Atlas Historikoa»Atlas Historikoa

Foru sistemako erakundeak

Gizarte eraketak alde asko ditu kontuan izan beharrekoak; aginpidearen antolaketa da horietako bat. Lurralde eta komunitate jakin baten arabera eratzen da aginpidea.

Giza talde batek, komunitate gisa antolatzen eta komunitate politiko bihurtzen ari den bitartean, erakunde publiko edo komunitario batzuk, ohiturazko edo idatzizko arau batzuk, bizi behar duten gizartean sor daitezken gorabeherak konpontzeko baliabide eta tresna batzuk, eta gizarte horretako hierarkian goraxeago edo beheraxeago zeregina izango duten pertsona batzuk, agintariak, aukeratzen ditu.

Aginpidea, esan den bezala, lurraldeka antolatzea ere gauza konplexua da, bestalde, eta ez, gainera, historiak lerro bati jarraituz eta halabeharrez bezala eragina.

Horregatik eta herriaren barnean sortzen ziren harreman eta gorabehera berriek, gizarte gisa irautez gero, horietara egokitzea eskatzen zutelako aukeratu izan dituzte gizarte batzuek eta besteek, historian zehar, politika antolabide desberdinak.

Herriek bilakaera bera izan ez dutela eta status berera iritsi ez direla garbi ikusten da historia aztertzerakoan.Gertakizun eta aldaketa horiek ere ez dituzte gero guztiek ikuspegi beretik begiratu eta aztertu izan; gertakizun horiei buruz oso interpretazio desberdina dute liberalek eta marxistek, azkeneko horiek eta foruzaleek, eta horiek eta nazionalistek ere. Politikari buruz izan diren teoria eta paradigma batzuek eta besteek ere (estatuzaleek, esate baterako), interpretazio eta garrantzi diferentea eman izan diete historiako halako gertakizun bati eta halako beste bati.

XV. mendetik XIX. mendera bitartean Euskal Herria osatu zuten erkidego politikoak agertuko ditugu lan honetan, baina estatua sortu aurreko ikuspegitik begiratuta. Garai horretako foru antolamenduak zer nolako aberastasuna zuen azaldu nahi genuke hemen, baina estatu batean sartzeak berekin dakartzan ikuspegi eta kontzeptu aldaketak alde batera utzita, arestian esan bezala. Agertu nahi ditugun erakunde publikoen deskribapen konkretu zuzena, ordea, ikuspegi orokorretik begiratuta bakarrik egin daiteke, horrela bakarrik har dezakete zuten zentzua, eta kokatu ere horrek koka ditzake zuten lekuan. Lan honetan, bada, foru sisteman zerikusia izan zuten aginpideguneen sorburuei eman diegu garrantzia.

Aztergai dugun erkidegoko erakunde publikoak ere aginpidegune horiek batzuek besteekin topo egin zuten bidegurutzean sortu eta indartu ziren, halaber, aginpidegune horiek zituzten erakundeek maila batean edo bestean gainerakoen gain zuten eraginaren arabera, hain zuzen.

Garrantzi berezia eman diegu, bestalde, aginpideak lurraldeka antolatzeari nahiz fenomeno horren historikotasunari (aginpidea modu horretara antolatzea noiz eta zerk eragin zuen eta nolako bizitasuna zuten), eta orobat antolatzen zihoazen lurralde horien geografiazko aldaketei ere.

Gaur egun Euskal Herria osatzen duen lurraldean bizi ziren komunitateen barneko gizarte bereizketa eta horien antolaketa are bereiziago bihurtu ziren kanpotik etorri ziren beste giza taldeekin (etorkinekin, asentamenduekin, inbasioekin), izan ziren aldaketa ekonomikoekin (laborantza eta merkataritza sartzearekin…), sortu ziren produkzio harremanekin eta sartu ziren sinismen, balio eta arau berriekin. Geografiaz ere nahikoa leku estratejikoan kokatua dagoenez, Europan eta Espainiako Penintsulan indar jakin batzuk nagusitzean eragin handia izan dute gizarteko egitura horien gain.

Laburtuz, historiako une batean edo bestean eragina izan zuten faktore batzuek antolaketa mailan ere modu berrietara egokitzera behartu zuten gizartea, gauza batzuetan aldatuz eta besteetan lehengoan iraunez, leinukako eta ahaidetasunezko (odol bereko izateraen) antolaketatik eskualdekako eta lurraldekako, estamentuzko, korporaziozko antolaketa politikora aldatu behar izan zuen, norbanakoaren partehartzean, ordezkaritzan eta hitzarmenezko aginpidean oinarritzen zen gizarte motara, alegia.

Egilea

Rafael Lopez Atxurra Historian doktore.

Giza Zientzietako didaktikako irakasle tituludun. “Historia de Euskal Herria” liburuaren idazlekide (1980). “Historia, zientzia sozialak eta hezkuntza” (1987).

Historiografiari eta eskolako liburuei buruzko artikuluak.

Foru sistema: antolaketa anitza

Gaur Euskal Herria osatzen duten eskualdeek, Ebro ibaitik Aturrira bitarteko lurraldekoek, ez dute, Nafarroako errege Antso Handiaren garaian ez bada, politika mailan bat egin izan. Baizik eta, Erdi Aroan nola Aro modernoan, zeinek bere erritmo historikoaren arabera lotu eta sendotu zituzten beren arteko loturak, eta orobat egin zuten gero Errejimen Zaharreko monarkiei egokitzerakoan ere. Guztiaz ere ez zuen horrek, provincias exentas zeritzatenek edo foruen arabera zuzentzen ziren haiek, bi hitz horiek adierazten duten bezala, inguruko lurraldeetatik bereiziko zituen nortasun politiko edo kulturazkorik izan zezaten galarazi.

Baskonia izenez ezagutu zen hark nortasun orokor bereziak (foruak eta erakunde propioak) izateak ez gaitzala, hala ere, entitate haren politika nahiz instituzioak, hartzen zuen lurraldean ez baina, funtsean bahintzat, beste lurralde batzuetan oinarritzen zirela edo ardatza haietan zutela ahaztera eraman. Horrela, zenbait faktore konplexu heterogeneok barne egituraz, eraginez eta ahalmenez ere nahikoa desberdinak ziren beste hainbeste aginpide eremu sortu zituen; horietan goreneko maila Nafarroako erresumak iritsi zuen.

Aginpidegune horiek ez zuten batasun politikorik, ez geografia mailan ez gizarte mailan, zegozkien lurraldeak eta zituzten ahalmenak ere zehatz mugatu gabe baitzeuden. Ohikoena, beraz, aginpideguneak elkarren lehian ibiltzea eta zein bestearen sailean sartzea zen, eta sendotuak zeuden aginpide eremuak aldentzeko joerak ere aldiro sortzen ziren. Araudien eskumenak berak ere ez zuen lurralde jakinik izan ohi. Jurisdikzioari zegokionez, Bizkaiko jaurerria, esate baterako, bi aldetan banatua zegoen; Lur Laua zegoen alde batetik eta Hiribilduak bestetik.

Eta Bizkaiko foruaren eskumena, berriz, ez zen lurralde horretara mugatzen, baizik, Kantabriako zenbait lekutan (Castron, Limpias-en eta Colindres-en), Arabakoren batean (Valderejoko bailaran) eta Gaztela Zaharreko beste zenbait lekutan (Peña izeneko mendien eta Telsa-Moneo, Oteo eta Momediano mendien artekoetan) ere bazuen lege indarra. Azkeneko herri horiek EnkartazioetakoUrrestietako batzarretara bidaltzen zituzten ordezkariak. Arabako hermandadeak, aldiz, taldeka antolatuak zeuden, baina horietako batzuen eskumena ez zen eskualde jakin batera mugatzen, baina ez zen zegokion eskualde hartan guztian baliozkoa ere. Jaurerri batek ere, lurralde horretan, hermandade bat edo gehiago har zitzakeen bere barnean; beste kasu batzuetan, berriz, jaurerri eta jaun bat baino gehiagoren jurisdikzioek zuten eskumena hermandade berean. Jaurerrien (elizako nahiz nobleziakoen) mendelurrak ere ez ziren, kasu askotan, gaur probintzia gisa ezagutzen ditugun lurraldeetara mugatzen; Oñatiko kondeak esate baterako, Gipuzkoan eta Araban zituen sailak. Eliz barrutiek ere hori bera egiten zuten, baina horiek lur eremu homogeneoagoak osatu ohi zituzten normalean.

