Atlas Historikoa»Atlas Historikoa

Euskal Herria Erdi Aroan

EGILEA: Beatriz Arizaga Bolumburu E...

EGILEA: Beatriz Arizaga Bolumburu Erdi Aroko Historiako irakasle tituluduna Kantabriako unibertsitatean. Euskal Herriko Erdi Aroari buruzko ikerketak egin ditu, bereziki Hirien Historiari buruzkoak.

Obrak: El nacimiento de las villas guipuzcoanas en los siglos XIII y XIV, Urbanística Medieval, Bizcaya en la Edad Media (elkar lanean) eta Los Vascos a través de la Historia: comportamientos, mentalidades y vida cotidiana obraren eginkidea.

Biztanleria eta kokaguneak

XII. mende amaiera arteko Euskal Herriaz ezer gutxi dakigu benetan, dokumentazio historikoaren urritasunagatik. Nolanahi ere den, badakigu antzinako gizarteetan eremu geografikoak berak zedarritzen duela zein ekonomia jarduera garatu behar den, eta orobat zein jokabide sozial izango duten bertako biztanleek.

Euskal Herriaren kasuan, Erdi Aroko lehen mendeetako artzaintza eta abeltzaintza izaera nagusi hura eskualde menditsu eta hezea izatetik datorkio. Euskal lurraldea garai hartan, guztiz homogeneoa ez izanik ere, menditsu, oihantsu, barneratzeko zail eta bazterreko eskualdetzat zen ikusia, eta kanpokoek gaizki ezagutzen zuten.

Erdi Aroko lehen mendeei gagozkielarik, zalantzarik ez dago: Euskal Herria bazterreko eskualdea da eta kanpotarrek ezaguera urria dute euskaldunez. Hori garbiro frogatzen dute XII. mendearen lehen erdian gure lurretik igaro ziren bidaiarien iruzkin bakan gogorrek. Bidaiari horiek –Hugo, Oportoko apezpikua eta Bosio izeneko aita santuaren ordezkaria 1120an eta Aymeric Picaud frantsesa1140an– lurralde hauetatik iragateak zekartzan arriskuak kontatzen dituzte. Funtsean, ibiltzeko bide sarerik ez zuten lur menditsuak zirelako. Geografiari dagozkion zailtasunei bertakoekin harremanetan jartzeak zekartzanak gehitu behar, gainera. Hizkuntza ulertezinak, janzkerak, ohiturek eta bidaiarienganako etsaigo agerikoak jalgiarazten zituzten lekuko horiei beren testigantzetan euskaldunen kulturazko arkaismoaren aurrean, hots, mendietan bizi den eta ez jendetza bildurik ez hiririk ezagutzen ez duen herri baten aurrean erakusten duten ustekabe eta harridura.

Lurralde hauez egiten diren lehen aipamenak IX. mendekoak dira Araba eta Bizkaiari dagokienez, eta XI. mendea Gipuzkoaren kasuan, baina XII. mendearen erdialderako hiru lurralde horiek hartzen duten euskal eremua egungo mugen barne finkatua da.

Euskal Herriko biztanleak herrigune txikitan bildurik bizi ziren; herrigune horiek auzo deitzen ziren Gipuzkoan eta Bizkaian eta herrixkaren neurrietara ere ez ziren iristen –4tik 10 etxe bitartekoak ziren–. Auzo eta herrixka horiek antzinako biziguneak dira; horiek bailara izeneko barruti zabalagoetan biltzen ziren. Araban, bizigune txiki horien elkarteari talde zeritzan, Bizkaian merindade, eta Gipuzkoan unibertsitate. Nekazaritzako etxebizitza bakartua, baserria, egun oraino zutik ikus dezakegunaren antzekoa, XIII. mendetik aurrera hasi zen agertzen, Bizkaian eta Giuzkoan batez ere.

Erdi Aroaren amaiera aldean, Amerika aurkitu zeneko mendean berean, euskaldunek zabalduriko irudia eta XII. mendeko bidaiariek haiez aditzera emandakoa desberdinak ziren guztiz. XV. mendean, “bizkaitarrak” –izen hori ematen baitzieten Kantauri aldeko euskaldun guztiei– ezagunak ziren Europako ekonomiaren egituran zituzten jarduerengatik, eta merkatari zein itsasgizon bikainak zirelako ospea zuten.

