ko atsotitz eta esamoldeak (1896).

Prudencio Hualde Mayo

(Bidankoze, 1826 - Bidankoze, 1879)Itzultzailea izan zen. Bere herriko erretore izan zen. Bonaparte printzearen aginduz, San Mateoren ebanjelioa (1856-1869) eta Asteteren dotrina (1869) itzuli zituen Bidankozeko erronkarierara.

Michel Elissamburu Errekart

(«Frère Innocentius») (Heleta, 1826 - Hazparne, 1895) Jean Baptiste Elissambururen lehengusua zen. Aita mugazaina zuen. Baionako salletarrenean egin zituen ikasketak. Bertan sartzeko erabakia hartu ondoren Tolosan prestatu eta Akizera bidali zuten. Hazparneko eskola berriko zuzendari izendatu zuten 1848. urtean eta berrogeita lau urtez bertan aritu zen. Lapurteraz idatzitako obra nagusiak: Framazonak (1889); Lehenagoko eskualdunak zer ziren (1899) bere haurtzaroan ezagutu zuen Euskal Herria, bere ustez galtzen ari ziren lehengo kristautasuna, apaltasuna eta ohitura garbiak deskribatzen dituen liburua; Zer izan diren eta zer diren oraino Framazonak munduan (1890), XIX.. endeko bigarren partean Frantzian zabaldu zen ideiaz, hots, 1789ko Iraultzaren errua masoiei egozten zienaz, diharduena; Framazonak bigarren edicionea eta Frantziako hirur errepubliken ichtoria laburzki (1890), lehen zatia Zer izan diren?-en aldaketarik gabeko berrargitalpena; Frantziako bigarren eta hirugarren errepublikaren ichtorio bitchia (1891); Joannes Batista dohatsuaren bizia (1891), 1888an Erroman dohatsu egin zuten Anaia Salletarren fundatzailearen gainean; Sakelako liburuchka edo giristino guzientzat on den esku liburu ttipia (1892), deboziozko esku-liburua. Erregezale sutsua izaki, elizaren alde eta errepublikazaleen aurka jardun zuen bere liburuetan. Luis XVI.a eta Jesukristo elkarren parean jartzen ditu: ?Errege inozent batek behar zituen beraz pagatu haren aitzinekoek egin hutsak eta krimak. Yainkoak bere yustiziaren apazegatzeko, biktima nota gabeak ditu hautatzen; hala nahi izan du haren Seme dibinoak, saindutasuna bera zenak, salba zezan mundu hobenez bethe hau; Frantzia bera ere Yainkoaren nazione hautetsia behar zen izan gaztigatua, guziz bere inpietatea zela kausa, gero, bere odolean garbiturik, sekula baino ederrago ager zadin Elizaren begietan?. Gabriel Frailek dioenez, ?agerian dago bere pentsamoldea zaharkiturik gelditu dela, ordurako zaharkiturik ez bazen.

Egia da irri eragin nahiz askotan errezkerian ?bai eta behin baino gehiagotan zakarkerian? erortzen dela. Hala ere (edo hain zuzen horregatik), uste dugu liburua interesgarria izan daitekeela gaur egun ere. Ez bakarrik garai bateko iritziak eta aurriritziak aditzera ematen dizkigulako, hauek euskal kulturan garrantzi handia izan duten jende askorenak direlarik ere. Bere gehiegikeria, bere neurririk eza bera liburuaren erakargarririk handienetako bat izan daitekeelakoan gaude? (1988, 24. or.). Mitxelenaren hitzetan: ?Fue un polemista sañudo que no tuvo grandes contemplaciones con sus enemigos los radicales, vivos o difuntos, y a quien el estado de permanente indignación en que vivía prestó a veces tonos de auténtica elocuencia? (1960, 143.. r.).

Jean Baptiste Elissamburu Irazabal

(Sara, 1828 - Sara, 1891) Michel Elissambururen lehengusua zen.

Gratien Adema Zaldubyren lagun mina. Larresoroko apaizgaitegia utzi ondoren, Frantziako armadan sartu eta kapitain izatera iritsi zen. 1870ean preso hartu zuten Metzen alemanek.

Herrira itzulita, Ezpeletako barrutiko bakezko juje aritu zen hil zen arte. Garai hartako Ipar Euskal Herrian bi alderdi nagusi zeuden: ?xuriak? ?erregetiarrak eta apaiztarrak? eta ?gorriak? ?errepublikazaleak eta laikoak?. Elissamburu gorria zen.

Ibon Sarasolak dioenez, horrek ez du esan nahi kristau zintzoa ez zenik, Piarres Adameri darion ideologia, adibidez, erabat ortodoxoa baita, baina ez zuen Hiriart-Urruty baten erlijio-hertsikeria izugarriarekin ?hots, izutzen duenarekin? zer ikusirik. Elissambururen maila literarioaz Mitxelenak hauxe dio: ?Elissamburu es ante todo un maestro del lenguaje y un versificador de extraordinaria habilidad. De gusto muy depurado ?poseía una sólida formación literaria a la francesa?, tiene además una gran variedad de registros que maneja con la misma destreza.Además de la descripción burlesca (?Iragan besta biharamunean?) en la que fue un maestro entre tantos, cantó la belleza femenina (?Maria?), el amor (?Aingeru bati?), la nostalgia (?Agur nere herriari?, ?Chori berriketaria?), la paz del campo (?Nere etchea?, ?Artzaingoa?), sin que falte en su producción la nota heroica (?Biba Frantzia?) (?) Frente a Vilinch, evita la nota demasiado personal y atenúa cuidadosamente, aun en los momentos más dramáticos, la expresión de la angustia y del dolor sin consuelo, como se ve, por ejemplo, en la popularísima poesía ?El ciego de Solferino?? (1960, 135. or.).

Ustez Elissambururena da, beraz, Solferino?ko itsua olerki edo bertso saila, eta 1864an d?Abbadiek Saran antolatutako Lore Jokoetan bigarren saria jaso zuen. Sariketa hartara «A. Salaberry» ezizeneko autore batek aurkeztua izan zen, baina ikerle askoren arabera J. B. Elissambururena da. Bertan kontatzen da, lehen pertsona erabiliz, Solferinoko guduan ?1859ko frantsesen eta austriarren arteko gerra? itsututako soldadu baten historia). Hona, bada, sail horretako olerki batzuk: Emazte edalea (1855), Tam, tam, tam, tam, ratapetamplan (1858), Gazte hiltzera dohana (1860), Nere etchea (1861), Apexa eta lorea (1862), Solferino?ko itsua (1864), Maria (1866) eta Xori berriketaria (1871). Horiez gainera, hitz lauz idatziriko kontakizun labur bat ere eman zuen argitara lapurteraz: Piarres Adame. Eleberri baten lehen zatia da. Pauen argitaratu zen 1888an. J. B. Larzabalek dioen bezala, lehenik feuilleton baten antzera agertu zen Donibane Lohizuneko La Nivelle aldizkari gorrian, 1886. urtean, bosgarren kapituluraino.

Gero, Le Réveil Basque astekari errepublikar ospetsuan. Izan ere, Piarres Adame aproposa zen atalka kaleratzeko. Lapurteraz idatzita dagoen obra honen gaiaz Villasantek zera dio: ?El autor nos cuenta que cuando él era joven, de unos quince años, tomó un día el camino de Sara a Olheta, pasando por Ascain. Iba a las fiestas de Olheta. En el camino se encontró con Piarres Adame, célebre zapatero de Sara, hom-

Juan Venancio Arakistain

(Deba, 1828 - Tolosa,1906) Euskal tradizio, ipuin eta elezaharrak bildu zituen. Zuzenbidea ikasi ondoren, kazetaritzan jardun zuen luzaroan eta Azpeitia nahiz Tolosako jabetza-erregistratzailea izan zen. 38 urte zituela (1866), Tradiciones Vasco-Cántabras izeneko euskal ipuin bilduma eman zuen argitara erdaraz.

1886an Lelo Kantzoa (Leloren Kantua) eman zuen euskaraz Euskalerria aldizkarian. Erdaraz idatzi zituen obra erromantikoek guztiz harrera ona izan zuten bere garaian.

Gratien Adema

(«Zalduby»)(Senpere, 1828 - Baiona, 1907)Elizgizona zen. 1875ean, Baionako ohorezko kalonje zela, ekin zion euskaraz idazteari.

Olerkari gisa nabarmendu zen eta berak jartzen zien musika bere bertsoei.

Hauen baloreaz, Villasantek diosku: ?Por todas partes se ve en él el gusto de la medida, del orden de lo acabado. En sus versoslos términos han sido cuidadosamente pesados, meditados, pulidos. Su verso ha sido hecho para ser cantado, pero el texto es la base intelectual de la música? (1979, 196.. r.). Eskualduna astekarian idatzi zuen.Haren idazlanen artean, erlijiozko kantez gain (Euskal-Herriko eliza-bestak, Cantiques), alegiak (Artzain beltcharen neurthitzak), olerki aberkoiak (Chants patriotiques) eta gai askotarikoak (Pilotariak, Autres poésies profanes) daude. Gauden eskualdun (Zazpi Eskualherriek) ezagunaren egilea da orobat. Patri Urkizurentzat alegialari porrokatua izan zen: ?Elissambururen ikaskide izanik elkarrekin ontu zituzten zenbait

Alexandre Dihinx

(Uztaritze, 1830 - ?, 1872)Olerkaria izan zen. 1862an Maiteari izeneko poema idatzi zuen, eta handik bi urtera bigarren lana, E? senhar emaztez izenburupean. Dihinx izan zen Altabizkarko kantua asmakizun bat izan zitekeela susmatu zuen lehena.

Manuel Antonio Antia

(Urretxu, 1830 - Urnieta, 1894) Oñatin eta Iruñean egin zituen ikasketak.

Leitzako kapilau eta Urnietako erretore izan zen. 37 urterekin Clareten liburuaren itzulpena egin zuen Zeruko bide zuzena etasegurua, karmeltar debotoarentzat ikasbidea, San Joseren zazpi igandeetako jayera (Camino recto y seguro para el cielo, lección para el devoto carmelita, devoción de los siete domingos de San José) izenburupean.

Bederatzi edizio ezagutu zituen, lehena 1867koa izan zelarik. 1878an Kristaua Elizan argitaratu zuen. Tolosan, 1887an, Jesusen Biotz Sagraduco debociozco liburuchoa kaleratu zuen. Euskal-Erria eta Euskalzale aldizkarietan olerki, ipuin eta itzulpenak idatzi zituen.

José Antonio Azpiazu

(Segura, ? - ?) Bonaparteren laguntzaile izan zen.

1859an Biblia edo Testamentu zar eta berria Aita Fray José Antonio de Uriartec latiñezco Vulgatatic lembicico aldiz Guipuzcoaco euscarara itzulia Luis Luciano Bonaparte Principeac eta don José Antonio de Azpiazu guipuzcoatarrac lagunduric liburua argitaratu zen, Testamentu Zaharraren lehen hiru liburuak soilik agertzen direlarik.

Pedro Jose Minondo

(XIX. m.) Nafarra zen. Asteteren kristau ikasbidea itzuli zuen Aezkoako euskarara, Bonaparte printzeak hala aginduta. Bonapartek berak argitaratu zuen 1869an, Londresen.

Esteban Obanos

(XIX. m.) Idazle nafarra zen. Obanos izan zen 1878an Iruñean sortu zen Asociación Eúskara de Navarra izeneko elkartearen eta Revista Eúskara (1878-1883) aldizkari berri-emailearen lehen lehendakaria. Euskal- Erria aldizkarian ere idatzi zuen. Bi lan dira aldizkari horietan Obanosenak: Udaberriaren edertasuna (1878) eta Kondaira edo kontua (1878) izeneko ipuina.