Gaur egun Euskal Herria osatzen duten herrialdeak erakunde jakin batzuen arabera funtzionatzen hastea eta horiek elkarrekin gero eta harreman handiagoak izatea ez da historiaz eta denboraz kanpo gertatutako gauza, historian zehar hori lortzeko egin zen lanaren fruitua eta organizazio (sozial nahiz politiko) mailan bildutako esperientzien ondorioa baizik. Lan horretan eragin handia izan zuten une batean edo bestean kontrajarriak egon ziren aginpideguneen interesek, izan ziren ikuspegi desberdinen arteko lehiak eta sortzen ziren tirabirak hala edo hola erabaki izanak, e.a., labur esateko, garaian garaiko belaunaldiek bizi behar izan zituzten gertakizunen aurrean hartu zituzten erabakiek.

Esan bezala, aginpidegune politikoen ezaugarria ez zen homogeneo izatea, estatua sortu aurreko aginpideen antzekoak izatea baizik, bai jurisdikzio mailan eta bai erakunde mailan. Ez aginpideguneek ez jurisdikzioek ez zuten konpetentzia kontuan eredu jakinik, bakoitzak bere erakundeak, bere zuzenbidea, bere justizia eta bere zerga sistema zituzten. Horrela, berez lurralde osoan erro bera, “lurra” (“laua” “zabala”), zuen jurisdikzioari, ohituren araberako zuzenbidean oinarritzen zenari eta orobat instituzio mailan ere funtzionatzeko zenbait modu eragin zituenari, bere jurisdikzio propioak zituen beste aginpidegune eta zuzenbide batzuk bildu zitzaizkion gainera. Erregeak edo jaunen batek sortutako Hiribilduek, lehen Zuzenbide berekia (Erromatarren Zuzenbidetik hartua) zutenek erregearen edo jaunen baten jurisdikzioa hartzen zuten, adibidez. Edo lurralde batzuen barneko –Arabako eta Nafarroako eta Iparraldeko hiruetako– Jaurerrietan zegoen jaunak zuen justizia egiteko eskubidea eta hark izendatzen zituen alkateak eta epaileak. Elizak ere, berriz, bere barrutietarako eta gainerako eskualdeetarako arauak zituenez, ez zion jurisdikzio politikoari ezertan jarraitzen. Eta halaber korporazioek (gremioek, kofradiek), horiek ere bazituzten beren aginpide eremuak; Bilboko Kontsulatuak, esate baterako, esku handia zuen mendeko komunitatearen gain.

Eta legedi nahiz aginpidegune sare horren ondoan erakunde publikoak zeuden, giza elkarte osoa ordezkatzen zutenak hauek. Horiek lurralde historikoak, zeinek berea, zituzten jurisdikzio barrutiak, baina ahalegintzen ziren gune berean elkartzen ziren beste aginpideguneei gaina hartzen ere. Jurisdikzio mailako tirabira horiek ere foru erakundeen Historiako parte bihurtuko dira beraz.

Esan diren horien guztien gainean, era batera edo bestera ordezkaturik, Erregea zegoen, lurralde batzuetan jaun titulua zuela, besteetan errege titulua zuela.

Erregeak ordezkari bat izendatzen zuen lurralde bakoitzeko erakundeen aurrerako, eta foru lurraldeetako ordezkarien zerrendan sartuak zeuden horiek ere; Nafarroan erregeorde esaten zitzaien, Bizkaian eta Gipuzkoa, korrejidore; Lapurdin baile; Behe Nafarroan eta Zuberoan, kapitain-alkaide eta Araban, diputadu nagusi. Modu askotako eginkizunak zituzten ordezkari horiek, hala administrazioko sailean nola epaiketakoan. Lurralde horietako erakundeak eta legediak Erregetzari zerizkionekin uztartu beharrak, alde bateko eta besteko interes asko jartzen zituen elkarren lehian, batez ere batzuk besteekin topo egiten zutenean.

Guztiaz ere bi gauzak zuten nagusitasuna: a) Foru lurraldeetako komunitateekzegoen erregea errege zutela aitortzeak eta hura arbitrotzat hartzeak, eta b) erregeak ere komunitate bakoitzeko erakundeak eta legeak (Foru zuzenbidea) aintzat hartzeak. Bi aldeen artean egindako hitzarmenezko ituna eta zeinek besteari zituen konpetentziak aitortzea daude, askotan konponketa gaiztoa izan zuten arren, Foru erakundeak indartuz joatearen azpian. Nafarroako erresumak eta Foru lurraldeek “foru pasea” eta “foru baimena” erabiltzen zituzten Erregeak Foruen kontrako erabakiren bat har zezan galarazteko.

Lurraldeen eraketa politikoa

Zenbat eta XV. mendera hurbilago orduan eta erakunde nahiz politika lotura estuagoa dute gaur Euskal Herria osatzen duten lurraldeetako giza taldeek eta lurraldeek berek. Zeuden elkarte geografiko nahiz ekonomikoak (bailarak, herrialdeak, merindadeak e.a.), biztanleguneak, hirietakoak (hirbilduak) nahiz nekazaritza girokoak (elizateak, parrokiak, hermandadeak, herriak e.a.) antolakuntza politiko zabalagoetan (Nafarroako erresuma, Bizkaiko jaurerria, Lapurdiko bizkonderria e.a.) bildu ziren Erdi Aroan zehar.

Herrialde horiek arrazoi askorengatik sortu eta eratu ziren. Azpimarragarienak hauek dira: a) lurraldeek zituztenez gainera beste eskualde batzuk konkistatu edo haietatik batzuk galdu izan zituztelako; b) maiorazkotzaren edo antzeko instituzioren baten bidez eskualde bat beste erakunde politiko bati lotu zitzaiolako; c) biztanleguneren bati bere foru edo araudi berezia egiteko eskubidea eman zitzaiola bide han sortzen zen aginpidearen inguruan lurralde banaketa berria egin zelako; d) aginpide politikoa lekuka (parrokiatan, herritan, merindadetan, taldetan, hermandadetan edo probintziatan) antolatzeak erakunde horiei indar handiagoa eman eta leinukako antolamenduari indarra kendu ziolako; e) aginpide hertsatzaileak eta herrialdeen araberako justiziak, lurraldekako zuzenbide idatzian finkatu zenak lehentasuna hartzean, bortxazaleek edo ahaide nagusiei lotuta zeuden taldeek “beren justizia” egiteko ahalmena galdu zutelako; f) herrialdeen barneko aginpidegune desberdinen eta erregearen edo leku bakoitzeko jaunen arteko loturak eta harremanak sendotuz joan zirelako; g) herrialde politikoen barneko korporazio edo elkarteek beren artean hitzarmenak egin zituztelako; h) ohiturazko zuzenbidea, foruak eta pribilejioak, Batzarretako edo Gorteetako akordioak, errege zedulak edo Kantzilerietako eta Epaitegietako foru edo jurisprudentzia ordenamenduari buruzko probisio dokumentuak bildu zirelako eta erregearen onespena izan zutelako…; horrek guztiak osatzen zuen herrialdeetako lege araudien armazoia, “Foruak” izenez ezagutu izan dena. Foru horiek giza harremanetako maila guztietara hedatu ziren gero, pixkana-pixkana, hasi “jendearen ekonomia morala” (economía moral de la multitud) deritzaion horretatik –gizonek elkarrekiko dituzten betekizunak, guztien ongiari buruzko iritziak, hornidurak e.a. barne hartzen dituen eta ohiturazko zuzenbidea osatzen duen horretatik– eta idatzizko ordenamendu juridiko eta instituzioetako organoetaraino alegia. Gizarte eta ekonomia egitura jakin batzuek sortarazten dute foru sistema hori eta horrek, gainegiturako instituzioak. Egitura-gainegitura horiek batasun organiko bat osatzen zuten eta bata eta bestea elkarren eragineko eta orobat elkarren mendeko ziren.