Horrenbestez, XII. eta XIV-XV. mende bitartean gertatzen den funtsezko aldaketa horrek azalpen sakona behar du, ezen aski gauza bitxia baita euskaldunak Erdi Aroko historian berandu “sartzen” direla esatea –Bizkaia eta Arabari buruzko lehen aipamenak IX. mendekoak dira, eta Gipuzkoari buruzkoa XI.. endekoa–, zibilizaziotik at dagoen herriaren irudi batez sartu ere, handik bi mende geroago Europako merkataritza portuetan garrantzi handiko eginbideak betetzen ikusteko. Aldaketa horren arrazoia hirien ezarrera da, hots, hiriak eta hiribilduak euskal geografia osoan agertzea.

Hiriguneen sorrera

Berrehun eta berogeita hamar urtetan, XII. mendearen bigarren erditik XIV.ekoaren amaieraraino, jendearen finkatze moduari dagokionez Euskal Herriak jasan zuen aldaketa prozesua hain erabatekoa izan zen non ez zuen parekorik ezagutuko XX. mendera arte. Laurogeita zortzi hiri eta hiribildu berri sortzen dira han-hemen euskal geografiaren eremuan barreiaturik. Hiri kontzentraziorik handiena Gipuzkoari dagokio, 25 hirigunerekin, Arabak 23 eta Bizkaiak 21 zituztelarik. Nafarroak, Nafarroa Behereak, Lapurdik eta Zuberoak, lurralde osoaren %50 baino gehixeago hartzen bazuten ere, hirigune kopuru askoz txikiagoa zuten garai haietan. Nafarroako erresuman eta iparraldeko lurraldeetan hirigintza prozesua bestelakoa izatea, bertako monarkiek lurralde politikaz zituzten interes desberdinen adierazgarria da. Gaztelako Koroak, Bizkaia haren barne baitago eta 1200. urtetik aurrera Araba eta Gipuzkoa ere bai, bere mendeko lurretan jendeztatze politika eraginkorra bultzatzen du hiriak sortaraziz.

Euskal hiri eta hiribilduen sorrera Mendebaleko Europa osoan garatzen den prozesu orokorraren barne kokatzen da, eta zehazkiago Gaztelako Koroak hiriak jendeztatzeko burutzen duen politikaren barne. Erdi Aroko azken mendeetan, Gaztelako Erresumaren iparraldeko lurraldeak hirigintza sustatzeko politika bizi eta programatu baten gertaleku izango dira. Erregeek, elkarren segidan, interes handia erakutsi zuten prozesu hori gauzatu zedin, beraiek eragile zuzenak izanez edo mendekoek hartarako egiten zituzten eskariak faboratuz. Hirigintza sustatzearen aldeko jarduera horren ondorioz, hirigune multzo handia agertu zen penintsulako iparralde guztian. Halakoek, pribilejiozko toki zuzenbidez horniturik, eginkizun politiko-administratibo garrantzitsua betetzen zuten inguruneko nekazaritza eremuaren antolatzaile gisa.Era askotako arrazoiak izan ziren euskal hiribilduen sorreran eragina izan zutenak, baina hiru multzo handitara bil daitezke guztiak: • Lehenik eta behin, Gaztelako erregeek Kantauriko kostaldean portuak eraikitzeko agertu zuten interesa, eta ibilbide seguruak izateko premia, hiribilduak bidaietako geldigune eta babesgune gisa sortzen baitzituzten Erresumaren barne aldera zihoazen bideetan zehar. Aurrenik, kostaldeko hiribilduak sortu zituzten –Hondarribia, Getaria, Zarautz, Mutriku, Bermeo eta Plentzia–, Kantauri aldeko itsasbazterraren ekonomia bizkortu eta bultzatzeko asmotan. Gero, barne aldearekin komunikazioa ahalbideratzen zuten haranak hornitu zituzten hiribilduz, hala nola Oriako harana, Tolosa, Villafranca (Ordizia) eta Segura sortuz, edo Debako harana, Bergara, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin, Gasteizerako bidea erraztearren. Bizkaian, bai Nerbioi eta bai Kadaguako haranei dagokienez, Bilbo hiriaren sorrera funtsezkoa izan zen, zeren eta, Balmasedatik zein Orduñatik, Bilbo giltzarrizko gunea baitzen itsasorako ibilbideetan.