Indalezio Bizkarrondo Ureña («Bilintx»)

(Donostia, 1831 - Donostia, 1876) Bertsolari eta idazlea izan zen. Zorigaitzeko bizitza izan zuen. Umetan, lurrera erori eta aurpegia itxuragabetuta geratu zitzaion (hortik zetorkion Donostian ezarri zioten Moko edo Indalezio Moko ezizena). Geroago zezen batek adarka eraso eta zangoak zulatu zizkion; ondoren, aurreztuta zituen 8.000 erreal lapurtu egin zizkioten. Liberala zen eta karlistaldian Donostiako liberalen batailoian sartu zen. 1876. urtean karlistekjaurtikitako granada bat bere gelan sartu eta hankak xehakatu zizkion. Sei hilabete oinaze ikaragarriz eman ondoren hil zen, 45urte zituela. Honek guztiak eragina izan zuen Bilintxen poesian, Villasantek dioen bezala: ?Hay en sus versos un tinte llorón, romántico, un tanto pesimista. Bajo este punto de vista podría comparársele con Etchahun, el suletino. Pero en ?Vilinch? los acentos inspirados por la desgracia y el dolor no revelan desesperación ni rebeldía? (1979, 273. or.). XIX. mende erdialdetik aurrera Donostian euskal literaturaren inguruan sortu zen mugimenduko poeta gorena izan zen.

Hego Euskal Herriko ordura arteko beste poetek ez bezala jakin zuen Bilintxek barne sentimenduei idatzizko egitura ematen.

Maitasun iritsi ezinak bideratu zuen Bizkarrondoren amodiozko poesia (1858koak dira lehen poemak) eta beregandik itzuri zebilen edertasunari kantatu zion behin eta berriro.

Herri poesiarako eta bertsogintzarako oinarri sendoak zituen. Ongi baino hobeto jakin zuen Bilintxek umorea eta ironia bizitzaren gazi-gozoekin uztartzen eta bizitzak hain ongi tratatu ez zuen gizonaren atsekabeen ondoan, giza bizitzaren garratza zehatz eta leunkiro deskribatu zuen: ?? la voz más auténticamente romántica de la literatura vasca. (?) Sus versos son excepcionales en una literatura recatada en que los poetas huyen avergonzados de toda confesión demasiado íntima, como de algo humillante y penoso. Fuera de la poesía amorosa, Vilinch es un maestro de la sátira humorística, uno de los mejores entre los muchos que han cultivado ese género entre nosostros. Aparte del sobrio acierto en la selección de los rasgos decisivos, pone siempre en ella, a diferencia de casi todos los otros, calor humano y una sonrisa compasiva? (Mitxelena 1960, 133. or.). Antonio Zabalaren iritziz, ?Bilintxen bertsogintza, bertsolari jator batena da: puntuetan aberatsa, neurrian zintzoa, izkeraz errikoa, teknikaz ere klasikoa? Itz batean esateko, bertsolaritzaren bide zaarrari segitzen diona. Alderdi ortatik ez diogu bereizkuntzarik arkitzen.

Bilintxek beste bertsolariengandik ezer apartekorik baldin badu, ori bere eder-senari zor dio; olerkari izateari. Eder-sena ori, aren irudiak eta sentipenak ageri-agerian jartzen dute?. Bilintxen olerkirik ezagunenak: Kontzezirentzat, Zaldi zuriyarena, Pozez ta bildurrak, Juramentuba, Loriak, Potajiarena, Maita nazazu arren, Beti zutzaz pentsatzen, Ja-Jai, Zenbait damaren esker txarra, Izazu nitzaz kupira, Gaztetan jarriyak dama bati, Biyotz erituba, Kanpuan da, Neskatxa bati mutil batek jarriak, Dama ta galaia eta Juana Bixenta Olabe.

Ramón Artola Larrañaga

(Tolosa, 1831 - Donostia, 1906) Manterolaren Cancionero Vasco eta Euskal-Erria aldizkarietan idatzi zuen 1880an.

1884an sari bat jaso zuen Itziarren.

Frantzizko Laphitz Arriada

(Arizkun, 1832 - Buenos Aires, 1905) Arizkunen jaio bazen ere haurtzaroa Irisarrin eman zuen. Hazparnen aritu ondoren Larresoroko eta Baionako apaizgaitegietan egin zituen apaiz ikasketak. Baigorriko erretore lagun eta Altzaiko erretore izan zen. 1867an Michel Garikoitzek Betharra-

Mariano Saturnino Mendigatxa Ornat

(Bidangotze, 1832 - Bidangotze, 1918) Bonaparte printzearen laguntzaile erronkariarra. Bizibidez nekazaria zen, eta euskaraz idazteko aparteko sena zuen. Haren gutunak Fontes Linguae Vasconum eta Euskera aldizkarietan argitaratu ziren.

1857an ezagutu zuen Bonaparte printzea, eta harentzat itzuli zituen Orreaga obratxoa eta 50. salmoa. Printzea hil ondoren, Azkuerekin jarri zen harremanetan, eta hari igorri zizkion ezin konta ahala ipuin, errefrau, ohitura, etab.

Damaso Etxeberria Iturralde

(Bordele, 1834 - Elizondo, 1886) Azken karlistaldian Nafarroako Batzorde Karlistako kide eta Baztango alkate izan zen. Liberalek erre zioten Datue jauregia eta jauregiarekin batera galdu ziren bere idazki guztiak. Damasoren abesti batzuk irakur daitezke Bonaparte printzearen idazkien artean.

Klaudio Otaegi

(Zegama, 1836 - Hondarribia, 1890) Idazle eta itzultzailea izan zen. Maisu ikasketak egin zituen Gasteizen, eta Hondarribian aritu zen eskola maisu 1858. urtetik aurrera. Bonaparte printzearen laguntzaile izan zen, eta Euskal Herriko bidaietan lagundu zion, 1866an batez ere. Haren aginduz itzuli zituen Gipuzkoako azpieuskalki ugaritara Kristau Dotriñea eta Bibliako zati asko: San Joanen ebanjelioa, San Markosena, Ruten eta Jonasen liburuak etab. Olerki ugari idatzi zuen Euskal-Erria aldizkarian batez ere, eta gazteleratik, frantsesetik eta ingelesetik itzuli zuen euskarara beste asko: ?De su pluma salieron innumerables poesías, entre originales y traducciones, poco inspiradas por lo común, que van de fray Luis de León a Arolas? (Mitxelena 1960, 130.. r.). L.L. Bonaparte printzea Otaegiren emaztearen ahizpa batekin ezkondu zen hiltzear zela. Gutun asko gordetzen dira bien artekoak.

1990ean Otaegiren Olerki guztien bilduma argitaratu zuen Patri Urkizuk.

Luis Cirilo de Iza Agirre

(Bilbo, 1837 - Santurtzi, 1892) Idazlea eta itzultzailea izan zen. Bonaparte printzearen laguntzaile izan zen. Sanitzultzenturtzin eta Bilbon jardun zuen irakasle. Calderón de la Barcaren El Alcalde de Zalamearen atal batzuk eta La vida es sueño euskaratu zituen 1881. urtean. Arturo Campiónen Orreaga obra itzuli zuen bizkaierara ondoko urteetan. Harenak dira, halaber, Begoñako Ama Birjiña Miratsuari poesia eta Santurtziko haurrentzat prestaturiko Geografia.

Bazilio Joannateguy (Pettan)

(Isturitze, 1837 - Lazkao, 1921)Apaiz egin zen 1862an. Saran erretorearen laguntzaile eta Altzain erretore izan zen.

1880an Belokeko beneditarren etxean sartu zen. 1903an, Combes ministroaren agindupeko erlijio gizonen aurkako esetsaldia zela eta, Lazkaora jo behar izan zuen beste kideekin batera eta han bizi izan zen ondoko urteetan, hil zen arte. Urte luzez, Fedearen Propagacioneco urtecaria edo Fedearen Propagacioneco berriac urteca ematen dituena. Bi ilhabetetaric agertzen denaaritu zen. Joannateguyren obra nagusia Ehunbat sainduen bicitea (1876) da; lan hori zuzendua eta emendatua eman zuen 1890ean Sainduen bizitzea izenburuarekin.

Bertan, egunez egun, kristau egutegiko santu guztien bizitza kontatzen da, baina argitalpen horretan urteko lehen lau hilabeteen bilduma besterik ez zuen egin.

Hurrengo bi hilabeteena 1900ean argitaratu zen, ?Sainduen bizitzea. Bigarren zatia? izenburupean. Asmo hori jarraipenik gabe geratu zen. Beraz, urte erdia bakarrik bukatu zuen. Narratzaile ona izan zen, ?adquirió una fama bien merecida de excelente prosista? (Mitxelena 1960, 142. or.). Beste lan batzuk: Ceruraco biderik errechena (itzulpena, 1877), San Benoaten bicitcea (1877), Bihotz Sacratuaren hilabetheco escu-liburua (1894), Michel Garikoitz (1900) eta Bihotz sakratuaren hilabethea (1912). Villasantek Orixeren hitzok jaso ditu Joannateguyz: ?Au dut euskal-idazleetan maiteena? Idazkera biguina, ixurbera, argia du? bein eskuetara ezkero, txoratzen du Yoannategik.

Laphurdiko idazleen guna ta mamia berekin du? (1979, 198. or.).

José Ignacio Arana

(Azkoitia, 1838 - Oña, Burgos, 1896) Arantzazun eta Iruñean ikasi zuen.

1854an Jesusen Lagundian sartu zen. Gazteleraz eta euskaraz idatzi zuen. Haren obrarik ezagunena San Ignacio de Loyolacoaren bicitza laburtua euskaraz eta gaztelaniaz (1872) da. ?Según dice en el prólogo, la obra se escribió entre dos personas que se pusieron de acuerdo para escribir un mismo texto, el uno en castellano y el otro en vascuence.

El libro salió sin nombre de autor, pero el texto vasco es del P. Arana. Su vascuence es guipuzcoano corriente, muy natural, castizo, aunque deslucido por ciertos terminachos larramendianos? (Villasante 1979, 284. or.). 1888an Bai, pecatu da liberalqueriya argitaratu zuen. Euskal Erria aldizkarian zenbait olerki idatzi zuen.

Damaso Legaz Laurenzena

(Arizkun, 1838 - Iruñea, 1902) Idazle eta itzultzailea izan zen. 1863an amaitu zituen apaiz ikasketak eta Iruñeko apaizgaitegiko erretore izendatu zuten 1869an. Asociación Eúskara de Pamplona elkarteko kide izan zen. Asteteren katixima itzuli zuen Cristauaren ikasbidea izenburupean; 1880an Arturo Campiónen Los Ultimos Navarros liburuaren kapitulu bat ere itzuli zuen Azken nafartarrak izenburuarekin (1878).

Andres Iturzaeta Egia

(Otxandio, 1838 - Otxandio, 1912) Apaiza zen. Otxandion egon zen erretore.

Harenak dira Urtearen domeca guztiñetarako berbaldiac (prediku bilduma, 1894), Aita Gaspar Asteren icasbide cristinaucorraren Azalduera laburrac (haurrentzakodotrina kristaua, galde-erantzunen bitartez, 1899) eta Esaldiac Santuen eta escutapeen miragarriscoen ganian eta gastechoac lenengo confesinoera prestetaco arguibideac (santuen bizitza, aste santuko elizkizunei buruzkoak, eta beste; 1900). Bere euskalkian, Otxandio aldeko bizkaieraz, idatzi zituen obra guztiak.