Erdi Aroko egitura sozio-politikoa leinuek eta jaunek gizartean zuten eraginean oinarriturik zegoenaren lekua oina munizipioetan eta probintzietan zuen beste egitura batek hartu izanak ez du esan nahi horregatik gorago deskribatu den ordenamendu anitz horrek iraun ez zuenik, zeren ordenamendu zaharreko elementuei berriak egokituta sortu baitzen ondorengoa.

Luzea izan zen (XIV-XVII. mende bitartean) foruen araberako erakunde politikoen eratze prozesua, zeinek bere erritmoari eta erari jarraitu baitzion lan horretan; Bizkaikoen sorrera, esate baterako, zegoen gogorkeriak eta giro horrekeragin zuen zatiketak atzeratu zuten. Nafarroako erresuma gainerako lurraldeak baino lehenago iritsi zen antolaketa berri konplexuago eta zehatzago hori izatera.

Zuen nortasunak eta ziren estamentuak elkarrekin uztartzen jakin izanak eman zion horretarako bidea.

Gaur herrialde gisa ezagutzen ditugun beste elkarte politikoak bakoitza bere Hermandadearen inguruan bildu ziren, garaia iritsi zitzaienean, XIV. mendearen azkenaldean-edo, ordukoak baitira hermandadeei buruzko aipamenik zaharrenak.

Herriko jendeak eta beren buruak defenditzeko (aurrena gaizkileengandik eta gero ahaide nagusiengandik) sortu zituen hermandadeak; gero erakunde politiko bihurtu eta lurraldekako (gaurko probintziak) egitura hartu zuten, XIV.. endearen azkena eta XVII. mendearen hasiera bitartean hori.

Herrialdeek funtzionatzeko legedi bat behar zutenez, hermandadeen koaderno edo ordenantza idatziak hartu zituzten erreferentzia gisa; guztiaz ere, Zuzenbide penalaz gehiago baliatu ziren aurrenean. Foru Zuzenbidea (pribatu nahiz publikoa) osatu eta zehaztu egin zuten, halaber, ohiko zuzenbidea edo costumes zeritzatenak, hobekuntzak eta laidoen ondorioak konpontzeko arauak idazteak, eta usadioak eta ohiturak, errege zedulak eta Batzarretan onartutako ordenantzak nahiz legeak bildu izanak; foru Zuzenbide horrek ez zuen, noski, eragin bera izan herrialde guztietan. Baina, eguneroko bizitza eta instituzioetako saila ere usadio edo ohituren arabera zuzendu izan zenez, foru Zuzenbidearen alde hori idatzi gabe zegoen. Beraz, kontsultagile ezezik sindiku eta probintziako guraso ere izan beharra zeukaten, eta instituzio eta hastapenetako administrazio uste baino konplexuago zen haiek zuten bidetik ez okertzeko ardura zuten. Lehen diputatu orokor izandakoak, beraz, gobernuko gorabeherak ondo ezagutzen zituztenak egiten zituzten probintziako guraso. Normala zen, bada, horiei aholku eskatzea eta horiek gobernuko zenbait erakundetan (Batzarretan, Errejimenduetan, Diputazioetan), botorik gabe baina, parte hartzea.

Bai herriak herriekin bai biztanle multzoak aginpidegune politikoekin, federazio modura bildu eta elkartu ziren batzuk besteekin. Hala auzietan parte hartzeko zuzeneko bideak zituzten herrikako elkarteetan eta maila apalagoko biztanleguneetan nola hedadura handiagoko elkartasun politikoetan (erreinu, jaurerri, bizkonderri, probintzia eta hermandadeetan), lurrez ezezik instituzio eta gizarte mailan ere erakunde zabalagoetan biltzeko joera nabaria izan zen (Erresumako Gorteak –Nafarroan–, Batzar Nagusiak –Gipuzkoan, Araban eta Bizkaian–, Biltzarra –Lapurdin–, Estatuak –Nafarroa Beherean–, Cort d’Ordre –Zuberoan).

Erakundeen arteko zenbait tirabirak konpondu gabe jarraitzetik, ordena politiko berria bideratzeko guztiak iritzi berdineko ez izatetik eta lan horretan giza talde eta herrialde batzuk bazterrera utzi izanetik etorri zitzaizkion Errejimen Zaharrari zenbait liskar.

Foru erakundeetan parte hartzeko eta horietarako ordezkariak aukeratzeko moduak

Korporazioetan zela beste zeinahi erakundeetan zela, herrietatik hasita lurralde politikoetako goreneko erakundeetara mailan mailako batzarren bidez funtzionatzen zuen Foru sistemako instituzio sareak.

• Lekuan lekuko erakundeak Biztanlegune bakoitzak, nahiz hirietakoek (hiriak berak) nahiz nekazari girokoek (elizateak, kofradiak, parrokiak e.a.) bere erara antolatzen zuten aginpidea; horretarako bideak udaletxeak, batzarrak, biltzarrak, kontzejuak edo hermandadeen batzarrak (Araban) izan ohi ziren. Herrialde bakoitzeko instituzio orokorrak eta erregearen zenbait ofizialek (korrejidoreak, baileak…) bazuen, hala ere, erakunde horiek babesteko noski, baina begiratzeko eta ikuskatzeko ereahalmena. Hiribilduak zein bere foruaz eta ordenantza bereziez baliatzen ziren administrazioa bideratzeko, nekazari giroko herriguneak, berriz, ohiko zuzenbidea eta ordenantza idatziak erabiltzen zituzten.

Lekuan lekuko erakunde horietan herriak, etxeko jaunak (edo etxeko andreek hala erabakita zegoenetan) batzar edo kontzeju irekietara joanez hartzen zuen parte, bai ohiko zuzenbidearen arabera moldatzen zirenetan eta bai ordenantzen eta herri gutunen arabera moldatzen zirenetan; izan ere, hasieran behintzat etxeko jaun edo andre guztiak joaten baitziren bilera horietara. Komeni da, hala ere, xehetasun batzuk eranstea horretan, zeren alde handi samarrak baitzeuden leku batzuetatik besteetara. Herri batzuetako jendeak (“lur lau” zeritzatenetakoak), herria hiribildu jakin baten lege barruti edo jurisdikzioko izan arren, ez zuen hiribildukoen ahalmen guztirik batzarretan, Tolosako lege barrutiko nekazari giroko herrietakoek ez zuten, esate baterako, hiri horretako hautetsi izateko eskubiderik.

Ez zen hala ere, Gipuzkoa osoan horrela gertatzen; Azkoitin eta Eibarren, adibidez, hiritarrak eta nekazari girokoak txandaka izaten baitziren herriko gizon. Nafarroako eta Arabako jaurrerietan, aldiz, gero ere “batzar banatan hautatzen zituzten alkateak eta hidalgoen eta herrien agintariak.” Iruñeko hiriaren historia bere berfundazioaren eredu da. Iruñeko hiria hiru biztanlegune eta hiru jurisdikziotan (Nabarreriakoa, San Zernin hirigunekoa eta San Nikolas biztanle gunekoa) banatua zegoen; horien artean izan ziren tirabira eta borrokak 1423ko Batasunaren Pribilejio izeneko gutunarekin bukatu ziren. Hiriaren fundazio gutun hori zela bide, udaletxe batean bildu ziren hiru biztanleguneak, eta handik aurrera, biztanlegune bakoitzak proportzioz zegozkion ordezkariak hautatu zituen udaletxerako.

Historiak aurrera egin ahala (XVIII. mendean, batez ere), hiri eta hiribilduetako biztanleria handituz joan zen, administrazioa konplexuago bihurtuz eta gizatalde batzuk besteei gaina hartuz; hori zela eta kontzejuak kontzeju itxi bihurtu ziren eta jende gutxiagok hartu zuen horietan parte. Nafarroan, hautetsiak zenbat hala, hogeiko, hamabosteko edo hamaikako zeritzaten kontzeju itxi horiei.