Gune berri horiek produkzio eta kontsumo gaien sartu-irten mugimendua eragin zuten eta portuek arrantza eta merkataritza jarduera bizia eraman zuten aurrera, Europako eta Gaztelako gaien trukatzeko gune gisa.

• Muga lerroak seinalatu eta defenditzeko kezka. Dokumentazioak ematen dituen datuei bagagozkie, mugaldeko egoerak bai monarkia bai bertako biztanleak kezkatzen zituen. Segurtasunik ezak biztanleen artean sortarazten zituen arriskuak kezka iturri ziren Erdi Aro guztian. Kontzejuen etengabeko kexek ematen dute horren froga garbia. Gipuzkoa da egoera minberagarrienean aurkitzen dena, ezen bi erresuma ditu mugakide: Nafarroa eta Frantzia. Dena den, Gipuzkoa, Araba eta Bizkaia, Gaztelakoak izanik erresuma beraren baitanbadira ere, lurralde bakoitzeko mugan diren hiribilduentzat muga auzia kontuzko arazoa da. Hala, Arabako Villarreal eta Zuiako Monreal hiribilduek Bizkaikoa den Otxandio auzokoarekin gorabeherak izan zituen. Bizkaiko Markina, Ermua eta Elorrio kexatu egiten ziren Gipuzkoako lurrak muga izateaz.

Hala berean, Arrasate eta Leintz Gatzaga Arabako muga ondoan izateaz kezkaturik azaltzen ziren. Bai Hernanik eta bai Errenteriak babes berezia eskatzen zuten Nafarroarekin eta Frantziarekin muga egiten zutela eta. Hondarribia hiribilduarena kasu berezia da, bera baita gudaroste frantsesen oldarrak lehen jasaten zituena, auzo erresuma bien artean gerra pizten zen bakoitzean. Orobat, itsasora zabaldurik dauden kostaldeko hiriak mugakotzat hartzen dira, harresiak eta defentsak konpontzerakoan, erregeari laguntza handiagoak eskatu behar dizkiotenean.

• Segurtasuna eta defentsa talde bizitzan bilatzea. Kasu honetan, nekazaritza eremuko biztanleek berek eskatzen dute hiribilduak sortzea, uste baitzuten hesiz hornituriko herrigune bildu batean seguruago biziko zirela eta beren burua hobeto defenditzeko gai izango zirela, baita eskualdeko aitoren semeen eta arma gizonen aurrean ere. XIV. mendearen bigarren erditik aurrera, hiribilduen sorrera ia guztiak biztanleriaren ekimenez gauzatu ziren, barreiaturik arrisku handitan bizi zirela argudiatzen zutela. Zalantzarik gabe, toki batean bilduriko jende multzoa seguruago zegoen barreiaturik zegoena baino; dena den, pentsa daitekeenez, segurtasunaz gainera jende multzo haiek beste zerbait ere bilatzen zuten bizimodu berrian. Segurtasuna arrazoi aski bada ere, hirietako mundua nekazaritza mundutik, hiritarra baserritarrarengandik, bereizten zuen pribilejio egoera hura ere nahi zuten segur aski.