Piarres Ibarrart («Pierres Dibarrart»)

(Jatsu, 1838 - Baiona, 1919) Koblari eta olerkaria izan zen. Zapatagile zen ogibidez. Etxahun, Bordalle eta Otsalde bertsolariekin aritu zen lehian; Ipar Euskal Herriko olerkari finenetakoa izan zen. Patri Urkizuk honela ikusten du: ?Gazte denboran bertsolari moduan ibilia zen festaz-festa, zintzarrots, tobera eta kabalkadetan, baina xantre sartuz geroztik ez zen gehiago plazetan agertu, are gutxiago toberetan, Barnetxe jaun erretoreak debekatu egin baitzion. Beraz, adixkideen artean bazkaltiarrak alegeratzeko, ala bataio edo ezkontza egunetan, okasio berezitan koblatzen zuen soilik. Baina, esan bezala bertsu aipagarrienak etxean eginak ditu hala nola Mocoçain jaun bikarioak eskaturik haren txapelaren ohoretan idazten dituenak, eta Mixelengo zubia zubi famatua bezala ezagutzen direnak? (1991, XXXIII. or.). Baigorriko elizako xantre izendatu zuten berrogeita lau urte zituela. Harenak dira Xinaurria eta xoria (1880) eta Itsua eta sastrea (1892) alegiak eta Aitaso baten solasak bere ilobaso xumeari (1896) olerkia. P. Lafittek bildu zituen Ibarrarten 18 olerki (899 bertso), Koblak izeneko bertso bilduman (Baiona, 1948). Etxepare medikuak Buruxkak liburuan hauxe dio Ibarrarti buruz: ?Ezagun da zer koblari den; erran nahi dut hoberenetarik dela, ez baita orobat Euskal-herrian nehor nausitzen zakonik, non ez diren Elissamburu eta Zalduby. Gozoak dira haren bertsuak; asetzen daukute beharria; ez da-txikie elhe alferrik; baditeke ez duten bihotzari min egiten atseginarekin edo beren argiazliluraturik uzten izpiritua; bainan hunkitzen gituzte gure gizontasunean?.

Martin Guilbeau Doyarzabal

(Urruña, 1839 - Donibane Lohizune, 1912) Bordelen egin zituen medikuntza ikasketak.

Oso gazte zela eman zituen argitara bere lehen poesia lanak: Euskaldun baten bihozminak Indietan (1854) eta Euskaldun desterratua (1859). 1870. urtean Donibane Lohizunen hartu zuen bizitokia eta bertako sendagile izan zen. 1869-1870etik aurrera ?L?association basque des jeux floraux? izeneko elkartea sortu zuen, Antoine d?Abbadiek bultzaturiko ?Euskal Lore-Jokoetatik? aparte, euskaltzale gorri edo errepublikazaleak bildu nahian (Arturo Campión izan zuen lagun egiteko horretan). 1877.. rtean politikan hasi zen errepublikarren alderdian eta Donibane Lohizuneko auzapez hautatu zuten urtebete geroago (1878- 1888). XX. mendearen hasieran mugaz bi aldeetako euskaltzale ospetsuenak (Azkue, Arana Goiri, Campión, Serapio Mugika, Arbelbide, Broussain, Hiriart-Urruty, Daranatz, etab.) bildu zituen Guilbeauk euskararen lehen Ortografia Batzordea burutzeko.

Batzorde horretatik sortu ziren, ondoren, Federación Literaria Vasca (1901), Eskualzaleen Biltzarra (1902) eta Euskal Esnalea (1908) aldizkaria. Harenak dira Agotes en el País Vasco (Agotak Euskal Herrian,1887), Cancionero Vasco (Euskal Herriko kantak, 1880) eta Hiztegiko pasarte batzuek (1908) obrak.

Serafín Baroja Zornoza

(Donostia, 1840 - Bera, 1912) Pío eta Ricardo Barojaren aita izan zen.

Meategietako injineru, lanbideak toki batetik bestera eraman zuen, familia berarekin zeramala. Liberal etsia, Donostian bizi izandako Bigarren karlistaldiko gorabeherek haren pentsamendua bermatu zuten; bere sorterriko liberalen taldekoa izan zen, eta karlisten aurkako kantak idatzi zituen.

1875ean Gaziguezac liburua argitaratu zuen, euskarazko eta gaztelerazko poesiez osatua.

Manterolak bere Cancionero (1877) delakoan Serafínen poesia batzuk sartu zituen.

1878an Pudente izeneko euskal opera onduzuen, J. A. Santestebanen musikarekin. Beste opera baten letra idatzi zuen: Lutxi, Santesteban bera zela musikagile. Bestalde, bi egunkari sortu zituen: El Urumea (Donostia,1879) eta Bai, jauna, bai (Iruñea, 1882).

Umorea da Serafín Barojaren lanaren ezaugarri nagusia.

Patrizio Antonio Orkaiztegi

(Andoain, 1840 - Tolosa, 1924) Gipuzkoar idazle eta argitaratzailea izan zen. Arantzazuko, Gasteizko eta Iruñekoapaizgaitegietan ikasi ondoren apaiz egin zen 1865ean. Sorabillako eta Altzoko erretore izan zen, harik eta karlistaldia bukatu zen arte. Santa Kruz apaizaren adiskide zela eta, Frantziara jo behar izan zuen, erbestera.

Handik itzulita, Elgoibarren egon zen apaiz (1876), eta, ondoren Arrasateko (1878) eta, azkenik, Tolosako artzipreste izendatu zuten 1880. urtean. Euskal-Erria, Euskal Esnalea, Euskalzale, Gipuzkoarra eta Ibaizabal aldizkarietan eman zituen argitara olerkiak eta bestelako lan aipagarrienak.

Obra nagusiak: Jesus eta Mariaren billerakoentzat itz neurtubac (1881), Toribio Iriondorekin batera eginiko olerkiak; Txardin berriak (1899), Sardin saltzaileak (1922), eta Euskal Dantzak (1922), antzerki lanak. Garbizalea zen, eta haren pentsamendua ezagutzeko ezinbestekoa da Observaciones para hablar y escribir tolerablemente en nuestro idioma euskera (1906) obra.

Argitaratzaile lana ere egin zuenez, F.I. Lardizabalen Testamentu Zarreco eta Berrico Condaira eta S. Mendibururen Otoitz gaiak obrak plazaratu zituen.

Etienne Lapeyre

(Estebe Lapeyre) (Azkaine, 1840 - Azkaine, 1930) Larresoroko eta Baionako apaizgaitegietan ikasi zuen. 1863an apaiz egin zen. Uztaritzeko eta Bidarteko erretore izan zen.

1889an Baiona ondoko zahar etxe bateko kapilau izendatu zuten. 1891n, lapurteraz,

Joanes Berjes

(XIX. m.) Olerkaria eta artzaina zen. Sari ugari irabazi zuen. Lan aipagarrienak: Artzaingoa (1865), Laboraria (1866), Oraiko neskatxa batzu (1867). Artzainaren ingurua du idazgai ia beti.

Pedro Jose Samper

(XIX. m.) Zaraitzun, Eaurta herrian egon zen apaiz.

Bonaparte printzearen laguntzaileetariko bat izan zen. Haren aginduz itzuli zituen San Mateoren ebanjelioa, Asteteren dotrina eta 50. salmoa. Lan horiek Londresen argitaratu ziren 1869an.

Augustin Etcheberry

(Sara, ? - Sara, 1890) Zapataria zen ogibidez. Berak irakatsi zion euskara Hugo Schuchardt alemaniar hizkuntzalariari. Sari ugari jaso zuen olerki lehiaketa askotan. Obra nagusiak: Hiltzera dohan haur baten auhenak (1869), Kattalin-Xume (1874), Desertura (1880), Mariaalegiazkoa (1886), Aur umezurtza (1887) eta Chorien besta (1888).

Charles Bernadou

(Baiona, 1841 - Baiona, 1901) Idazle eta politikaria izan zen. Familia gaskoin batean sortu zen eta Baionako zinegotzi izan zen. Euskal Herriko kulturaz eta historiaz arduratu zen, euskararen aldeko ekitaldiak bultzatu zituen eta harremanak izan zituen Sabino Aranarekin. Zazpiak Bat izeneko liburua eman zuen argitara 1895ean eta Euskal Herri osoa nazio bat bezala aldarrikatu zuen lehenetarikoa izan zen.

Jean Pierre Arbelbide

(Zaro, 1841 - Baiona, 1905) Hazparneko Misionesten Kongregazioko nagusia izan zen, eta Lekuineko monasterioaren eraikuntzan hartu zuen parte. Kongregazioa Baionako apezpiku barrutitik aske ikusi nahiez, Erroma eta Hego Ameriketan ibili zen, baina ez zuen bere helburua lortu.

Azken urteetan Baionako kalonje izan zen. Nafar-lapurteraz, erlijiozko gaiak erabili zituen bere idazlanetan: Bokazionea edo Jainkoaren Deia (Lille, 1887); Erlisionea.

Eskual Herriari dohazkon egiarik beharrenak.

Heren Ordreko chehetasunekin eta Meza-Bezperen othoitzekin (Lille, 1890); Heren Ordrea (1890); Igandea edo Jaunaren Eguna (Lille, 1895). Lafittek honela aipatzen ditu Arbelbideren ezaugarriak: formaren dotorezia, hiztegiaren aberastasuna, Euskal Herriko iturri klasikoetara jotzeko ardura (autore zaharrak, kantak, esaera zaharrak, atsotitzak), kalitate handia duelarik haren obrak. Villasantek dioenez: ?Sus libros revelan un lenguaje sumamente depurado y escogido? (1979, 193. or.). Erlijioaren azalpen argi eta xeheari, hizkuntzaren garapenari buruzko kezka gaineratu zion Arbelbidek.

Felipe Arrese Beitia

(Otxandio, 1841 - Otxandio, 1906) Lanbidez «santugina» zen; 31 urterekin ekin zion olerkaritzari. Hego Euskal Herriko Lore-Jokoak hasi zirenetik (Elizondo, 1879), ez zuen bakar batean ere huts egin Arrese Beitiak. Idazle gartsua eta oparoa da, gehiegizko erretorikak moteldu egiten du euskararen etorkizunaren aurrean beti kezkati ageri den obra. 1884. urtean Diccionario Manual Bascongado y Castellano y elementos de Gramática argitaratu zuen, halako arrakastarik izan ez zuen lana. 59 urte zituela, ordura arte idatziriko poema guztiak eman zituen Ama Euskeriaren Liburu Kantaria izenburuko liburuan (1900). Hil ondoan, Asti-Orduetako bertsozko lanak liburua argitaratu zen (1908). Mitxelenak dio: ?Más elocuente que lírico, no es el milagrode poesía que entonces le creía el mismo Campión. Su debilidad por la elocuencia ?una elocuencia muchas veces digna y de buena ley, dicho sea de paso? queda de manifiesto sin más que citar los nombres de los poetas castellanos que tradujo: Herrera, Balbuena, Caro y Zorrilla, precisamente el Zorrilla de ?Tempestad?? (1960, 140.. r.). Arrese Beitia, erromantiko berantiarra, bere garaiko semea izan zen. Euskara eta Euskal Herriaren geroa arriskuan ikusi zituen, eta sua eta garra darie bestalde literatura balore urriak eskaintzen dituzten olerkiei: ?Euskal-Herriko egoerari buruz duen ikuspegiak, urte haietan euskal foruzaleen artean eman zenari dagokio. Foruen deuseztapenaren ondoren zenbait euskaldun erdal munduaren nagusitasunaren aurka azaldu zen, galera horren erruduntzat jotzen zutelarik. Ematen ari zena ez zen euskal munduaren bilakabide prozesu bat, Euskalerria hilobira bidaltzen zuena baino. Sentimendu berri bat mamitzen hasten da: erdal liberalismoa euskaldunek izan zuten batasunerlijiosoaren aurka zihoan. Egoera honen aurrean sentimendu politiko eta erlijiosoa bateratu zituzten hainbat euskaldunek? (Boneta, Aldabaldetreku, Goikoetxea 1987,21. or.). Hego Euskal Herrian antolatu ziren lehen Lore-Jokoetan, gorago aipatu bezala, parte hartu eta irabazi egin zuen Arrese Beitiak Ama Euskeriari azken agurrak lanarekin.