Kontzeju itxien eredua 500 biztanletik gorako herri guztietara zabaldu zen 794an.

Millakodun edo dukat kopuru jakin baten jabe izan behar zuen hautetsi izan nahi zuenak; hori zen baldintzetako bat. Horrek aginpidean parte hartzeko eskubidea zutenen kopurua gutxitzea eta aginpidea oligarkiaren eskuetara aldatzea eragin zuen. Dena den, parte hartzeko baldintzak, zenbat millako izan e.a., ez ziren Nafarroako alde guztietan berdinak.• Lurraldeetako batzarrak Aipatu diren erakunde horiez aparte, hau da, lekuan lekukoez eta orokorrez aparte, bazeuden geografia nahiz administrazio mailan bien arteko hedadura zutenak ere, Erdi Aroan sortuak batzuk, geroagokoak besteak. Erakunde horiek, bailarak, merindadeak, taldeak, degeriak, e.a. herrialdeka antolatuak zeuden eta batzarren bidez konpontzen zituzten arauz egitea zegozkien auziak.

Herrialdekako batzar horiek garrantzi handia izan zuten horietan bizi ziren biztanleentzat; batzar horiei noiz arte eutsi izan zitzaien ikusteak adierazten du hori argien. Iparraldeko batzuk XVIII. mendearen bukaeran desagertu ziren; beste batzuek XIX. mendea arte iraun zuten, eta XX. mendea arte, beste zenbaitek.

Taldeen Batzarrek eragin handia izan zuten Araban. Talde horien administrazio egituraz baliatu ziren Arabako erakunde publikoak jendeak probintziako instituzioetan nola modu orekatuan parte hartu erabakitzeko orduan. Hermandadeak sei taldetan banatuta zeudenez, tirabira gutxiago izan zen probintziako zenbait kargu talde ematerakoan, taldeka eta txandatuz banatu izan baitziren horiek. Bizkaiko Jaurerrian ere nahikoa eragin handia izan zuten Merindadeetako Batzarrek, Erdi Aroan behintzat. Aro Modernoa bitartean ere (1876 arte) bizirik iraun zuten Durangoko Merindadeko Batzarrek eta Enkartazioetako Urreztietakoak.

Enkartazioetako eskualdea Bizkaiko jaurerrian sartu zen arte iraun zuen azkeneko horrek, XIX. mendearen hasiera arte, alegia. Bizkaian ere, erakunde publikoak merindadeez baliatu ziren lurraldeak horietan parte hartzeko modua bideratzerako orduan. Batzarretako hainbat komisio merindadeka egin izan zen, esate baterako. Barruti horietatik Merindadeen Batzar Nagusia sortu zen gero.

Iparraldeari dagokionez, Zuberoa deganerietan eta deganerien Biltzarretan antolatua zegoen; Nafarroa Beherean, berriz, eskualde bakoitzak zituen bere Gorte Orokorrak. Nafarroa Garaiko Pirinio aldeak ere (Zaraitzuko harana, Aezkoakoa eta Erronkarikoa), aldi batez behintzat, Gorte Orokorren bidez funtzionatu zuen.

Gipuzkoa, aldiz, bailarakako Batzarretan banatua zegoen Behe Erdi Aroan; Leinzkoa zen horietako bat. Behe Erdi Aroaz gero, ordea, lurraldekako batzarrik ez zen izan lurralde horretan. Banaketa horrek izan zuen gerokoetan ere bere eragina, hain zuzen ere, lehen Batzar Nagusiak izan ziren lekuetan sortu baitziren hiribilduak. Erakunde nagusiek bilerak egiteko leku finkorik ez izatea da Gipuzkoaren garai horretako ezaugarririk deigarrieneteko bat. Hemezortzi leku desberdinetan bildu ohi ziren horiek, eta herrialdea bera lau justizia barrutitan banatua zegoen; Donostia, Tolosa, Azpeitia eta Bergara ziren barruti horietako hiri nagusiak. Nafarroako instituzio orokorrek ere ez zuten biltzeko leku finkorik.

Merindadeetako herri nagusietan bildu ohi ziren horiek, baina ez txandahurren jakin bati jarraituz. Iruñea gainerakoak baino sarriagotan aukeratu izan zuten bilerak egiteko.• Erakunde nagusiak Ez zuten erdiko eta beheko mailako elkarte politikoek, ez gizarteko beste taldeek beti eta era berean parte hartu izan erakunde orokorretan (Batzarretan, Gorteetan, Biltzarretan, e.a.). Kostaldeko herrialdeetako Batzarretan (Bizkaian, Gipuzkoan eta Lapurdin), kleroak eta nobleziak ez zuten ordezkaririk, adibidez; horrek ez du esan nahi udaletxeetan eta erakunde orokorretan beretan eraginik izan ez zutenik, ez zenbait kargu ofizialetara ezin iritsi zirenik ere; Lapurdiko baile kargua Senpereko Jaunak herentziaz hartzen zuen, esate baterako.

Zuberoako, Nafarroa Garaiko eta Behereko kleroak eta nobleziak bai, hartzen zuten instituzio orokorretan parte, eta estamentu edo adar horiek zeinek bere aldetik ematen zuen botoa. Bizilekuz ez zegokien eskualdeetako Gorte Orokorretara ere joaten ziren Nafarroa Behereko nobleak, baina horietan botoa emateko eskubiderik ez zuten 1775 arte izan.

Araba jaurerritan eta erregearen mendeko lurraldetan banatua zegoen, batzuek eta besteek jurisdikzio derberdina zuten eta beraz, behe mailako estatuak eta nobleziak leku batzuetan zuten Batzarretara ordezkariak bidaltzeko eskubidea.

Erakunde nagusien osakerak berak erakusten du zeinen makal eratu ziren eta politiko nahiz instituzio mailan zein hutsune izan zituzten. Horrela, Gipuzkoako eta Nafarroako hiribilduek, esate baterako, ikaragarrizko indarra zuten erakunde orokorretan, eta nekazaritza giroko zenbait herrigune txikik (Gipuzkoan) eta nortasun handi samarreko zenbait bailarak (Erronkarin, adibide bat jartzearren) ez zuten horietan parte hartzeko eskubiderik ere.

Erakunde horietan sarrerarik ez zuten bailarak (Nafarroakoak) unibertsitateen bidetik saiatu ziren. Iruñea eta Lizarrako haranetako merindadeek ere horixe bera egin zuten. XVI. mendean ere egin zituzten ordezkaririk ez zutenek antzeko saioak; ordezkaririk ez zutenak armagizonen arteko jaunez, izendatzen hasi berriak zirenez baliatu ziren orduan, beren iteresak defenditzeko.

Nafarroako Gorteetan hiru estamentuek (elizgizonek, nobleek eta hiriek) zituzten ordezkariak, baina erakunde horri bizitasuna merkataritzako sektoreko ordezkariek eman zioten, XVII. mendetik aurrera, batez ere. Ez zuten estamentu guztiek ordezkari kopuru bera Gorte horietan; elizgizonek bederatzi ordezkari zituzten, esate baterako, eta armagizonek, “leinuburu armarridunek” eta hidalgo armarrigabeek ehundik gora; baina Gorteetara joan, gutxi joaten ziren. Unibertsitateen adarrean 38 hirik zuten ordezkariak bidaltzeko eskubidea. Joan zitezkeenen kopurua nahikoa handia zen, baina gutxi joaten ziren batzarretara.Bizkaiak ez zion besteen ereduari jarraitu ordezkariak aukeratze kontuan; “gainerako herrialdeen ondoan hiribilduei ordezkari gutxi zegozkien lurralde horretan, 100 ordezkaritatik 21 hain zuzen. Bestalde, lurralde horretan gehiengoa nekazari giroko erakundeen ordezkariek zuten Batzar Orokorretan gehiengoa, eta askorengatik eduki ere. Hala ere Lur Lauetako zenbait herrigunek ez zuen, harik eta horren alde gogor borrokatu ondoren, XVII. mendean zuten asmoa lortu zuten arte, Batzar Orokor horietan parte hartzeko eskubiderik izan.