Hiriek eta hiribilduek, artean Euskal Herrian ezezagunak ziren jendeztatze molde berri horiek, funtsezko aldaketa eragiten dute gizartearen baitan. Finkagune berriak, bilduak eta harresidunak, sorrera dokumentu batean oin harturik agertzen dira; Foru edo Herri Gutun hori gune berri bakoitzari eta bizitzera bertaratzen diren guztiei ematen zaie. Dokumentu horretan hirietako biztanle berrien eskubideak eta eginbeharrak jaso eta adierazten dira. Gizarte ordena berri askeago bat sortzen da. Ekonomia molde berriak ezartzen dira, artisautza eta merkataritza direlarik bertako biztanleen lan jarduera nagusiak. Hiriko komunitatearen zuzendaritzan parte hartzeko ahalmena eskuratzen dute hiritarrek, udal gobernuan beren ordezkariak hautatzeko ematen zaien eskubideari esker.Hiriko eremua nekazaritza eremutik sortzen da beti. Nekazaritza eremua aldatuz doa, murriztuz doa, hiriaren errealitatea arrakastaz eta indarrez finkatzen delako. Erdi Aroan sortzen diren ia hiri eta hiribildu guztiek mendetan zehar irauten dute. Araban soilik, denboraren joanean, hiribildu batzuek galtzen dute beren izaera, hiribilduen edo hirien itxura eta izatea baino areago, herrixkena hartzen dutelarik. Hala eta guztiz ere, hirigintza prozesua oro har arrakastatsua izan zela esan daiteke, eta ez denboran zehar hiribildu gehienak bizirik mantendu eta garatu zirelako bakarrik, baizik eta hiriaren ereduak hiriko hesien barne zegoena baino jende gehiago erakarri zuelako eta haren eragina jende gehiagorengana iritsi zelako orobat. Hirietan bizi nahi zuen jendearen kopurua hiriguneetako eremuak barnean har zezakeena baino handiagoa zen; horregatik, aldiriak agertu ziren hiri gehienen harresien inguruetan, zenbaitetan aldiri horietako biztanleriaren kopurua barnekoaren antzekoa zelarik. Halaber, ezaguna denez, XIV. mendean hirien eragina hain handia zen ezen, harresien ondoan aldiriak sortu izateaz gainera, hiritik hurbil zeuden nekazaritza herrixka batzuek hirietako lege errejimenaren mende jartzea eskatu zuten, erosoagoa baitzitzaien errejimen hura nekazaritzari zegokiona baino.

Nekazaritza ingurunearen gainean hiriak izan zuen eraginaren adibiderik esanguratsuena Gipuzkoako probintziari dagokio. Herrixken, parrokien (kolazio) eta unibertsitateen artean aurrera eraman zuten anexio eta auzotasun eskrituren politikaren bidez, XIV. mendearen amaieran, Gipuzkoako lurralde osoa hiriko munduaren eragin juridikoaren mende zegoen, guztiz eremu txikia hartzen zuten Saiaz, Aiztondo eta Areria udal elkarteen salbuespenarekin.

Eguneroko bizitza: zenbait ezaugarri

Euskal Herriko hiribilduetako eguneroko bizitza biztanleen arteko harremanen eta kontzejuari dagozkion harremanen ondorioa da. Ez zen gauza bera herrixka txikitxoetan bizitzea, haietan gizarte harreman gutxi baitzegoen eta bakoitzak bere kabuz edo familiarekin elkarturik egin behar baitzien aurre bizi beharrak ezarritako arazoei, ala hiri edo hiribilduetan bizitzea, oso-oso zabal ere ez ziren barrutietan eta harresi batzuen barrenean itxita.

Harresi barruko ia eremu guztia biztanleen etxebizitzek moldatzen dute; etxebizitza horiek kaleak eratzen dituzte, etxeen arteko horma auzokide biena delarik.

Euskal hiribilduek lekune publiko gutxi dute; leku horiek kaleetako bidegurutzeetan, hiriko ateen ondoan eta elizen inguruan aurkitzen dira. Kale estuak, bidegurutzeak, ateen ondoko plazak eta eliz atariak dira merkatuen kokalekuak, horietan aldarrikatzen dira kontzejuaren arauak eta eta horietan ospatzen dira gizarte egintzak eta izaten biztanleen arteko harremanak.

Hiri edo herri horietako biztanleek beren kabuz antolatzen eta diseinatzen zuten, udal kontzejuen bidez, hiri barrutian bizitza ahalbideratzen duten estrategia.