Asociación Eúskara de Navarra elkarteak eratu zituen Lore-Joko hauek Elizondon ospatu ziren lehenengoz 1879an, foruen galerari erantzuteko asmoz. Elkarte foruzale eta euskaltzale honen bultzatzaileak Juan Iturralde y Suit, Arturo Campión, Nicasio Landa, Esteban Obanos, Florencio de Ansoleaga, Anteo de Irazoqui, Aniceto Lagarde, Fermin Iñarra, Salvador Echaide, Estanislao de Aranzadi eta Herminio de Oloriz izan ziren. 1878 eta 1883 bitartean Revista Eúskara hilabetekaria argitaratu zuten, elkartearen adierazpide ideologiko-politikoa erakusten zuena. El Arga (1880-1881) eta Lau-Buru (1882-1886) aldizkarietan ere idatzi zuten.

Victor Stempf

(Gerusbach, 1841 - Bordele, 1909) Alemaniarra zen jaiotzez, baina gazterik joan zen Bordelera bizitzera. Lacombek hiru multzotan banatu zituen haren euskal lanak. Hasieran, izkribu iberiarrak irakurtzen saiatu zen euskararen bidez. Gero, idazle klasikoak argitaratu zituen: Etxepare, Oihenart eta Iztueta, esaterako. Etxepareren lana, gainera, alemanierara itzuli zuen, eta filologia aldetik aztertu zuen. Azkenik euskal aditzari buruz lan jakingarri batzuk idatzi zituen Euskara Berlingo aldizkarian.

Stempfen iritziz, Schuchardtentzat bezala, euskal aditza pasiboa da. Vinsonekin batera argitaratu zuen Saint Julien d?Antioche (1891) izeneko pastorala.

Biktoriano Iraola Aristegieta

(«Txuri», «Sei») (Pasai Donibane, 1841 - Donostia, 1919) Donostian bizi izan zen, eta bertako zinegotzi izan zen. 1884an Ardita beti ardit itzulpen lana saritu zioten. Urte berean estreinatu zuen Bi itsubak zarzuelaren euskal bertsioa. Harenak dira, halaber, Kontuchoak (ipuinak, 1886), Petra xardin saltzallia (antzerki komikoa, 1886), Pasayan (zarzuela, 1888), Xordo (bakarrizketa, 1889), Leokadia (zarzuela, 1891), Txomin Donostiyan (antzerkia, 1892), Pulpuba (bakarrizketa, 1892), Ergobiyan (antzerkia, 1902), Onentzaro Gaba eta Ixkiña Mutrikun (bakarrizketa, 1909). Ezagunak ziren haren Izkirimiriak, Euskal Esnalean argitaratuak, eta Baserritarra aldizkarian agertu ziren ipuinak, Antonio Zavalak jaso eta Auspoa bilduman kaleratu zituenak (Oroitzak eta beste ipui asko). Iraolak euskara erraza eta umorez landua erabili zuen bere lanetan.

Martin Lapeyre

(«Père Damien») (Azkaine, 1842 - Beloke, 1894) Hazparneko misiolari izan zen, eta 1875ean Belokeko abatetxe beneditarra sortu zenean bertan sartu zen. 1892an Lapeyrek, autore izenik gabe, Kantika ezpiritualak izeneko liburuxka atera zuen, zuberotarrentzat pentsatua.

Martin Landerretche

(Buzunaritze-Sarrasketa, 1869 - Ezpeleta, 1930)Larresoro eta Baionako apaizgaitegietan ikasketak egin ondoren 1869. urtean egin zen apaiz. Euskaltzaleen Biltzarra elkartea sortu zuen beste batzuekin batera eta bertako idazkari izan zen. Joannateguy beneditarrak Fedearen Hedameneko Urtecaria (Les annales de la propagation de la Foi boletinaren itzulpena) utzi zuenean Landerretcheri eskatu zitzaion lanarekin aurrera egin zezan 1891. urtean. Aphurka zahar eta berri ahurtara bat eskuararen alde eskuizkribua argitaratu zuen 1905. urtean. Euskaltzaindia osatu zenean (1919) Lapurdiko ordezkari izan zen.

Arnauld Abbadie

(?, 1843 - ?, 1915)Idazlea eta kazetaria izan zen. 1890ean Aphezac soldado lana argitaratu zuen Baionan.

Eskualduna aldizkarian ?Laborarier? sailean idazten zuen. ?Sus temas son de agricultura y ganadería. Su estilo es sin brillo, pero preciso: quiere realizar una revolución en el país a base de manejar los procedimientos, pero sin romper con la tradición, y así es también la lengua: a la vez tradicional y nueva? (Villasante 1979, 200. or.). 1892an Jesus Kurutzeari iltzatua idatzi zuen.

Pedro Miguel Urruzuno

(Elgoibar, 1844 - Mendaro, 1923) 1870ean apaiztu zen. Elgoibarko eritegian lan egin eta gero, eliza nagusiko erretore izan zen. Mendaron eman zuen, dena den, ia bizitza osoa, Garagartzako erretore lanetan lehenik eta Agustinetan kapilau ondoren.

Bere lanak, ipuinak batez ere, 1930.. rtean bildu eta argitaratu ziren Urruzuno-tar P.M.-en Ipuiak izenburupean. Auspoa sailak Urruzunoren beste hainbat obra ere plazaratu du: Euskalerritik zerura ta beste ipui batzuk (1961), Iru ziri (1965), Ur-zale baten ipuiak (1965), Sasi-letrau baten ziria, ta abar (1973). Urruzunok orduko aldizkarietan kaleratzen zituen bere idazkiak: ?Garaiko aldizkariak bere ipuinez, kontakizunez, gertaera esatez, olerkitxoz, bertsoz, eliz eta gabon-kantaz, asmakizunez? beterik daude: hala ?Euskal- Erria?, ?Euskalzale?, ?Ibaizabal?, ?Euskal-Esnalea?, ?Baserritarra?, ?Jesus-en Biotzaren Deya?, ?Zeruko Argia?, ?Argia?? Honako izengoitiez sinatzen zuen: ?Ur-zale bat?, ?Urruzuno?, ?Urruzuno-ko Pedro Miguel?, ?P.M.? edota ?Neska zarren lagun bat?. 1880- 90 hamarkadan hasi eta bere heriotza aurretxoraino ia-ia ez zuen hutsik egin, batez ere 1897a geroztik. Astero, edo gutxienez hamabostero, kaleratzen zuen idaztiren bat? (Luis Maria Larringan 1988, 22.. r.). Urruzunok herriaren euskara erabili zuen bere lanetarako: ?El euskera que emplea Urruzuno en este libro es la transcripción fiel del habla del pueblo; por lomismo es rico en modismos, idiotismos y demás locuciones típicas que adornan el lenguaje ágil, vivaz y expresivo de la masa popular euskaldun; por otra parte, los conceptos,ideas y pensamientos que exteriorizan los personajes creados por Urruzuno, reflejan con la mayor exactitud las manifestaciones más íntimas del alma delas gentes de nuestros pueblos. Se trata, por ello, de un libro que debiera servir de modelo a la literatura vasca del género popular? (Villasante 1979, 330. or.).

Jean Baptiste Dasconaguerre

(Donibane Lohizune, 1844 - Donibane Lohizune, 1927) Parisen egin zituen zuzenbide ikasketak.

Dasconaguerreren ospea frantsesez idatziriko obra batetik zetorkion batez ere: Les Echos du pas de Roland par J. B. Dasconaguerre, membre du Conseil général des Basses-Pyrénées.

Traduit du basque 1867, ?relato novelado, de larga y curiosa historia en sí mismo, de las aventuras del famosocontrabandista Anchordoquy, apodado Ganich? (Mitxelena 1960, 157. or.). Baina jatorrizko lan euskarazkoa ez zen inoiz agertu, eta irakurleek eskatu egiten baitzioten, azkenean, bere burua behartua ikusi zuen itzultzera.

Badirudi beste norbaitek itzuli zuela, ?Vinson no ha querido revelar los nombres de las personas que elaboraron la traducción vasca definitiva, sin duda porque aún vivían? (Villasante 1979, 170. or.). Atheka gaitzeko oihartzunak izenburupean, 1870ean argitaratu zen ?gaztelerara ereitzulia dago?. Obraren hizkeraz hona zer dioen Ander Lakarrak: ?Erdarazkoak gorabehera, Donibane inguruko lapurteraz baliatu ziren itzultzaileak Les échos euskaratzerakoan, ?gurea delakotz nahiz ez den hoberena?.

Liburuak ez dio halere, hizkuntza dela eta, lan handiegirik eskatzen mugaz honandiko irakurtzaileari, gerla karlisten testuinguruaz jabetua bada batez ere? (1990, 20. or.). Dasconaguerrerena da, halaber, La Golfe de Gascogne obra, 1880. urtean argitaratua.

Jean Ithurry

(Larresoro, 1845 - Sara, 1896) Apaiz egin zen 1871n. Arüeko eta Sarako erretore izan zen. Harenak dira Grammaire basque (1895), lapurteraz, eta Napoleon Bonaparteren Pastorala (1920) obrak.

Antero Apaolaza

(Urretxu, 1845 - Antzuola, 1908) Bergarako alkate izan zen 1881ean.

1890ean Pachico cherren obra ??hábil adaptación de un motivo de Trueba? (Mitxelena 1960, 157. or.)? idatzi zuen, 1915, 1917 eta 1962an berrargitaratua izan zena.Truebaren El judas de la Casa ere itzuli zuen.

Ramos Azkarate

(Tolosa, 1847 - Tolosa, 1904) Zapataria zen lanbidez. Hasieran liberala zen, baina gero karlista bilakatu zen, eta haien alde borrokatu zen. Haren lan gehiena politikoa da, eta garaiko aldizkarietan argitaratu zuen, El Cántabro izenekoan bereziki. Ehundaka bertsoren egilea da; Tolosako Iñauterietarako idatziriko Tolosako Galtzaundik bere buruari jarriak dira ezagunenak. Halaber, bi komedien egilea da: Ijituben kontratuba eta ezkontza eta Beotibarko jazarra.

Charles Bécas (?Harrazpi?)

(Ainhoa, 1847 - Bidarte, 1911) Apaiz ikasketak Larresoroko apaizgaitegian egin zituen. 1897. urtean sari bat jaso zuen Santsin izeneko olerkiagatik. Lau urte geroago erlijiozko kantu ezagun bat moldatu zuen Flement abadearen eta Bordes musika adituaren aginduz, Euskaldunak Fededunak izenburukoa (1901). Aipagarria du, halaber Ainhoako Ama Birginari eskainitako Ama, Euskaldunak egun zure oinetan daude olerkia. Euskera garbia erabili zuen Bécasek, eta umorea ere nabarmena da bere lanetan.

Alfonso Maria Zabala Etxeberria

(Ezkio, 1847 - Hernani, 1919) Gasteizko apaizgaitegian ikasketak egin ondoren Hondarribian, Zegaman, Donostian eta Hernanin izan zen apaiz. Alderdi integristako kide baitzen, gazteria integristak eskatuta zenbait komedia idatzi zuen.

Obra nagusiak: Ondarrabi-ko Ama Guadalupekoaren kondaira (1882), Gabon gau bat (1887), Apari merke (1911), Periyaren zalapartak (1911), Jauregierrotako astoa (bakar-hizketa, 1912), Urruti-izketa (1918) eta Melitona?ren bi senarrak (1918).

1962an, Antonio Zavalak haren komedia eta ipuin batzuk bildu eta Gabon gau bat eta beste ipui asko izenburupean argitaratu zituen.