Lortu zutenean ere ez ziren herrigune guztiak sartu. Nekazari giroko erakundeen ordezkariek indar handia zuten Arabako Batzarretan ere.

Gaur euskal lurraldeetako hiriburu gisa ezagutzen ditugunak gero eta indar handiagoa hartuz joan ziren, eta zuten hura erakutsi egin zuten, gainera. Horietan bizi zen biztanle kopuruak eta zuten indar ekonomikoak bezala kanpotik (alde bateko eta besteko erregek) eskaini zieten laguntzak ere (beste hainbat faktoreen artean) eragin handia izan zuten lan horretan, baina bai, halaber, garaian garaiko gertaldi politikoek ere. Baiona eta Maule bakarrik geratu ziren berez zegozkien herrialdeetatik kanpora, eta zegozkien arazoak ere ordenantza propioen bidez konpondu izan zituzten horiek.• Hautesleen mandatua nagusi, erakunde orokorrek lehentasuna Hautesleen eskubidea ez zen gobernuko erakundeetan ordezkatuko zituzten mandatariak aukeratzera mugatzen, hauek hartu edo ontzat eman behar zituzten erabakien gain ere kontrol handia zuten horiek. Zituzten ahalmenak hautesleek emanak zituzten mandatariek (aginduzko mandatua), eta ezin zuten erabakirik edo batzarrak aurreratutako xedapenik haien baimenik gabe onartu. Hori zen erankunde publikoen funtzionatzeko eraren ezaugarrietako bat, eta Iparraldean behintzat garbi aplikatu izan zen. Nafarroa Garaian, berriz, ez zen eredu jakinik, mandatariek zuten eskua nahiko desberdina baitzen alde batzuetan eta besteetan.

Leku batzuetan auzi jakin baterako ematen zieten ahalmena eta beste batzuetan auzi guztietarakoa. Dena den, Gorteak denbora gutxian egon ziren kontrol mota horren mende, laster hasi ziren ahalmen guztia berentzat eskatzen.

Bizkaian ere Kontzejuen eskutik zetozkien ordezkariei beren esku zituzten ahalmenak; baina 1732an, “herriek (Républicas) ez ziezaiotela aukeratzen zituzten mandatariei ahalmen kontuan inolako mugarik ezarri” erabaki zuen Batzarrak.

Araban eta Gipuzkoan (Gipuzkoan batez ere), Batzarrak ez zien ordezkariei aginduzko mandaturik eta aukeratu zituztenei kontsulta egiterik ere onartu izan. Erabaki larriren bat hartu behar zenean bakarrik (forua aldatu e.a.) izaten zuten “herria kontsultatzeko” eskubidea; gisako kasuetan, “auzia altxa” eta hurrengo Batzarrean erabakitzeko utzi ohi zen. Dena den, gehiengoak erabaki bat onartzen zuenean, erakunde nagusi horren (Batzar, Gorte e.a.) mendeko lege barruti osoan bete behar izaten zen, eta ez betetzeak bazuen bere zigorra.

Erakunde nagusi horietan bi joera nabari izan ziren: erakunde autonomoen (hirbilduetakoen, bailaretakoen e.a.) joera zutenena eta herrialdea bateratzeko mekanismoak sortzearen aldeko edo Batzarretan hartzen ziren erabakiak herrialde osoan betearaztearen aldekoena. Nafarroako Gorteak ere, Erdi Aroan, 1330eko Foru Hobekuntzan eta 1417ko Erriberriko Gorteetan, agertutako legedia bateratzeko asmoak bere eginik, zegoen zuzenbidea erresuma osora zabaltzen saiatu ziren XVI. mendean. Erakunde nagusi horiek bazituzten, bestalde, beren foru legedia babesteko eta zegokion lurraldean betearazteko arduradunak; erakunde nagusiak arduradun horiez baliatu ziren, legeak betearazteko ordenantzak sortzea bultzatuz eta lekuan lekuko agintariak ordenantza horiek betearazten inplikatuz, instituzio publikoak osatzen zituzten kideei lehentasuna erakunde publikoek zutela adierazteko.

• Korporazio Batzarrak Errejimen Zaharreko gizartearen antolatzeko eretako bat korporazioa zen; zituzten Batzarretan zetzan erakunde horien indarra. Korporazio Batzarrik ezagunenak, besteak beste, Bilboko eta Donostiako Merkatarien Kontsuletxeen Batzarrak, Baionako Almirantegoa, Kantauri aldeko herrietako itsasgizonen Kofradien Batzarrak, Bikariotzaren Batzarra eta Ola nagusietako Jabeen eta Bizkaiko Jaurerriko Batzarra ziren. Azkeneko horrek, XVII. mendetik aurrera Amorebietan edo Bilbon egiten zituen bilerak, normalean behintzat, eta han izaten ziren garaian garaiko korrejidorea eta diputatu nagusia, sektoreko auzien berri jakitera joanda.• Herrialdeetako instituzio nagusien ordezkotza organoak Herrialdeetako instituzio publikoek beren ordezkotza egiteko sortu zituzten erakundeek ere zeregin handia izan zuten herriak eta elkarteak, hots, gizartea zegokion lurraldean eta zituen erakunde orokorretan integratze lanean; zuzendaritza murritza eta taldekoa zuten erakunde berri horiek. Erakunde horietako ordezkarien hautaketan zuzenbidez komunitate politiko bakoitzeko kide zen guztiak hartu behar zuen parte. Baina erakundeak berak aurkitu behar zuen hartzen zituen eskualdeetako biztanleguneak edo, estamentuz osatutako erakundea bazen, estamentuak modu orekatuan ordezkatzeko modua ere. Horiek martxan jarri zirenean-eta eragin handiagoa izan zuten erakunde nagusiek ere. Ez hala ere, horietako bakoitzak bere zeregina hartu edo funtzioak hobeto banatu zirelako, erakunde nagusiek komisioak edo “aholkulari taldeak” sortu eta eskuartean zerabiltzaten auziak beste batzuen gain utzi ahal izan zituztelako baizik.

Horrela bada, Batzarrak eta Gorteak sarriago bildu ezinak (bilera horiei zerraizkion gastuengatik) sortu ohi zituen okerrak, auzi pilak erabaki gabe geratzea e.a., ordezko beste erakunde batzuen bidez zuzendu ahal izan zituzten erakunde nagusiek; hain zuzen ere, Diputazioen bidez, XV. mendearen bukaera eta XVI. mendeaz gero, bitarte horretan sortu baitziren. Batzar batetik edo Gorteetako bilera batetik bestera bitarteko gobernuko lanak horiek bete ohi zituzten.

Nafarroan, sei diputatu biltzen ziren 1569an, estamentu bakoitzetik bi; baina diputatuen kopurua ez zen beti seikoa izan, ez estamentuak ordezkatzeko ere hasieran bezalakoa. Unibertsitateak, esate baterako, ez zeuden ezarri zitzaien ordezkaritza sistemarekin konforme; ordezkarien hautaketa, arauetan zegoen bezala lau merindadeetako herriburuetakoen artean ez baino unibertsitate guztietakoen artean egin ahal izatea eskatzen zuten horiek. XVIII. mendearen erdialdera aitortu zitzaien horretarako eskubidea.

Gipuzkoako ohiko Diputazioa lau kidek osatzen zuen: korrejidoreari txandaren arabera bizitzea zegokion hiribildukoak edo nola-hala horri lotuak zeudenak ziren laurak. Diputazio bereizia, aldiz, hamaika kidek osatzen zuen, gorago esan diren lau horiek, beste hiru txanda-herrietako banak eta lau justizia barrutietako banak (Gipuzkoa lau barrutitan banatua zegoen). Gipuzkoan horrela bideratu zuten lurralde ordezkaritza.