Etxebizitza eraiki zezaten, familia bakoitzari banatzen zitzaion orubea neurri beretsukoa zen. Hiri berri bakoitzeko lehen biztanleek orube kopuru jakinean banatzen zuten hartarako zegoen eremua, hiriak gerora izango zuen biztanleriaren kopuru aurrez pentsatu baten arabera. Orube horiek, antzekoak guztiak, kaleetan zehar lerrokaturik antolatu ohi ziren eta horietako bana ematzen zitzaion familia bakoitzari etxebizitza egin zezan. Zura zen biztanleek eraikuntzarako erabiltzen zuten eraikuntza materiala, gai horrek funtsezko hiru ezaugarri betetzen baitzituen: biztanleria zegoen guneetatik hurbil aurki zitekeen, ugari zegoen eta ez zen oso garestia. Biztanleek eskuarki ez zuten inolako arazorik gai horren hornitzeko, hiriari zegozkion lurretan hazten ziren zuhaitzetako zura eskuratzea libre baitzuten. XV. mendean oraino etxebizitza asko zurezkoak badira ere, arau batzuek zuraren ordez harria erabiltzera behartzen zituzten hiritarrak, zura askoz errazago erretzen baitzen suteak pizten zirenean. XV. mendea aurretik oso gutxitan erabili zen harria, hiriko eraikuntza nagusietan ez bazen. Zuraren ordez harria erabiltaraztearren, harriz edo karez eta harriz eraikitako etxeek abantaila batzuk zituzten zurez egindakoen aurrean, zerga salbuespenaren epea luzatuz edo zurezkoak baino garaiagoak egiteko baimena emanez.Etxearen altxaera sinplea eta garbia zen. Beheko solairua eta gaineko bizitza besterik ez zuen izaten; denbora aurrera joan ahala, etxe altuagoak hasi ziren egiten. Beheko solairuak kalera ematen zuten bi zabalune zituen; ataria, goiko solairura eramaten zuena eta leihoa, tailerra edo denda argitzeko. Beheko solairuan artisau edo merkataritza jarduera antolatzen zenean, espazioa zabaltzen saiatzen ziren kale aldera “oholak” atereaz beren ekoizpenak erakusteko. Eskuarki, kalerako leihoak ez ziren ez asko eta ez oso zabalak izaten, eta haiek barneko argitasuna gutxitu gabe ixtea gauza zaila izaten zen; hartarako, oihal ezkoztuak erabiltzen ziren, harik eta XV. mendearen amaieran –gutxika-gutxika bada ere– horretarako beira erabiltzen hasi zen arte. Teilatua oso irtena izan ohi zen, modu horretara etxeetako etxaurrea babestuz gainera, kaleko oinezkoen ibilera erosotzen baitzuen, haiek ere euritik babesten zituela.

Erdi Aro guztian zehar, biztanleen espazio libreetan egiten zituzten gehiegikeriak eragoztea izan zen udal kontzejuen obsesioa, zeren eta hirietan guztiz urri ziren espazio publiko haiek beren probetxurako erabiltzen ahalegintzen baitziren hiritarrak, beren etxebizitzeei zegokien orubea handik ez bada hemendik zabaltzen saiatzen baitziren nola edo hala: etxaurreak kale aldera aurreratuz; kanpoko eskailerak eginez, espazio erabilgarria gehitzeko asmoz; erronda bideak itxiz, etxeetako hormak harresietaraino eramatearren. Astiro edo denbora luzez burutzen zen prozesua izaten zen hori, baina hirietan behin eta berriz sortzen ziren suteek faboratua. Behin etxeak suntsiturik, ahalik eta epe laburrenera berriro eraiki beharra zegoela eta, jabeek maiz asko ez zituzten horretarako arauak betetzen. Horrenbestez, espazio publikoa aldatuz joaten zen –murriztuz, zehatzago esan nahi bada–. Kontzejuak, eraikitzeko zen espazioaren banaketa behar bezala egiteko kezkaturik bazeuden, hiribilduak eraikita zeuden moduak ere ez zituen gutxiago kezkatzen. Gorago adierazi den bezala, XV. mendea oso aurrera sartu artean, zura izan zen ia Euskal Herriko hiribildu guztiek eraikuntzarako erabili zuten gai bakarra; hori, jakina, guztiz gauza arriskutsua zen, hirigune gehienek nozitu zituzten erabateko edo zati bateko suteek ongi eta sobera frogatzen dutenez.