Jean Baptiste Constantin

(Santa Grazi, 1847 - Atharratze, 1922) Euskaltzaleen Biltzarreko kide izan zen. Eskualduna aldizkarian Harritxabaleta apaizaren biografia eman zuen argitara: Harrichabaleten bizia. Santa Graziko euskara erabili zuen bere lanetan, bai Eskualduna aldizkarian bai beste zenbait aldizkaritan ere.

Krispin Beovide

(Azpeitia, 1848 - Tolosa, 1891).

Apaiz ikasketak Donapaleun egin zituen.

Han frantziskotarren jantzia hartu zuen.

1875ean Gasteizen apaiztu eta Tolosara joan zen. Karlistaldian Tolosako komentua liberalen eskuetan erori zen eta Krispinek Zarauzkora joan behar izan zuen. Anaia hilzenean, hark utzitako lekua bete zuen Tolosan.

1885ean Asis-co loria edo Francisco santu aundiyaren eta pobrien aita-lenaren bizitza argitaratu zuen. Euskal Herria aldizkarian C. Otaegi eta A. Zabalarekin batera ?Guadalupeko peregrinazioko donzeleen kantak? plazaratu zituen 1885ean. Hurrengo urtean Jesus aurraren bederatzi-urrena kaleratu zuen, 1889 eta 1896an berrargitaratu zena. Beovidek darabilen euskalkia gipuzkera da: ?Aita Krispin Beovideren lanak euskalki baten barnean sartu behar izango bagenitu, zalantzarik gabe gipuzkeran egin beharko genuke. Jaioterrian gutxi bizi izan zen, bere bizitzaren erdia Tolosa eta Zarautzen igaro zuenez, bi herri horietako hizkera moldeak jasoko zituzkeen. Beste aldetik, Donapaleun emandako egonaldiak gero aipatuko ditugun behe-nafarreraren ñabardura batzu eragin zizkion bere idazlanean? (Iban Eguzkiza, Kristina Korella 1992, 9. or.).

Edmond Guibert («Ezpeletar bat» deitua)

(Ezpeleta, 1848 - Bordele, 1872) Idazle eta olerkaria izan zen. Larresoroko apaizgaitegian izan zen ikasle. Bere Andregeia olerkia saritu zuten Sarako Lore Jokoetan (1869). Atheka gaitzeko oihartzunak Dasconaguerreren eleberriaren euskarazko itzulpenean parte hartu zuen.

Laurent Diharassarry

(Sara, 1848 - Donibane Garazi, 1902) Idazle eta itzultzailea izan zen. Apaiza.

Aphezen dretxoak eta eginbideak eletzionetan eta Erlisionaren ichtorioa laburzki itzulpenak eman zituen argitara 1890. urtean.

Madalen Larralde saratarra amabortz urtetan illa 1794-an (olerkia, 1896), San Antonio Paducoa, Mariaren ahurren esku-liburuaeta Giristino legea laburzki argitaratu zituen hurrengo bi urteetan. Villasantek Lafitteren hitzok jaso ditu lapurtarraren estiloaz: ?El estilo de monseñor Diharassarry es extremadamente despojado: lo que él quiere es poner a plena luz las ideas, y no vestirlas de tal o cual manera. Su sintaxis es puramente lógica, su frase intelectual, cristalina, sin matiz afectivo; en suma, un Bainville en vasco? (1979, 180. or.).

Marzelino Soroa Lasa

(Donostia, 1848 - Donostia, 1902) Zuzenbide ikasketak egin zituen Valladoliden, baina ez zuen lanbide horretara jo.

Gorputz-heziketa irakasle izan zen. Ziburun egon zen atzerriratuta Saboiako Amadeo erregearen kontra olerki bat idazteagatik.

Artikulu asko idatzi zuen euskaraz eta erdaraz, Euskal-Erria aldizkarian batez ere.

Haietariko batzuk bildu eta 1894an eta 1895ean eman zituen argitara bi liburukitan Azak eta naste izenburupean. Olerkiak eta epigramak ere idatzi zituen, baina, batez ere, antzerkigile gisa da ezaguna. Soroarekin hasi zen euskal antzerkigintza modernoa. Harenak dira, besteak beste, Iriyarena (1878), gaztelaniaz eta euskaraz idatzia; Au ostatuba! (1881), Anton Caicu (1882), Lapurrak, lapurrak! (1884), Alkate berriya (1885), Barrenen arra (1886), Urrutiko intxaurrak (1886), Gorgonioren estuasunak (1888), Ezer ez ta festa (1889), Abek istillubak! (1894), etab. Mitxelenaren esanetan, euskal antzerki modernoaren jatorria Donostia da eta Soroa sortzaileetako bat: ?La cuna del teatro vasco moderno es San Sebastián. Más exactamente, éste nació por obra de un grupo de donostiarras refugiado en Ciboure, huyendo de los peligros e incomodidadesde la ciudad sitiada por los carlistas que representaron en 1876, el mismo año que nacía allí Maurice Ravel, la zarzuela bilingüe Iriyarena, de Marcelino Soroa? (1960, 140. or.). Soroaren antzerkia irri eragilea da, ohitura zalea, jende xehearentzat egina, eta arrakasta handia lortu zuena: ?No son precisamente de altos vuelos las producciones teatrales de Soroa, pero sí muy acomodadas al ambiente y al público al que se destinaban, y éste les dispensó gran favor y calurosa acogida. Estaban puestos los comienzos.

Y la humilde semilla sembrada por Soroa será después desarrollada y mejorada por otros, y en especial por Toribio Alzaga, Buenaventura Zapirain y Avelino Barriola? (Villasante 1979, 288. or.). Donostiarra izanik, bertan, Donostian alegia, antzezten zituen lehenik Soroak bere lanak, Gipuzkoara, ondoren, zabalduz: ?Donostiako Antzoki Zaharrean Abenduko Euskal Festetan antzeztuak izaten ziren Soroaren obrak eta harrera ederra jasotzen zuten jende xehearengan.

Zabalera haundia hartu zuten bere lanek eta esan daiteke Gipuzkoako herri haundienetan antzeztuak izan direla, guztien irri eta algarak sortuz? (Inazio Mujika Iraola 1988, 24. or.). Soroak itzuli eta moldatu zuen, bestalde, José Colá y Goitiren La emigración vasco-navarra liburua, Euskal-Naparren joaera edo emigracioa (1885) izenburupean.

Jose Manterola Beldarrain

(Donostia, 1849 - Donostia, 1884) Idazle eta kazetaria izan zen. Hogeita bi urte zituela, Guía manual geográfico-descriptiva de la provincia de Guipúzcoa eman zuen argitara. Institutuko katedradun izan zen 1876 arte. Donostiako Udal Liburutegiko zuzendari ere izan zen. 1877an hasi zen bere lan nagusia argitara ematen: Cancionero Vasco, Euskal Herri guztiko olerki, bertso eta kantuen bilduma; literatura aldetik garrantzitsuagoa da musika aldetik baino.

1880an argitaratu zuen lan horren laugarren liburukia: ?Juntó con gran diligencia buen número de poesías vascas dispersas de distintos tiempos y regiones. Esta antología, ordenada por géneros, aunque hoy nos parezca imperfecta a la luz de trabajos más recientes, representó un avance gigantesco en su día y no ha perdido todavía todo su valor? (Mitxelena 1960, 138. or.).

Urte hartan bertan Euskal-Erria aldizkaria sortu zuen. Villasantek aldizkari horri buruz dio: ?No era una revista meramente amena y literaria, sino que abrigaba también pretensiones de formar una auténtica y seria cultura de todo lo que concierne al país vasco, su lengua, historia, etc.? (Villasante1979, 282. or.). Han idatzi zuten garai hartako euskal idazle eta euskalari gehienek(J.I. Arana, Arrese Beitia, E. Azkue, Echegaray, Abbadie, Vinson, Trueba, Otaegi, Adema, Guilbeau?), euskaraz, frantsesez edo gaztelaniaz. Aldizkari hartan argitaratu zuen Manterolak Post tenebras spero lucem izeneko poema liriko-dramatikoa: Euskal Herriak bere foruak galdu eta, nahigabez betea, egunen batean argia ikusiko duelako itxaropena da gaia. Manterolaren eta Euskal-Erria aldizkariaren inguruan idazle mugimendu bat (Arzak, Iraola, Artola, S. Baroja, Soroa?) osatu zen; Donostia ingurua ardatz zutela, euskal literatura bultzatu zuten, antzerkia batez ere.

Blas Pradere Arruti

(Oñati, 1851 - Donostia, 1923) Apaiza zen. Gipuzkoako Diputazioak antolatzen zituen Euskal Jaietara bere idazlanak bidali eta sari ugari jaso zuen. Horietariko batzuk: Oyartzun eta bere seme ospatsuak (1897), Bergara?ko seme argidotarrak (1905), Bergara?ko azitetxe jakintsu duikintar erregezkoa (1905), Aitzbetz?eko zuloa, Peñaflorida?ko kondea. Lurbirako adiskideen alkarbidea lenengo ipiñi zubana, Tolosa?ko erriyaren izenak lenago ta orain (1912), Aundigoai eta aginbideai zor zayoten begirunea (1914) eta Edaleentzako gogoangarriak (1914). Pradererenak dira, halaber, Satanasen bandera edo liberalqueriya (1896), eta Secretos para hablar y oír con claridad el bascuence (1897) liburuak.

Franziska Ignazia Arrue

(XIX. m.) 1886an Donostiako Lore Jokoetan sari berezia irabazi zuen Antziñako euskaldun lanarekin.

Pierre Harispe

(Donibane Lohizune, 1854 - Garches, 1929) Idazlea eta apaiza zen. Harenak dira Karmela drama bertsotan, Ainhoa eleberria (frantsesez idatzia) eta Chanson de Roland kantuaren itzulpena. Euskal Esnalea aldizkarian eman zituen argitara lanik behinenak.

Arturo Campión Jaime-Bon

(Iruñea, 1854 - Iruñea, 1937) Idazle, politikari, filologo eta gramatikalaria izan zen. 22 urterekin amaitu zituen zuzenbide ikasketak Madrilen eta urte berean eman zuen argitara Consideraciones acerca de la cuestión foral y los carlistas de Navarra, foruen aldeko obra. Urte haietan harremanak izan zituen Antoine d?Abbadierekin, Duvoisinekin, Bonaparte Printzearekin, Jean Jaurgainekin eta beste hainbat euskal jakintsurekin, eta Asociación Euskara de Navarra elkartearen sorkuntzan parte hartu zuen (1878). Euskara ikasi zuen, eta euskarari buruzko ikerlanetan hasi zen.

26 urte zituela hainbat euskalkitara itzuli zen Orreaga balada idatzi zuen (?En vascuence no escribió más que la balada Orreaga ?1880,? que apareció acompañada de versiones a varios dialectos y subdialectos vascos, especialmente de Navarra, a la manera de Bonaparte?, (Mitxelena 1960, 139. or.); 1883an Ensayo acerca de las leyes fonéticas de la lengua Eúskara obra ondu zuen; 1884an, berriz, Gramática Bascongada de los cuatro dialectos literarios de la lengua eúskara lan itzela plazaratu zuen. Gramatikaren esparrua idazle askok izan dute aztergai.

Hor daude Silvain Pouvreauren eta Sarako Etxeberriren saioak (XVII., XVIII. m.).

Baita Pierre D?Urteren Grammaire Cantabrique basque (XVIII. m.) obrarekin batera, euskaldunek frantsesa ikasteko Martin Harrietek egindako gramatika (1741) ere.

Larramendik 1729an El Imposible Vencido.