Hori baino konplexuagoa zen Bizkaiko Diputaziokoa, 1487az gero instituzioak zatiturik zeudelako hain zuen. Errejimendu Orokorra ere, zegoenera moldatu zen sortze beretik (1500), eta Jaurerri horretan ziren lurralde eta jurisdikzio banaketa hartu zituen oinarri: a) Lur Lauetako Errejimendua, b) Hiribilduetako eta Urduñako Errejimendua, c) Lur Lauetako, hiribilduetako eta Urduñako Errejimendua, d) Lur Lauetako, hirbilduetako, Enkartazioetako eta Durangoko Merindadeko Errejimendua. 1566an, Errejimendu Berezia sortu zen, eta horrek ere aurrekoaren egitura berbera hartu zuen. 1630ean, zegoen instituzio sare hori murriztea lortu zutenean, Errejimendu Bereziari (zazpi kidek osatzen zuten hori) aldatu egin zioten izena; handik aurrera (1645) Diputazio Nagusia deitu zioten. Errejimendu Orokorra 1611z gero Gobernu Unibertsala deitua, hemeretzi kidek osatzen zuten; lurraldean ziren Batzarrek izendatutako hamabi errejidorek eta Diputazioko zazpi kidek, alegia.

Arabako Diputazio Orokorrean, pertsona bakarraren gain zegoen aginpidea, diputatu nagusiaren gain; zazpi hauteslek aukeratzen zuten hori, ziren zazpi taldeetako (cuadrilla) ordezkariek alegia. Horiek aukeratzen zuten diputatu nagusirik ez zen aldietarako ordezkoa ere. Diputatu nagusiari kontseilariek eta bi idazkarik laguntzen zioten gobernuko lanetan. Baina, erabaki beharreko gaiak garrantzi handia bazuen, eta horren arabera, probintziako gurasoei (lehen diputatu nagusi izandakoei), Batzar Bereziari eta Batzar Nagusiari berari ere beste guztien ondoren eska ziezaiekeen laguntza.Iparraldean ez zen erakunde nagusien ordezkotzak egiten zituen Diputazio edo taldeko organorik izan. Hegoaldean diputazioek zuten eginkizuna pertsona batek, sindikuak bete izan zuen Iparraldean. Pertsona horrek betetzen zuen herrialdeko komunitatearen ordezkotza, eta horrek betearazten ere zituen Lapurdiko Biltzarrean edo Zuberoako nahiz Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan hartutako erabakiak. Nafarroa Beherean bazen Diputazio bat ere, baina ez iraunkorra, auzi berezi batzuetarako eta horiek bideratzeko hautatu ohi ziren pertsona banakoez osatua baizik.

Diputazioak indartuz joan ziren pixkana-pixkana. Horrek ez du esan nahi aginpidea hiru sailetan banatua, hots, legeak egitea Batzarren edo Gorteen esku, epaitzea errejidorearen Epaimahaiaren edo, Nafarroan bezala, Erret Kontseiluaren esku eta exekutiboa herrialde bakoitzeko Diputazioaren esku zegoenik. Kontrara baizik, gauza normala zen erakunde edo ardurape berean funtzio edo gai bat baino gehiago biltzea. Horrela, Nafarroako Erret Kontseiluak adibidez, goian aipatu diren hiru sailak zituen bere gain. Diputazioak eta korrejidoreak, bestalde, exekutiboko eta epaiketako funtzioak har zitzaketen. Korrejidorea berez auzi guztietan sar zitekeen. Erakunde batzuen eta besteen artean konpetentzia kontuan arazoak izatea ez da harritzekoa, beraz.

Bizkaiko Batzar Nagusiak bere ordezko bi erakunde zituen, Diputazioa eta Errejimendua, eta bi erakunde horien artean sarri izaten ziren tirabirak. Izan zen, XVII. mendearen azkenaldean, zeini bere saila ezartzeko saiorik, baina saio alferrak izan ziren, zeren Bizkaiko Batzar Nagusiak ez baitzituen onartu. Instituzio Nagusien ordezko erakundeen arteko liskarrak Batzar Nagusiak erabaki behar izaten zituen, beste guztien gainetik baitzegoen hori.

Instituzioen egiteko guztia ez zen, beraz, bi sailetara, Batzar Nagusiarenera (erabakiak hartzea) eta Diputazioarenera (hartutako erabakiak betearaztea) mugatzen.

Horiez aparte, erakunde saila zegoen, erabakiak hartzeko gai zena eta Batzar Nagusien antzera funtzionatzen zuena, zeinek eremu zabalxeagoa, zeinek estuagoa hartzen zuena. Ikusi dugu, adibidez, nola Arabako Diputazioa zazpi koadrilen beste hainbat ordezkari bildu zituen herrialde mailako Batzar berezi batera joan zen. Bizkaiko Merindadeetako Batzar Nagusiak ere lurraldekako jurisdikzio banaketa horretan oinarritu ziren ordezkaritza era orekatuan bideratzeko; hiribilduek edo Durangoko merindadeak besteek baino ordezkari gehiago zituzten, hala ere, lurralde horretako Batzar Nagusietan. Beste batzuetan, garrantzi handiko edo presako auzirik zenean eta, ohiko ereduari jarraitzen zitzaion eta Batzar Nagusia zegokion epea baino lehen biltzen zen plenoan. Gipuzkoan, Batzar berezi zeritzatenak Usarragan (Bidania) eta Basarten (Azkoitian) bildu izan ziren hasieran, geroago, berriz, garai hartan Azpeitian eta Azkoitian ziren elizetan, eta 1700dik aurrera, edozein lekutan; ohikoena, hala ere, Diputazioak urte hartan egoitza zuen hiribilduan biltzea zen. Nafarroa Beherean ere, Batzar Nagusi zeritzaien Estatu Orokorren bilera bereziei.• Erakunde publikoen egiteko era Foru erakundeen organizazio sarea anitza zen, osatzen zuten elementuak ere hainbat aldetatik (korporazioetatik, lurraldekako antolamendutik eta estamentuetatik) zetozkionez. Instituzio sare horren funtzionatzeko era ere anitza izan zen, beraz. Estamentuak oso goitik behera antolatuak zeuden herrialdeetan Gorteek (Nafarroan) eta Estatuen Batzarrek (Nafarroa Beherean eta Zuberoan) ez zieten osatzen zituzten hiru adarrei beren artean bildu ahal izateko eta elkarlanean aritzeko eragozpenik jarri. Berdintasunak indar handiagoa zuen herrialdeetan, Batzar Nagusiek (Biltzarrak) lekukako ordezkaritza hartu zuten oinarri eta eredu, korporaziozkoa eta lurraldekakoa konbinatzen zituena, alegia. Instituzio Nagusiek askatasun handia utzi zien, beraz, lurraldeko politikan parte hartzen zuten elementu eta aginpideguneei. Bizkaiko jaurrerian, esate baterako, ohikoazen “herrietan kontsultak” edo “inkestak” egitea, eta horietan jasotako erantzunek Batzar Nagusiaren dekretuen balioa izatea gero. Ohikoa zen, halaber, Batzar Nagusiek kontsuletxe eta gisako beste korporazioei, bien intereseko auziak eztabaidatu behar zituztenean, bilerara deitzea. Horrela, diputatuek eta korrejidoreak bazuten Ola Jabeen Bileretara joateko eskubidea, baina bileran esandakoak eta hartutako erabakiak bildu ere egin behar zituzten Batzar Nagusiek. Merkatarien Kontsuletxeko Batzarretara ere joan ohi zen korrejidorea. Errejimendu Orokorra, Diputazioa barnean hartzen zuena, berriz, probintziako gurasoekin, Kontratazio Etxeko (Kontsuletxea) buruarekin edo Bilboko Hiriko mandatariekin bildu ohi zen horiei kontsultatzeko. Ohiko gauza zen Diputazioak korporazioetako eskudun horiekin (portuetakoekin, oletakoekin e.a.) biltzea eta koordinatzea ere.

Bizkaiko jaurerrian bazuten aginpidegune batzuen eta besteen arteko interesak uztartzeko eta liskarrak konpontzeko beste modu bat ere, konferentzia zeritzana: Bizkaiko jaurerriaren eta Bilboko Hiriaren artekoak; jaurerriaren, Bilboko Hiriaren eta Kontsuletxearen artekoak, edo jaurerriaren eta Enkartazioen artekoak.