Halako suteak ekiditeko, kontzejuek, udal ordenantzen bidez, zenbaitetan animatu eta bestetan behartu egiten zituzten biztanleak etxeak eraikitzerakoan bestelako materialak erabil zitzaten. Gainera, sua zabaltzearen aurkako oztopo neurriak ere hartzen dira; xede horretan, zenbait ordena ematen dira: sutondo guztiek harriz edo lur kareztatuz estaliak egon beharra, zuziak eta argi ontzi guztiak burdinezko eseki tokietan eta hormetatik bereiz ezarri beharra, labeak hormetatik kanpo jarri beharra eta hiri barnean ez lastorik, ez bikerik, ez su har dezakeen bestelako ezein gairik gordetzeko debekua. Suak hartuz gero, biztanle guztiak zeuden beharturik haren itzaltze lanetan parte hartzera. Zenbaitetan hiriko ateak ixteko ordena ematera iristen zen, nork bere ondasunak salbatu nahiz inork aldegin ez zezan; ateak, sua itzali ondoren edo haren kontrola ezinezkoa bihurtzean soilik irekiko ziren.

Jakien hornidura arautzea ere Erdi Aroko gizartearen kezka larrienetariko bat zen, eta Euskal Herriko hiriek garai hartako Europako hiri handiek bezalatsu jokatu ohi zuten horretan. Jakien hornidura egokia lortzeko, hiriak bere merkatuaren erakargarritasun indarra jarri behar du jokoan. Beti ezin izango da hiria “onez onean” hornitu; halakoetan, kontzejuek ahal duten presio guztia egingo dute hurbileneko herri ekoizleen gainean, beren produktuak hiriko azokara eraman ditzaten; hala berean, presioa egingo diete merkatariei, hiriak urri dituen bizikaiak bertaratzera behartuz. Bilbo da bertara salerosketan jardutera hurbiltzen diren merkatariekin zorrotzen jokatzen duen hiria. Hiriarekin tratua egin nahi duten merkatarien zamari guztiak gariz, bestelako laborez edo biztanleen horniziorako beste ezein jakiz kargatuak bertaratzera behartzen dituzte. Alabaina, zamaria hutsik sartzen bazen, atzera irtetean guztiz galarazia zegoen kargatua joatea. Arrainak, sardinak gehienbat, eta burdina eraman ohi zuten irteterakoan, zeren eta horiek baitziren, hirian soberako produktuak izanik, bertan egiten zen merkataritza truke handiaren oinarri. Elikagaiak hiriko ateetatik barrura sartzen zirelarik, ez ziren horratik kontzejuen buruhausteak beste horrenbestez amaitzen, kontsumitzailea babestu behar baitzuten orduan. Biztanle guztiek, behar izanez gero, elikagaietara iristeko modua izan zezaten kontu hartu behar zuten kontzejuek, eta orobat produktu horien kalitatea ziurtatu. Hori lortzeko, jakiak gizabanakoen eskuetan pilatzea debekatuko zuten. Horrelakorik egiten kontrako erabakiez beterik daude hirietako ordenantzak: etxean behar baino haragi gehiago pilatzen duten harakinen aurka, beren labeetarako behar baino irin gehiago biltzen duten okinen aurka, etxean premiazkoa dena baino labore gehiago erosten duten famili buruen aurka. Merkatariek edo jende arruntak produktu kopuru handiak biltzea galaraztearren, handizkako salmenta debekatua zegoen. Debekuekin batera merkatua zaintzeko neurri zorrotzak ezarri ohi zituzten; horiek betearazteko, salerosketa tokiak finkatu eta salmenta orduak zehaztu ohi zituzten kontzejuko ofizialek, hobeto kontrolatu ahal izateko. Zenbait hiribildutan, Gernikan esate baterako, elizaren inguruan burutzen ziren tratuak, edota kanposantuan, Bermeon bezala.

Ildo beretik, merkatariek kontsumitzaileari eskaintzen zizkioten produktuen kalitatea mantentzea izaten zen kontzejuaren beste kezketariko bat, hiriko edo herriko biztanleek ez kalitatean, prezioan edo kopuruan iruzurrik jasan ez zezaten.

Pisu eta neurri ofizialen sistema ezartzea kontzejuaren esku zegoen eta merkatariek haien kopiak edukitzen ahal zituzten zegokien kanona ordainduz gero.