Arte de la Lengua Bascongada lan mardula argitaratu zuen. Fleury Lécluseren lanez gainera, Archuk Uskara eta Franzes Gramatika, uskalherrietaco haurrentzat eguina liburua kaleratu zuen 1852an. 1895ean Ithurryk Grammaire basque. Dialecte labourdin obra plazaratu zuen, 1873an Gèzek plazaratu zuen bezala zubereraz. Hegoaldean, Añibarroren gramatikaz gainera Lardizabalen Gramática Vascongada (1856) ikus daiteke.

Eta beste idazle ugari aipa daiteke ondorengo urteetan gramatika arloa landu dutenak, hala nola, Van Eys, Zabala, Arana, Azkue, Zamarripa, Lertxundi? Campiónek literatura ere landu zuen. Euskal historian eta ingurunean girotu zituen erdaraz eginiko kontakizun laburrak eta eleberriak: Euskariana. Fantasía y realidad, kontakizun laburren bilduma, 1881etik aurrera idatziak dira eta 1890etik aurrera argitaratuak; Don García Almoravid eleberria, (1889); Blancos y Negros, arrakasta handia izan zuen eleberria (1899); La Bella Easo eleberria (1909). Kristautasunak, foruzaletasunak eta Nafarroarekiko eta Euskal Herriarekiko atxikimendu hertsiak moldaturiko gizona izan zen; politikan egonezin eta alderdien aurrean uzkur agertu zen beti ?eztabaida ugari izan zuen alderdi guztiekin?; hala ere, 1893an Madrilgo Gorteetako diputatu aukeratu zuten, Nafarroako hautagai zerrenda integristan aurkeztu ondoren. 1894tik aurrera, ezin konta ahala liburu, artikulu, hitzaldi eta txosten prestatu zituen Nafarroa eta Euskal Herriko historia, literatura, hizkuntza eta politikaz. Villasantek dio: ?No es la literatura de Campión una literatura ?parnasiana?, imparcial, que sólo busca la belleza estética, eso que se ha dado en llamar el arte por el arte. Al contrario, se parece a lo que hoy se llama literaura empeñada o comprometida,parcial, al servicio de una idea, intencionada y proselitista? (1979, 355. or.).

1904an Euskaltzaleen Biltzarra elkarteak Irunen egin zuen bilkura nagusiko buru izan zen. 1910. urtean hasi zen Orígenes del Pueblo Euskaldun obra prestatzen (1926an eman zuen argitara lehen liburukia); 1914an ordura arteko Nafarroako historia ikerketak astindu zituen Nabarra en su vida histórica lana argitaratu zuen Geografía del País Vasco-Navarro obraren barnean. 1918an, 63 urte zituela, bere literatura lan preziatuenak bilduz, Euskariana. Fantasía y realidad saileko kontakizun laburrak plazaratuzituen. Kontakizun hauek (El Bardo de Izalzu, Pedro Mari, La Flor de Garralde, Sancho Garcés, Gratxina, Yan Pier Bidart, Una noche en Zugarramurdi?) euskarara eta beste hizkuntza batzuetara itzuli dira. Urte berean, Oñatiko Biltzarrean sortu zen Eusko Ikaskuntzako Ohorezko Lehendakari izendatu zuten. 1923an, historia ikerketak biltzen zituen Euskariana liburuki berri bat eman zuen argitara; 1931n Orígenes del Pueblo Euskaldun obraren bigarren liburukia eta 1936an hamabigarren Euskariana eta bukatu gabe utziko zuen Orígenes del Pueblo Euskaldun lanaren hirugarren liburukia.

Arturo Campión, Nafarroak eman duen historialari zorrotz eta euskalari garrantzizkoenetakoa (euskaltzaina izan zen, Euskaltzaindiaren sortzetik), Iruñean hil zen, 83 urte zituela, 1936ko gerraren eraginak ikusi ondoren eta isiltasun handienean. Argitaratu gabe utzi zituen, besteak beste, euskal literaturari buruzko obra bat eta La Monja izeneko eleberria.

Antonio Arzak Alberdi

(Donostia, 1855 - Donostia,1904) Manterolaren lankide izan zen. 1879. urtean sari bat irabazi zuen Azken agurrak gure etsaigoari poemarekin. Euskal-Erria aldizkariaren zuzendari (1884), Lore Jokoen idazkari eta Donostiako udal liburutegiko arduradun izan zen. Euskara klasikoa landu zuen, nahiz estilo gorabehera handiak izan.

Balbino Garitaonaindia Albizu

(Durango, 1857 - ?, 1916) Apaiza zen. Euskal Erria aldizkarian idatzi zuen 1887-1896 urteetan. 1889an Erregezko Apostuladutzia argitaratu zuen Tolosan.

1893an Jesus Sacramentaduari, Ama doncella Mariari eta Aita San Jose Gloriosuari visitac illaren egun guztietarako obraren bigarren zatia itzuli zuen (Visitas a Jesús Sacramentado, a la Virgen María y al Glorioso Patriarca San José para todos losdías del mes). Lehen partea Uriartek itzuli zuen. 1908an Sacramentu Santuac emon ta ondo ilten gueixuari lagunduteco escu-liburua ipiñi dau Biscaico eusqueras argitaratu zuen. Argitaratzaile lanetan ere jardun zuen eta 1900ean Martin Arzadunen dotrina kaleratu zuen: Cristiñauaren Doctrinaren esplicaciñua euskeras D. Martin de Arzadun, Durangoco urico Eleisaco arima jagoliac ipiniya, orain euskaldun gastechuben adisquide batec, barristan eta cerbait gueituta emon dau arguitara.

Juan Domingo Goitia Garmendia

(Altzaga - ?) Nekazaria eta idazlea izan zen. 1886an nekazaritzarako esku liburu bat argitara eman zuen Tolosan: Eusquerazco Agricultura necazari euscaldunentzat guztiz egoqui datocen ejercicioac eracusten dituana.

Jean Hiriart Urruty

(Hazparne, 1859 - Hazparne, 1915) Larresoroko apaizgaitegian eta Baionan egin zituen eliz ikasketak. Larresoroko irakasle izendatu zuten 1881. urtean eta apaiz egin zen hurrengoan. Eskualduna astekariko sortzaile (1887) eta zuzendari izateaz gainera artikulu ugari idatzi zuen bertan. Lapurteraz idazten zuen, behe-nafarrerarekin osatuz. Lafitteren iritziz, honelakoa zen Hiriart Urruty: ?Hiriart-Urruty ez zen berenaz inpiztazale: zuhurki ari zen, ez nahiz irakurleak ez nahasi, ez sumindu, ezihesi igorri. Bainan erlisionea, ala zuzena, ala eskuara, ala herriaren ona nehork kolpatuz geroz, nehun ez zagoken gure gizona: etsaiari nola ez zion ihardokitzen? Trufa, piko, ausiki, zaharo-aldi, denak on zitzaizkon; eta hari baizik ezagutu ez diogun harrigarriko elasturian bazeraman bere solasa: batean motz eta idor, bertzean luze eta guri; han bil, hemen harro; beti airos, beti bizi; gatz, biper, ozpinak merke; hasarre-bulta gehienen artetik ere irria eta zirtoa iturriaren pare punttakotik bazarizkola? (1971, 37. or.). Hiriart Urrutyren estiloaz ??maestro de prosistas? Mitxelenaren hitzetan? Villasantek zera dio: ?Fue un escritor extraordinario, periodista que sabe pasar de la charla chispeante al ataque apasionado, en un estilo de tono muy popular y al mismo tiempo de una elegancia fina? (1979, 199. or.). 1907an Hazparneko kalonje izendatu zuten, Gratien Ademaren lekua betetzeko.

Hiriarten idazki hautatuak biltzen dituzten bi liburu eman dira argitara: Mintzaira, Aurpegia: Gizon! (1971), eta Zezenak Errepublikan (1972).

Toribio Alzaga Anabitarte

Bigarren karlistaldia zela eta, Ziburura joan eta han ikasi zuen batxilerra. Mutil koxkorretan, Ziburun bertan, Iriyarena komerian hartu zuen parte Marzelino Soroaren agindupean, eta handik aurrera antzertiari lotu zitzaion behin-betiko. Lapurdiko herri horretan hasi zen idazten 1888an antzeztu zen bere lehen euskal obra: Aterako gera. Marzelino Soroak urraturiko bideari jarraitu zitzaion, antzerkiarekin zerikusia duten lanei etengabe ekinez. 1915ean Donostiako «Euskal Izkera ta Iztunde Ikastola» delakoa zuzentzeko hautatu zuten.

Bertako taldearekin antzezten zituen obrak ez ziren Donostian bakarrik ematen, probintzia osora zabaltzen ziren, euskal giroa eta grina nonahi sortuz. Alzagaren antzerkiak, bestalde, behin eta berriro antzeztu dira Euskal Herri osoan. Hona hemen haietariko batzuk: Santo Tomase?ko feriya (1894);Axentxi ta Kontxexi (1914); Bernaiño?ren larriyak (1915); Oleskari berriya (1916); Txiribiri (1918); Ramuntxo, Pierre Lotiren eleberriaren moldaketa (1920); Andre Joxepa Tronpeta (1921); Eleizatxo?ko ardazlea, Arpuxa kalian, Bost-urtian (1922); Etxietan, Zalaparta, Amantxi, Tan tarrantan, Zanpantzar (1923); Neskazar (1924); Burruntziya (1931), etab. Orobat opera libretoak idatzi zituen: Txanton Piperri (1899), Anboto (1906) eta Gli cornamenti (argitaragabea).

Mitxelenaren esanetan: ?Tenía para escribir comedias agradables un gusto mucho más depurado que sus predecesores,sentido teatral, vis cómica y acierto en la caracterización de los personajes? (1960, 141. or.). Halaber, 1926an Shakespeareren Macbeth itzuli zuen, Irritza izenburupean antzeztuz. Kritikoen iritziz, Toribio Alzagak igo egin zuen euskal antzertia bere aurrekoek utzitako maila apaletik, halako gaitasun eta duintasunera ekarriz. Xabier Mendigurenek dioen bezala: ?Izan ere, Euskal Herrian inoiz izan den teatro kaletar moderno bakarra ?jarraipena izan eta ohitura eta eragin soziala sortu zituen bakarra alegia?, Donostiakoa izan zen, hasi Soroaren Iriyarenarekin (edo Anton Caicurekin, hura elebiduna zenez) eta hirurogei urte beranduago 36ko gerrak dena hondatu zuen arte, eta antzerki mugimendu guzti horren bizkarrezurra Toribio Alzaga izan zen hain zuzen ere: Ziburun erbesteraturiko donostiarrek Iriyarena lehenengoz eman zutenean, jokalarien artean zen Alzaga ere, artean 13 urteko mutil koxkorra; geroztik antzezlanei osoki emana biziko zen, bera izan zelarik antzerki gehien idatzi, obra gehien zuzendu, emanaldi gehien eskaini eta aktore gehien hezi zituena, inolako zalantzarik gabe?.

Jean-Baptiste Hardoy

(Santa Grazi, ? - ?) Pastoralgilea izan zen. Oihantzain zen ogibidez eta pastoral-idazle afizioz. Bi pastoral idatzi zituen, Belcader roi d?Afrique eta Tuduk empereur d?Annam, 1892an antzeztu zirenak biak. Berebiziko garrantzia dute Instruccionia izenburupean pastoralen antzezte arauez idatzi zituen oharrek.

Juan Bizente Zengotita-Bengoa

(Berriz, 1862 - ?, 1943)Karmeldarra zen. Larrean, Burgosen eta Markinan egin zituen eliz ikasketak. Valentziako eta Burgosko komentuetako nagusia izan zen. 1900ean Indiako Verapolyra joan zen misiolari, eta hogei urte egin zituen han.

1920an Euskal Herrira itzuli eta La Obra Máxima aldizkaria sortu zuen. Valentzian zela, Carmengo Anaije, cofradeentzaco esculiburua (1888) lana argitaratu zuen.