Erakunde publikoek esan bezala lortu zuten, gutxi asko, herrialde bakoitzeko elementu desberdinak, sozial mailakoak, nola lurraldeka edo korporazioetan antolaturik zeudenak komunitatearen barnean integratzea, eta lortu izan ez zutenean ere aurkitu zuten gutxienez haiekin koordinatzeko edo nolabait konpontzeko beste moduren bat, zeuden bideetatik kanpora.

Ez ziren, hala ere, arazo eta konponbide txarreko auzi guztiak epaimahaietara gabe bideratu izan. Epaitegi kontuan azpimarratu beharra dago, Elizak eta jaunek ere bazituztela bere epaitegi nagusi propioak, eta epaileak bezala epaitegiak, lurralde bakoitzetik kanpora ere luza zitezkeela. Hala ere, herrialde bakoitzak zuen bere epaitegi nagusia. Horien artean aipagarriak dira Gorte Nagusia, Erret Kontseilua, mailarik gorenekoa zena, eta Kontu Ganbara, haziendari zegozkion auzietarakoa (Nafarroan); korrejidorearen edo korrejidore-diputatuen Entzutegia (Gipuzkoan eta Bizkaian); hermandadeekiko auziez arduratzen zen epaitegia, diputadu orokorrak eta horren kontseilariek osatzen zutena (Araban); Lixarreko Gortea (Zuberoan); Donapaleuko eta Garruzeko Kantzileria (geroago, Donapaleuko –Nafarroa Behereko– seneskal barrutia izan zena) eta Ustaritzeko Baileen Gorte edo Epaitegia (Lapurdin). Gorago jo behar zenean, Lapurdiko auziak Bordeleko Parlamentura eramaten ziren, Nafarroakoak Pauera –esan ere Nafarroako auzitegia esaten zitzaion horri (1624)– eta Zuberoakoak, Bordeleko, Akizeko edo Lannesko Gorteetara. Hegoaldeko edo Espainiako erregetzari loturik zeuden herrialdeetan, aldiz, Nafarroako Erret Kontseilura (Iruñera), erresuma berekoak, eta Valladolideko Kantzileriara, beste herrialdeetakoak. Bizkaiko Jaurerrian baziren, halaber, Entzutegi berezi bat eta epaile nagusi bat auziak Bizkaiko Foruaren arabera epaitzeko. Euskal Herriko mendebaleko lurraldeetan, besterik ezinean jotzen zen erregeak eta bere Kontseiluak osatzen zutenetara, Gaztelako Kontseilura, alegia.

Hainbeste eskumen barruti eta aginpidegune beste hainbat erakunde sare lurraldeka, korporazioka nahiz estamentuka antolaturik zeudenetan gauzaturik egoteak tirabira asko eragin zituen elkarren artean. Oso ohikoa zen erakunde ofizialen arteko arazoak eta gizartean sortzen ziren liskarrak epaimahaietara eramatea.

Foru sistemaren joera oso auzi-konpontzera bihurtua bilakatu zen, beraz.

Eta horrela, ohiko zuzenbidean oinarritzen zen lehengo foru ordenamendu hari beste joera batek hartu zion gaina, auzi konponketa oinarri zuenak, alegia. Halako esparru zabala hartu zuen justiziak ezen zenbait lege mugatzerakoan ere izan baitzuen bere eragina. Halako lekua hartu zuen justizia egiteak foru erakundeen eginkizunen barnean non, justiziari eta gobernatzeari zegozkien arazoak oso bereizita ez zeuden hartan, “bata edo bestea egitea sinonimoak zirela” ere esan zuen autore batek.Epaiketa zela edo administrazioko auzia zela, foru sistemako korporazioetako guztiak Espainiako errege mahaietara bidean zebiltzan beti, Valladolideko Gortera ez bazen, Erregeren Gortera edo Gaztelako Kontseilura bidean. Auzi horiek Kantzilerian kudeatzen zituzten ajenteek nahiz Gortean zera berak kudeatzen zituzten beste ajente eta ordezkariek eta horien laguntzaileek (abokatu, idazkari e.a.) osatzen zuten foru erakundeek zegozkien lurraldeetatik kanporako administrazioetan zituzten erabakiguneak. Bilboko hiriak ez ezik Kontsuletxeak eta beste zenbait korporaziok ere ordaintzen zuten zegokien ehunekoa Gortean batzuen eta besteen interesak defenditzen zituzten komisionatuentzat. Aginpidean partea zuten talde guztiek Foruak ezagutzea zen horiek defenditzeko bideetariko bat. Eta horregatik foru lurraldeetako agintariek (Bizkaikoek, batik bat), foruak berriz argitaratu eta zabaldu zituzten horiek jaurerrian bertan ez ezik Gortean (Erret Kontseiluko jaunei, Estatuko, Gerrako, Indietako, Kontadurietako jaunei, Gorteko alkateei eta beste idazkari eta letradunei) eta Epaitegietan ere (Valladolidekoan, Granadakoan, Sevillakoan Galiziakoan eta Nafarroakoan, hala lehendakarien, nola entzule kargudunen, fiskalen eta gainerako ofizialen artean).

Foru herrialdeetako agintariek zegokien lurraldeetatik kanpora zeukaten beste ofizialetako bat horiek Cadizen zuten “burdin begiralea” zen, Bizkaiko jaurerriak izendatu, eta ordaindu, Gipuzkoak, Arabak eta Oñatiko hiriak ordaintzen zutena.

Kargu hori 1776an sortu zen, Ameriketara zer burdin ateratzen zen kontrolatuz eta atzerrikorik sar zedin galaraziz foru herrialdeetako interesak defenditzeko, hain zuzen. Baina, kargu horren kostuak ordaindu behar zituztenen artean tirabirak sortu ziren, eta 1804an desagertu egin zen kargua bera ere.

Foru sistema Espainiako Erregetzaren barnean artikulatu beharra eta sistema horrek foru herrialdeetatik kanpora ordezkariak edukitzea ez zen soilik, sistema horren barnean ziren erakundeen arteko tirabirak erregeak eta bere Kontseiluak konpondu ohi zituztelako etorri, baita horiek egitasmoren baten onespena edo arauren baten baiespena behar zutenean agintaritza nagusitzat erregea hartzen zutelako ere.

Bestalde, Erregeak atzerriko lurraldeekin egiten zituen hitzarmenetan eragina izatea ere interesatzen zitzaien foru herrialdeetako agintariei, horrela zenbait eskakizun hitzarmenetan sartzea ere lor baitzezaketen, hala nola, arrantzarako eskubidea, edo atzerriko burdinarik Espainian ez sartzea, esate baterako. Foru erakundeek Gortean zuten kudeatzailea, XVI. mendearen bukaeratik aurrera iraungarri bihurtu zena, ez zegoen errege zuzenbideak Foruei ekar ziezazkiekeen okerrak galarazteko bakarrik, baita erregetzak eskaintzen zien babesarekin foru ordenamendua zabaldu ahal izatea negoziatzeko ere. Beraz, Gortearekin eta Erregetzarekin harreman onak izatea foruen izatean zegoen gauza zen. Horietako zenbait ordezkari, bada, foru herrialdeetakoa zen jatorriz, Madrilen bizi arren, Gaztelako Erret tituluren bat izan arren eta Gaztelako administrazioan nahikoa gora egon arren. Nafarroako taldea XVIII. mendeko gizonik aipagarrienetakoak osatu zuten, esate baterako: Juan de Goyeneche, Gerónimo de Ustariz e.a. Negoziazioetan nahi zen guztia lortzea edo ez lortzea pertsona horiek Gortean zuten itzalari zegokion askotan. Enkartazioetako eskakizun askok halako harrera onik Gortean izatea ez da, Sebastián de la Cuadra, Villarías-eko markesa, Estatuko Kontseiluan zegoela kontuan izan gabe ulertzekoa. 1717ko aduana aldaketak sortarazi zuen matxinadak (1718) ere eragin zituen, bestalde, zenbait negoziazio Gortean. Foru herrialdeen eta Erregearen arteko negoziazio horiek 1727an bukatu ziren. Negoziazio horretan ordezkari talde handiak eta are eragin handikoak hartu zuen parte. Negoziazio horietan hartu ziren akordioak foru ordenamenduan sartu ziren gero, eta herrialde batean, Gipuzkoan, Foruen txosten osagarrian argitaratu ere egin ziren.