Kontzejuen ofizialek pisu eta neurri horiei etengabe kontu egiten zieten, saltzailearen aldeko iruzurrik gerta ez zedin. Neurrien sistema ezarri ondoren, merkatuan saltzeko ziren elikagaien prezioak finkatzen zituen kontzejuak.

Ez da erraza Erdi Aroan Euskal Herriko biztanleek jantzi kontuan zituzten ohiturei buruzko azterketarik egitea. Guztiarekin ere, alor honen inguruko informazio urria gorabehera, antzinako grabatuei esker eta erabiltzen zituzten oihalak ezagutzen ditugunez, halako axaleko hurbiltze bat bederen egin daiteke. Janzkeran era guztietako oihalak erabiltzen zituzten, nahiz eta dakigunez, seda eta kotoia kanpotik ekarri beharreko produktuak ziren. Lihoa, ordea, etxean lantzen zuten familiartean. Hala berean, Durango eta Bergarako oihalgileen gremioetako ordenantzak ezagunak direnez, ezagutza konplituagoa dugu artileari buruz; oihal arruntak egiten zituzten bertan, herrialdeko jendearen eguneroko horniziorako.

Kalitatezko janzkiak moldatu nahi zituztenean, inportaziozko gaiak ekarri beharrean zeuden. Hiru jantzi mota zegoen. Barneko arropa lihozkoa zen, alkandora eta braga deiturikoak gizonena, atorra eta galtzak emakumeena. Horien gainean kanpokoak ematen ziren –jipoia eta galtzak gizonei dagokienez eta gerruntze eta gonak emakumeen kasuan–. Beste hirugarren arropa saila ere jartzen zuten horien gainean, pieza bakarreko soinekoa gizonek, eta bikoa emakumeek.

Erdi Aroko oinetakoak hiru motakoak ziren. Lehenik, larruzko zapata modukoak, oina soilki biltzen zutenak. Abarkak, euskal oinetako mota berezi hori, sail horretan sartuko genituzke. Bigarren sail batean, oinez gainera, aztalak estaltzen zituzten oinetakoak aipatu behar dira: bortzegiak, oso larru bigunez eginak, eta botak, material sendoagokoak. Azkenik, bazen oinetako apal mota bat, zapaten edo bortzegien zola gisa erabiltzen zena. Horien artekoak dira zurezko zolaz hornituriko eskalapoiak, kortxozko zola zutenak eta txapinak, kortxozko zoladunak eta garaiera handikoak hauek, barnealdea oihal aberatsez hornitua zutenak, guztiz ikusgarriak eta zenbaitetan zinez bitxiak zirenak.

Gizonezkoen orrazkera erresumaren gainerako lurraldeetan erabiltzen zenaren antzekoa zen, baina ez zen gauza bera gertatzen emakumeen orrazkerarekin.

Emakume ezkongabeak buru-hutsik ibili ohi ziren, baina beste lekuetan ez bezala, hemen kaska motz zihoazen, ile zerrenda soil bat uzten zutela buruaren inguruan. Emakume ezkonduek burukoa erabili ohi zuten, baina nesken buru soilduak deigarri bazitzaizkien bidaiariei, euskal emakumeek erabili ohi iztuzten buruko berezi-bereziek guztiz harritzen zituzten bidaiariak. Antza denez, burukoak zumitzezko egitura baten gainean paratzen ziren; egitura horren gainean zenbait metro mihise biribildu eta, nahierarako forma emanez, oso buruko garaiak gertatzen ziren, puntadunak eta adar itxurakoak. XV. mendean halako konplikazioraino iritsiak ziren buruko horiek, non Portugaleten “burukoak lotzeko ofizialak” bazirela egiaztaturik baitago. Debako hirian, gehiegikeriak saihestearren, udal ordenantzek burukoetan erabil zitekeen oihal kopururik handiena arautzen zuten: “hogeita hamaika kanabete oihal mehe eta sei kanabete oihal lodi” gehienera ere, hots, ia hogeita hamar metro oihal.