Juan Ignacio Uranga Berrondo

(Errenteria, 1863 - Donostia, 1934) Donostiako Parte Zaharreko bizargina izan zen. Sari ugari jaso zuen bere olerkiei esker, gehienak Euskal Esnalea eta Euskal- Erria aldizkarietan plazaratuak. Obra nagusiak: Urtearen lau erak (1887), Ama euskera (1890), Loreak on Antonio Oquendori bere talluntzaren aurrean (1895), Aritzaren zumo gozua (saiakera dramatikoa, 1896), Umezurtza (J.M. Arrietarekin batera idatziriko komedia, 1896), Izar (1898), Enaden elkartasun maitia (1899), Manu (komedia, 1900), Udaberriya (1902), Biursarriyak eta kikirrak udaberriyari (1904) eta 1908-1915 urteetan idatziriko hainbat bakarrizketa dramatiko (Ero algara, Amets bat dirudi, Euskaldun bat, Au mundua, Ostatuan, maitasuna, Gizon galanta, Osasungaya, Nekazariya, mani, mari-Mikela, Nere diruak, Zein da nire zale?, Sorginak). Bereak dira, halaber, Aideko txoriya (1916), Mari (1917) eta Manu dantzaria (1917) obrak.

Domingo Agirre

(Ondarroa, 1864 - Zumaia, 1920) Gasteizko Apaizgaitegian ikasketak egin ondoren, 1888. urtean apaiztu zen. Lehenik Karrantzara igorririk, gero Zumaiko moja karmeldarren ikastetxeko kapilau izendatu zuten eta bertan eman zuen apaiz bizitzaren parterik handiena. Osasunez ahul eta gaixobera izan arren, garrantzizko karguetara iristeko aukerak izan zituen, baina uko egin zien guztiei. Garaiko euskal aldizkarietan esku hartu zuen: Euskal Erria, Euskalzale, Ibaizabal, Euskal-Esnalea, RIEV, Jaungoiko-zale? Hainbat literatura molde landu zituen: eleberria, ipuina, elezaharrak, artikuluak, bidaldi kronikak, olerkiak, etab.

Lan hauei guztiei esker Domingo Agirre euskal idazle klasikoa da gaur egun. Haren obra ezagunenak eleberriak dira. Auñemendiko Lorea (1898) izan zen lehenengoa; VII.. endean giroturiko eleberri historiko honetan kristautasunaren sarrera Euskal Herrian darabil hizpide. Kresala (1906) izan zen bigarrena (lehenik Euskalerria aldizkarian zatika ikusi zuen argia, 1901. urtetik aurrera); bertan, Arranondoko (Ondarroa) arrantzaleen bizitzaren gorabeherak azaltzen ditu, bizkaieraz, errealismoz eta bizitasunez.

Hirugarrena Garoa (1912) izan zen (lehenik RIEVen argitaratua, 1907); ohitura eleberria hau ere, baina nekazari giroan kokatua idazle honen lanik ezagunena da.

Villasanteren hitzetan, ?Garoa es por muchos conceptos la obra cumbre de Domingo aguirre. En ella ha alcanzado la perfección de su estilo, su lenguaje se ha liberado de ciertos neologismos a que recurría en las primeras obras. Domina plenamente el lenguaje popular y sobre él asienta su manera de escribir, aunque tratando de depurarlo con un purismo discreto.Su lenguaje es sumamente atildado y castigado, lo que le da un no sé qué de distinguido sin quitarle frescura y naturalidad? (1979, 327. or.). Deskribapenetan maisutasuna ageri du Agirrek: ?Una buena parte de su atractivo está sin duda en su leve tono crepuscular, de nostalgia del buen tiempo pasado. Aguirre es, sin embargo, además de laudator temporis acti, un magnífico pintor de costumbres y de caracteres, (?) y si alguno de sus personajes ?como el viejo Joanes? en los que ha compendiado las virtudes tradicionales no pasan de ser idealizaciones borrosas, otros tienen la consistencia y la rica matización de los seres de carne y hueso? (Mitxelena 1960, 158. or.). Ni eta ni izenburuko beste eleberri historiko baten zati batzuk argitaratu zituen Euskal Esnalean (1917). Euskal literaturaren historian eleberri edo nobela arloa XIX. mendean hasten dela lantzen esan daiteke, Mogelen Peru Abarkarekin (1802). Dasconaguerre eta Elissamburu izan ziren hurrengo eleberrigile aipagarrienak.

Eta Txomin Agirreren atzetik, berriz, ugari izan dira arlo hau landu duten idazleak, hala nola, Etxeita, Azkue, Jean Barbier, Lhande Agustín de Anabitarte, Tomás de Aguirre, Irazusta, Etxaide, Mirande, Loidi? Bestalde, Agirre, euskaltzain izan zen Akademiaren sorreratik bertatik (1918).

José Artola Elizetxea

(Donostia, 1864 - Donostia, 1929).

Antzerki lanak idatzi zituen. ?Euskal Fedea? elkartearen sortzaileetako bat izan zen.Hainbat aldizkaritan idatzi zuen, hala nola, Euskal-Erria, Euskaltzale, Ibaizabal, Baserritarra, Ttun-ttun, etab. Usandizagaren Mendi-mendiyan obraren letra egilea izan zen. 1892an Donostiako Euskal Jaietan bere Praisku lana saritu zuten. 1901ean Bixente komedia antzeztu zen Donostian.

Resurrección María Azkue Aberasturi

(Lekeitio, 1864 - Bilbo, 1951) Lexikografo, folklorearen ikertzaile eta gramatikaria izan zen. Eusebio María Azkueren semea. Lekeition nautikako ikasketak egin ondoren Bilbon egin zuen batxilergoa.

Apaiz ikasketak Gasteizen (1881-1885) eta Salamancan (1885-1888) burutu zituen.

Azken hiri horretan apaiztu zen (1888) eta handik hiru urtera Teologia doktoretza egin zuen bertan. Geroago musika ikasi zuen Bruselan, eta Kolonian amaitu zituen ikasketak (1909). Bizkaiko Aldundiak Bilboko Institutuan Euskara irakasteko katedra baterako lehiaketa antolatu zuen 1888an eta, besteren artean, Azkue, Sabino Arana eta Unamuno aurkeztu ziren. Katedra Azkuek beretu zuen eta han egon zen 1936ra arte.

1918an egin zen Eusko Ikaskuntzaren I.

Kongresuan Euskaltzaindia sortzea erabaki zen eta Azkue izendatu zuten lau akademiko sortzaileetariko bat. Erakundearen hasierako bilkura batean Azkue euskaltzainburu hautatu zuten eta kargu berean iraun zuen hil zen arte. 1927an Madrilgo Real Academia Españolako kide izendatu zuten euskararen ordezkari gisa. Azkuek obra eskerga ondu zuen hainbat alorretan. Hiztegigintzaren alorrean du obra nagusia: Diccionario Vasco-Español-Francés (bi liburuki; Tours, 1905), herriaren ahotik eta literatura zaharretik bildutako hitz altxorra, eragin handia izan duena geroko euskal idazleek erabili duten hizkuntza moduan, lexikoan batez ere. Hamabost urtez lan egin zuen obra erraldoi horretan, Euskal Herri osoko zahar etxeetako aiton-amonak izan zituen lankide onenak. Villasantek dioen bezala, bertako lexikoa ez da, zenbaitetan bezala, hark asmatua: ?Su labor se ha reducido a recoger, nunca a inventar ni a alterar, En este sentido, el valor documental e informativo del Diccionario de Azkue es inmenso.

Los diccionarios anteriores al de Azkue están en gran parte faltos de esta documentación positiva.? (1979, 383. or.).

Euskal hiztegigintzaren alorrean asko izan dira Azkueren aurretik lan egin dutenak.

Landuchio izan zen lehena, 1562an idatzi baitzuen Dictionarium Linguae Cantabricae obra. Oyangurenen Diccionario trilingüe Tagalo-Castellano-Cántabro ez da ezagutzen.

Silvain Pouvreauren euskara-frantsesa hiztegia, XVII. mendekoa, ez zen argitaratu eta argazkitan jasoa dago Donostiako Julio de Urquijo Mintegian. 1675erako burutua zuen Bidegarayk euskara-frantsesa- latina hiztegi bat, argirik inoiz ikusi ez zuena. Pierre d?Urteren Dictionarium Latino- Cantabricum amaitu gabea, ostera, berriki argitaratu du Patri Urkizuk. Hurrengo mendean Sarako Etxeberrik euskara-latinafrantsesa- gaztelera hiztegia egin zuen, baina ez da haren aztarnarik aurkitu. Argitaratu gabe geratu zen 1774 inguruan Azpitar- tek gauzatu zuen hiztegia ere. Larramendik aldiz, 1745ean, kaleratu zuen bere Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín lan mardula. Léclusek prestaturiko hiztegia eta Hiribarrenena ez ziren plazaratu, azken honen eskuizkribua jasoa badago ere. Harrietek egin zuen hiztegia ez zen, bere aginduz, argitaratua izan, horretarako eskaintza bat baino gehiago jaso arren. Duvoisinek burututakoak ere ez zuen argirik ikusi. Fabrek, 1870ean, euskara-frantsesa hiztegi bat plazaratu zuen, Bonapartek gaitzetsi zuena. Egilea aspaldi hil ondoren, 1963an agertu zen Añibarroren Voces Bascongadas Diferenciales de Bizcaya, Guipúzcoa y Navarra, hitz bakoitza zein euskalkitan erabiltzen den adieraziz. Novia de Salcedoren Diccionario Etimológico del Idioma Bascongado (1887) eta Aizkibelen Diccionario Basco-Español titulado Euskeratik Erderara biurtzeko Itztegia (1885) Larramendirenaren bidetik abiatu zirenez, haren alde on eta txarrez josita daude. Azken mende honetan ugari izan dira euskal hiztegigileak, hala nola, Van Eys, Lhande? Azkueren lanetan aipagarria da, aurrekoaz gainera, Cancionero Popular Vasco (12 liburuki; Bartzelona, 1918); Euskal Herriko lau Aldundiek 1912an herri kanten lehiaketarako dei egin zuten eta Azkuek aurkezturiko herri kanta eta doinu bildumak lehen saria jaso zuen.

Han aurkezturikoak moldatu zuen kantutegi erraldoi honen zati nagusia. Lan hori funtsezkoa da euskal musika eta herri poesia ezagutzeko. Morfología Vasca (Bilbo, 1923) lanean euskal atzizkiak eta euskararen gramatika kategoriak aztertzen ditu Azkuek 930 orrialdetan. Euskalerriaren Yakintza (4 liburuki; Madril, 1935-1947) folklore bilduma elebidunean herriaren ahotik bere bizitzan jaso zituen tradizioak, ipuinak, atsotitzak, esakerak, herri medikuntza, etab. Euskararen inguruko beste zenbait lan: Euskal Izkindea-Gramática Euskara (Bilbo, 1981); El Euskara o el Baskuence en 120 lecciones (Bilbo, 1897); Prontuario fácil para el estudio de la lengua vasca popular (Bilbo, 1917); Diccionario de bolsillo vasco-español y español-vasco (Bilbo, 1918); Gipuzkera osotua (Bermeo, 1935). Musikaren alorrean Azkuek onduriko lan batzuk: Vizcaytik Bizkaiara, Sasi-eskola, Aitaren bildur, Gainzabale?ko eiztaria, Eguzkia nora, Colonia inglesa eta Pasa de Chimbos zarzuelak; Ortzuri (1910) eta Urlo (1912) operak; Daniel, Lamindano eta Andra Urraka oratorioak.