Arazoak negoziazio bidez konpontzeko joera horrek foru sarea (ez tirabirarik eta hausketarik gabe) osoago eta helduago bihurtzea, eta, era berean, konstituzioari egokiago lotua egotea eta XIX. mendea nahiko aurrera arte bizirik irautea ekarri zuen.

Iparraldeak ez zuen horrenbesteko askatasunik izan; Frantziako administrazio zentralak esku gogorragoa izan zuen-eta Borbondarren garaitik hasita; intendenteez eta horiek Generalidad (Auch-ekoa aurrena, Paue-Baionakoa, gero) izeneko eta gisako barrutietan zuten egitekoaz baliatu zen horretarako. Frantziako Iraultzak gero (1789), Garat anaien eta Poverel-en bestalderako ahaleginak ahalegin, batere indarrik gabe utzi zituen Iparraldeko probintzietako foruak, eta Frantziako Estatuko egin zituen hiru probintziak.• Egitamuak eta errealitatea Hego Euskal Herrian, foru antolaketari egoera nahasian egokitu zitzaion garatzea.

Zegoen egoera, bestek beste, elementu hauek erakarri zuten: erakundeak gero eta oligarkikoago bihurtzeak; herriak ordezkari gehiago nahi izanak eta matxinaden bidez adierazteak; herrialdeko erakunde zentraletan lurraldeka antolatuak zeudenei ordezkari gahiago emateak, kasuren batean; herrialdeko organo zentralek herrietakoen eta eskualdeetakoen aldean garrantzi handia izateak; Erregetzaren eta foru erakundeen artean gero eta harreman gehigo zela bide, foru sistemak ere kontseilu egiturako izatetik administrazio eta ministerio egiturako izatera igarotzeak. Hiru probintzietako (eta Nafarroako erresumako) erakundeak are sendoago bihurtzea eragin zuten horiek. Bestalde, gero eta auzi gehiagotan hartu behar zuten parte erakunde nagusiek, eta horrek are pertsona espezializatu (sindiku, idazkari, aholkulari, diruzain, kontu emaile, gorteko kudeatzaile eta mandatari e.a.) eta laguntzaile gehiago izan beharra ekarri zuen berekin, aro modernoan sartzean batez ere. XVI-XVII. mende bitartean administrazio egitura soila zen, eta horrek behar zuen langile saila ere txikia eta behinbehinekoa zen; XVIII. mendean, berriz, administrazioa konplexuagoa bilkatu zen eta langileak iraungarri bihurtu ziren. Esan beharra dago ere, Nafarroako administrazio egitura konplexuagoa eta anitzagoa zela beste probintzietakoa baino.

XVIII. mendearen erdialdetik aurrera eta, batez ere, XIX.ean sartzean, herrialdeetako erakunde nagusiek bere gain hartu zituzten lehen herriei edo eskualdeei uzten zizkieten lanak (kamio konponketak, defentsa, heziketa, elkarlaguntza e.a.); hala ere askotan izan zuten korporazioen laguntza beharra.

Pixkana-pixkana, probintzietako integrazioa egiteko eta horietako erakunde orokorren eragina zabaltzeko oztopo bihurtzen hasi ziren korporazioak. Tirabira hori aitzakia, hasi zen elite bat sortzen, probintzia bateratu eta integratu nahi omen zuena, baina hori herrietako, lurraldeko nahiz korporazio saileko erakundeak kontuan izan gabe egin nahi zuena. Gauzak horrela zirela, liskarretarako eta matxinadetarako lurra landua zegoen, eta sortu ere laster sortu ziren horiek, Bizkaian Zamakolada (1804) e.a. Zamakolaren asmoak zirela-eta sortu zen matxinadak galarazi zuen korporaziozko ordenaren lekuan (Bilbok eta bertako Kontsuletxeak jurisdikzio eta zerga eskumen handiak zituzten horretan) probintzia mailakoei zegokiena jartzea. Zergen monopolioa probintziako erakundeen eskuetara igarotzea, Bilbon beste portu bat “herrialde osoaren jabetzakoa” izango zena egitea eta beste hiri bat eraikitzea zen Zamakolaren eta bere aldekoen asmoa.

Hiri horrek, bestalde, lehen ez ziren erakunde batzuk ere (Sanitateko Diputazioa eta Merkataritzako Ganbara) izango zituen, eta probintziari zuzperraldi berri bat emango zion.

Gorago aipatu diren aldaketa horiek egiteaz aparte, foru erakundeak gizabanakoa (hiritarra) oinarri duen ordezkaritza sistemara lehenago egokitzea eta probintzietan konstituziozko ordena ezartzea ere galarazi zuten korporazioek. Probintzien barruko organoen artean aurkakotasun biziak egon arren, zein bere barnean eta beste probintziekin ere artikulatuz joan ziren horiek, 1750-1850 bitartean, egin ziren bideei esker, batez ere. Probintzia mailan integraziorik egitez gero, politikak ez ezik ekonomiak ere eskatzen zuen gauza zen hori egitea. 1800inguruan, bestalde, zergak biltzeko eskumen handiagoa lortu zuten erakunde publikoek, eta horri esker zentralizatu zituzten gero hainbat funtzio. Aipatu diren bide lan eta aldaketak egin zirelako antolatu ahal izan zen gero, XIX. mendean zehar, eratu zen bezalako foru administrazio probintzia mailakoa, batez ere Diputazioan zentratu zena.

Erakunde publikoen ekintza pixkana-pixkana probintziako zereginetan zentratzen joan zen, alde batetik, baina probintzien arteko kontzertazioa ere areagotu egin zen, bestetik. Mendez aldatzean sortu zen egoera berriagatik (ekonomia, gerra, politika), batik bat. Egoera berri horrek konstituzio sistema hartu beharra ere eragin zuen geroago. Elkarrekin kontzertatzen, berriz, Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba XVI. mendearen aurrenalditik hasi ziren. Horretarako bi sistema erabiltzen zituzten: konferentziak eta alde banatako prokuradoreen arteko batzarrak. Hori, bestalde, nahiko argi adierazten du Fernando Errege Katolikoaren 1515. urtea baino lehenagoko deklarazio batek; “erregek agintzen du hau, Araba-Gipuzkoako probintziek eta Bizkaiko konderriak Gorputz bat beraren parte izan behar dute.” Konferentzia horiek hiru herrialdeetan eta txandatuz egiten ziren; horretarako hiruetatik hurbilen zeuden hiriak edo herriak aukeratzen zituzten, gainera, askotan: Bergara, Durango e.a. Herrialde batzuek besteekin zituzten negozioak bideratzeko, sortzen ziren tirabirak konpontzeko eta foruak Erregeren xedapenen eragin okerretatik babesteko egiten ziren bilera horiek. Bilera horietan egindako analisiak eta hartutako akordioak probetxugarriak izaten ziren gero, bai Batzar Nagusietan probintziarako hartu behar zen politika esan den akordio horietara egokitzen saitzeko, eta bai Gortean zituzten kudeatzaileei eginbidea markatzeko ere.

Konferentzia horiei finkotasun handiagoa eman nahi izan zieten 1793tik aurrera, “probintzien arteko elkartasuna sendotzeko” ez ezik “Lurraldeko Konstituzioa hobetzeko” ere balio baitzuten horiek. Asmo hori zehaztu beharrez bi neurri hartu zituzten 1793an bertan egin zuten konferentzian: araudi bat egin eta idatzi, bileretarako, eta, horiek urtero egitea erabaki. Hiru probintziek beren artean ez ezik Nafarroarekin ere izan zituzten era horretako harremanak, XVIII. mendeaz gero.

Erakunde hori izan zela jakitea ona izan zen Euskal Herriko historia hobeto ezagutzeko eta, era berean, beste ikuspegi batetik ikusteko ere; baina, herrialdeen arteko koordinazioa bideratzen zuen erakunde horrek nolako garrantzia izan zuen eta zer bide egin zuen adierazten duen estudio sakonik oraindik ez daukagu, tamalez.