Kontzejuak, jantziarekin zerikusirik zuten gaietan ez zuen ezertan esku hartzen, eskuarki, horretan Debako ordenantzak salbuespena direlarik, baina elikaduraren alorrean bezala, bere merkatuak janzteko behar adinako oihalez hornitzeaz arduratzen zen. Dakigunez, janzkiak eta haren osagaiak hain luxuzko maila nabarmenera iritsi ziren non erregeek berek lege zurrunak eman baitzituzten alderdi honi dagokionez. Gizarte talde guztietan izugarrizko garrantzia ematen zitzaion janzteko luxuari eta Europako herrialde guztietan apaindura jantziei buruzko legeak atera zituzten, helburu bikoitzarekin alegia: jantzi gastuak geldiaraztea eta gizartearen barnean, taldeen artean, zeuden aldeak nabarmenaraztea, janzterakoan talde desberdinek erabil zezaketen aberastasunaren arabera.

Gaztelan, Errege Katolikoek pragmatika bat atera zuten 1494an, jantzi kontuan erabiltzen zen gehiegizko luxua agertaraziz, hiritarrek beren ondasunak xahutzen zituztelarik urrez landutako brokatuak eta ehunak erosi beharrez. Are zaldi uhaletan beretan ere erabiltzen diren urrezko eta zilarrezko apaingailuak. 1498an, Toledoko Gorteek debekuei eutsi zieten. Hala eta guztiz ere, luxua kondenatzearekin batera, kalitate handiko janzki jakin batzuk zein urrezko eta zilarrezko gauzakiak erabiltzea debekatzen zuten lege horiei uko egin zien jendeak, horretan beren eskubideen eta ohituren aurkako erasoa ikusten baitzuten. Eta hala gertatzen da Bizkaian, non emakumeek bertako janzkia ukitzen duten debekuengatik protestatzen duten, janzki horrek urrezko, zilarrezko eta sedazko zenbait apaindura izaten baitzituen.

Hitz batean eta konklusio gisa, Erdi Aroan hirien eta hiribilduen sorrera ekarri zuen hirigintza prozesuari esker, Euskal Herrian funtsezko aldaketa prozesu bat gertatu zen eta horrek Europako historian partaide izatea ekarri zion, eta mundu modernoaren atarian ezarri.

Erdi Aroko Euskal Herria urtez urte

1152 Akitaniako Leonor Gaskoiniako Enrike II.arekin ezkontzen da eta Ipar Euskal Herriko lurraldeak ingelesen eraginpean gelditzen dira.

1180 Urte horren inguruan Antso VI.ak Lizarrako Forua ematen dio Donostiari.

1181 Antso VI.ak Logroñoko Forua ematen dio Gasteizi.

1198 Antso VII.ak Forua ematen dio Iruñako Nafarreria auzoari.

1200 Araba eta Gipuzkoa Gaztelako erresumari erasten zaizkio, Enrike VIII.a erregea zela.

1238-1240 Nafarroako Foru Zaharra idazten da. Erresumaren lehen Konstituzio idatzia.

1274 Nafarroa frantses koroaren mende, Champaigne-ko Enrike I.a hil ondoren.

1296 Paduretako Hermandadea sortzen da, bertan Donostia, Laredo, Castro Urdiales, Santander, Bermeo, Hondarribia eta Gasteiz biltzen dira.

1300 Diego Lopezek Bilboko hiriari Forua ematen dio.

1328 Nafarroa Frantziako koroatik bereizten da. Evreux-eko Juan eta Felipe, Nafarroako errege.

1339 Frantziaren eta Ingalaterraren arteko Ehun Urteko Gerraren hasiera.

1449-1450 Lapurdi eta Zuberoa Frantziako koroari erantsirik. Nafarroako Gerra Zibilaren hasiera, Juan II.aren eta bere seme Karlos, Vianako printzearen artean.

1452 Bizkaiko Foru Zaharra idazten da; bertan ohitura usadioak biltzen dira.

1457 Gaztelako Enrike IV.ak Gipuzkoako Hermandadeen Ordenantza Liburua onartzen du.

1463 Arabako Hermandadearen Kapituluak idazten dira.

1474 Gaztelako Enrike IV.aren heriotza. Erregetzarako Gerra. Isabel eta Fernando, Errege Katoliko izendatzen dira.