Literaturaren arloan: Txirristadak (Bilbo, 1898); Bein da betiko (Bilbo, 1890); Jesusen Biotzaren Illa (Bilbo, 1901); Laminak Euskalerrian (Bilbo, 1927); Ardi galdua (Bilbo, 1918), euskararen batasunerako eredu zuen gipuzkera osotuan idatzia; ?fue el más decidido defensor, por sus obras todavía más que por sus doctrinas, de la adopción del dialecto guipuzcoano como base, completada y corregida con elementos tomados de otras hablas, de la lengua literaria unificada? (Mitxelena 1960, 145. or.). Eleberritzat hartzen da, bestalde, obra hau.

Euskal literaturaren historian eleberri edo nobela arloa XIX. mendean hasten dela lantzen esan daiteke. Mogelen Peru Abarka (1802) Mitxelenak ?primer conato de novela en vascuence? izendatu zuen. Dasconaguerreren Atheka gaitzeko oihartzunak (1870) izan daiteke hurrengoa, hala aitortzen dute, besteak beste, Lafittek eta Mitxelenak(?relato novelado?), jatorrizko testua frantsesa izan bazen ere. Ondorengoen artean Elissambururen Piarres Adame (1889) genuke, laburra izan arren. Txomin Agirre izango litzateke lehen nobelagile handia, Auñemendiko lorea (1898), Kresala (1906) baina, batez ere, Garoa (1912) obrarengatik (?el mejor de los novelistas en lengua vasca?, Mitxelena). Ugari izan dira arlo hau landu duten ondorengo idazleak, hala nola, Etxeita, Jean Barbier, Lhande. Agustín de Anabitarte, Tomás de Aguirre Uztaro, Irazusta, Etxaide, Mirande, Loidi?

Sabino Arana Goiri

(Abando, 1865 - Sukarrieta, 1903) Euskal nazionalismoaren eragile eta ideologo nagusia izan zen. Santiago Arana itsasontzigile karlistaren semea. Karlistaldiaren gorabeherek Lapurdira aldarazi zuten Aranatarren familia osoa 1873. urtean. Hiru urte geroago itzuli ziren berriro eta batxilerra Urduñako jesuitetan burutu zuen. 1882an Luis anaiarekin izandako eztabaidek karlismo eta foruzaletasunetik abertzaletasunera eraman zuten. Garai hartan hasi zen euskara ikasten Willem Jan Van Eys holandar euskaltzalearen obren laguntzaz. Aita hil ondoren ama eta anaiarekin batera Bartzelonara aldatu zen eta han Sabinok Zuzenbidea ikasteari ekin zion. Ama hiltzean (1887) ikasketak alde batera utzi eta Bilbora itzuli zen berriro. 1886an Euskal-Erria aldizkarian agertarazitako El proyecto de Academia Bascongada del señor Artiñano lanarekin abiatu zuen hizkuntza, politika, historia eta literatura gaiez osatu zen obra joria. 1887an Bizkaiko Aldundiak Bilboko Instituturako euskara katedra atera zuen lehiaketara aurkeztu zen, Unamuno eta R.M. Azkuerekin batera. 1892an Bizkaya por su independencia argitaratu zuen, lehen «La Abeja» aldizkarian kaleraturiko lanez osatua; obra hau dotrina abertzalearen azalpena da, Bizkaia naziotzat hartuz. Sabinoren jarduera politikoa Larrazabal baserriko hitzaldiarekin hasi zen, 1893ko ekainaren 3an, Bizkaya por su independencia liburuaren tesiaren adierazpena eginez, manifestu gisa irakurririk zenbait lagunen aurrean. Bost egun geroago «Bizkaitarra» hilabetekariaren lehen alea kaleratu zuen, Sabino artikulugile ia bakarra zelarik. Aldizkari horretan azaldu zen lehendabizikoz Aranatarrek ezarritako lema: «Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra». 1894an antolakuntza politikoari ekin zion Euskeldun Batzokija sortuz. Ikurrina bera garai horretan moldatu zuten Arana anaiek. Sabino eta haren ideien aurkako esetsaldia areagotu egin zen: 1895eko abuztuaren 28an Larrinagako espetxean sartu zuten; handik 7 egunera agintariek «Bizkaitarra» galarazi egin zuten, eta irailean bertan Euskeldun Batzokija itxiarazi. 1897an Baserritarra aldizkaria agertarazten du, Teofilo Guiard historialari ezagunaren zuzendaritzapean; hiru hilabete geroago galarazi zuten aldizkari hori ere. El partido carlista y los fueros baskonabarros (1897) liburuan zazpi probintzien arteko konfederakuntzaz mintzatzen zen, Euskal Estatua eratzea proposatuz. Abertzaletasunak, ordea, aurrera jarraitu zuen: 1898ko hauteskundeetan Bizkaiko ahaldun hautatu zuten Sabino eta ondoko urtean bost zinegotzi abertzale hautatu ziren Bilbon.1899an, Luis bere anaiarekin batean, lehen egunkari abertzalea atera zuen: El Correo Vasco, hiru hilabete iraun zuena. 1901ean Patria astekari berria kaleratu zuen. 1902ko ekainean berriro espetxeratu zuten eta azaroan asketsi. Urtebeteren buruan hil zen, 1903ko azaroaren 23an, Sukarrietako etxean, 38 urte zituela. Euskararen alorrean Sabinok eragin handiko lanak burutu zituen.

Lecciones de Ortografía del euzkera bizkaino (1896) izenburua duen liburuan ortografi sistema berria proposatu zuen, Hegoaldean, neurri batean bederen, nagusitu zena. Egutegi bizkaitarra (1896, 1897, 1898) eta Deun ixendegi euzkotarra (1910, Eleizaldek argitaratua) obretan Sabinok asmaturiko izendegia agertzen da, geroztik hain arrakastatsu gertatu dena. Halaber hitz berrien asmatzailea eta lexiko garbizaletasun berriaren aldeko joeraren aitzindaria izan zen. Euskaraz idatzi zuenari dagokionez, haren Olerkijak (1919), Eleizaldek bildu eta argitaratuak, nabarmentzen dira: ?Muestran, como señala Ormaechea, fuerza y emoción auténtica expresada a veces en fórmulas de rotunda concisión, pero, a pesar de que utilizó frecuentemente metros populares con melodías conocidas, su lenguaje adolece de una cierta dureza? (Mitxelena 1960, 145. or.).

Sabino Aranaren eragina ondorengo idazleen artean honela laburbiltzen du Villasantek: ?Sería impropio querer medir la importancia que tiene Sabino en la literatura vasca ateniéndose meramente a la cantidad y calidad de su producción literaria. El ha aportado sobre todo una fuerza. Una fuerza que se siente realmente presente y que ha sacudido hondamente la conciencia del país, impulsando a los vascos al trabajo por el cultivo y vida del viejo idioma. Fuerza que influye aun en los que no comparten las ideas políticas y lingüísticas de Sabino, fuerza que se siente operante aun en los que le combaten? (1979, 296. or.).

Karmelo Etxegaray

(Azpeitia, 1865 - Gernika, 1925) Idazlea eta historialaria izan zen. Bere lan gehienak gazteleraz idatziak izan arren, hainbat aldizkaritan, hala nola, Euskalerria, Euskalzale, Euskal Esnalea?, euskaraz idatzi zuen. Hegoaldean antolatzen ziren Lore Jokoetan sari ugari irabazi zuen. 1911n aldizkari berri baten sortzaileetako bat izanzen: ?Domingo Aguirre, Campión, Carmelo de Echegaray y Urquijo fundaron en 1911 la revista ?Euskalerriaren alde?, dirigida por Gregorio de Múgica, en la que se simultaneaba la investigación con la divulgación? (Mitxelena 1960, 147. or.). Bere euskara jatorra eta zehatza da Villasanteren esanetan: ?Sus trabajos de tipo histórico en euskera tienen un estilo sobrio, claro, adecuado al género. Su vascuence es auténtico y fiel a las características de la lengua real? (1979, 336. or.).

Franzisko Lopez Alen

(Donostia, 1866 - ?, 1910)Euskal-Erria aldizkariko zuzendari izan zen. 1896an Josecho olerkia idatzi zuen, eta berea da, halaber, Arrantzalia! obra. Donostiaz hainbat lan egin zuen: San Telmo museoaz, Euskal Jaiez, Udal Liburutegiaz? Udal liburutegiko zuzendari eta Donostiako kronista izan zen. 1889. eta 1890. urteetako Donostiako Euskal Jaietan sarituak izan ziren bere Lezoko Santo Kristoren eleizatxoa eta Antziñako Nafar-mendiko oroitz bat lanak.

Gorgonio Renteria Leniz («Errebido», «Perularra»)

(Elantxobe, 1868 - Baiona, 1940)Politikari eta idazlea izan zen. Filipinetan pasa zituen hogeiren bat urte merkataritza ontziko kapitain. 1897-1898 urte bitartean hainbat olerki eman zuen argitara Euskalzale aldizkarian: Euskalzale-ri, Lora bateri, Amarentzat, Baserriko egun barria eta Urruntasuna. Ibaizabal aldizkarian ere idatzi zuen 1903tik aurrera. Bere jaioterrira itzuli zenean politikan hasi zen eta EAJko Bizkai Buru Batzarreko lehendakari izan zen 1916-1920 urteetan. Bizkaiko diputatu izan zen, bestalde, 1917an eta Elantxobeko alkate hainbat aldiz. Artikulu ugari idatzi zuen Euzkadi, Ekin eta Gudari aldizkarietan.

Espainiako gerra zibilean Baionara erbesteratu eta han hil zen handik gutxira.

Bitoriano Uitzi

(Etxarri-Aranatz, XIX. m.)1899an, Manual de Gramática Bascongada argitaratu zuen. Bere herriko euskalkian idatzi zuen, nahiz eta gipuzkera ere baliatu zuen.

Baleriano Mokoroa Soto

(Tolosa, 1871 - Tolosa, 1941) Justo Mariren aita. Euskalzale, Ibaizabal eta Euskal-Herria aldizkarietan eman zituen argitara antzerki lan eta olerki aipagarrienak.

1895ean Ramos Azkarateren Ijituen kontratuba eta ezkontza antzezlanean hartu zuen parte. 1897ko Oiartzungo Euskal Jaietan Damuba garaiz, bere antzerki lan ezagunena, saritua izan zen, eta urte hartan bertan argitaratua. Mokoroarena da, halaber, Aitortu egin behar! edo Guraso baten estuasunak! (1902-1903), ekitaldi bakarreko komedia.

Jean Dominique Julien Sallaberry

(Maule, 1873 - ?) Legegizona eta idazlea izan zen. La tradition du Pays Basque bildumarako lan egin zuen 1909. urtean eta horretarako Zuberoako maskaradei buruzko azterketa sakon bat egin zuen. Obra nagusiak: Chants populaires du Pays Basque paroles et musique originales recueillies et publiées avec traduction française (1870) eta Uskalduner! Bethi Aitzina. Chuchen, chuchena dabila euskalduna (1889).

Pierre-Nérée Dassance

(Uztaritze, 1801 - Baiona, 1858) Elizgizona zen. Abade, Baionako kalonje eta Montpelliergo bikario nagusi izan zen.

Irakasle izan zen Larresoron 1825. urtean, eta geroago Parisko Saint-Louiseko kaperau izendatu zuten. Itun berriaren eta Kristoren imitazioaren itzulpen bana egin zuen.

Liburutegi aberatsa bildu omen zuen bizitzan zehar.

José Gamboa

(XIX.-XX. m.) Antzerkigile, olerkari eta idazlea izan zen. Donostiako Euskal Erria aldizkarian eman zituen argitara bere lan aipagarrienak 1896-1914 bitartean. Mariya, ekitaldi bakarreko komedia, saritua izan zen Zumarragako euskal jaietan 1898. urtean. Harenak dira, halaber, Aitona? Aitona antzerki lana (1902), Txardiñak bakarrizketa (1903), Krispiña ta Krispin elkarrizketa eta Mikelatxo bakarrizketa (1915).