Atlas Historikoa»Atlas Historikoa

Historiaurrea

Euskal Herriko herri oroimenak gaur arte gorde ditu herri honetako lehen biztanleei eta haiek eraikitako monumentuei buruzko leku izen, ipuin eta esaerak (gehienak Jose Migel Barandiaranek jasoak).

Historiaurrea, mito hauen arabera, jeinuak, heroiak eta gizakiak batera bizi ziren aro zoragarria izan bide zen. Jentilak (Jentilenleze, Jentilkoba…), sorginak (Sorginzulo, Sorginenleze…), lamiak (Laminizilo, Lamineneskatza…), mairuak (Mairuelegorreta, Morulegi, Moroen kobak…), eta Mari (Marizulo, Mariazulo) bizi ohi ziren leizeetan eta altxor miragarriak ezkutatzen zituzten. Sorginek, jentilek, mairuek, Tartalo begi-bakarrak, Mari/Mairi jeinuak edota historiatik jasotako izenak diren Errolan edo Sansonek eraikiak edo erabiliak bide ziren historiaurreko hainbat monumentu. Trikuharri askoren izenak oroitarazten digu urrez betetako idi larru, kutxa edo kanpaien hilobi edo ezkutaleku izan zirela: Jentilarri, Jentiletxe, Sorginetxe, Tartaloetxeeta, Mairietxea, Marikuutz, Biaizpen Sepulture, Jeneralen Tonba, Kutxaxarreta, Kanpusantuzarra, Mairuetxe, Maruelexa, Morulegi, Errolanarri, Mairuilarrieta, Moruenkoba, Morumendi, Torremoros, Akelar, Chabola de la Hechicera, Laminizilo, Xantxotenarria, Balankaleku (han bizi zen jentil itsuaren begiak zabaltzeko erabilitako palankagatik), Diruzulo, Irukutxeta… Harrespil edo cromlechak mairu, jentil eta abarren baratzak ziratekeen (Mairubaratza, Jentilbaratza, Mairuilarrieta, Soldaduharriak…). Harrizko eraikuntza horiek gainera mugarri iraunkorrak dira (Mugarriberri, Mugasoro, Irumugeta, Mugarri,Mugako Arria, Mugarrieta…). Kristautasunaren etorrerak “jainkoen gainbehera” ekarriko zuen, antzinako aro zoragarri hura joan eta gaur egungoa etorri zen: jentilak erretiratu eta koba edo trikuharrietan ezkutatzen dira, nekazaritza eta teknika “modernoak” hedatzen dira, eta paisajeak egungo itxura hartzen du.

XX. mendean zehar, goian aipatutako elezaharrak gorabehera, gure Historiaurrearen ezagutza finkatuz joan da: 1917 eta 1936 bitartean, T. Aranzadi, J. M. Barandiaran eta E. Egurenen azterketei esker sendotuz eta helduz joan zen, eta 1960 ondoko hamarraldian eskola haren jarraipena ziurtatua geratu zen, J. M. Barandiaranekin ikasi baitzuten eta trebatu baitziren gaur egun arlo honetan lanean eta ikertzen diharduten gehienak.

1970 ondoko hamarraldia aurreratua denean, datuak nabarmen ugaldu dira, lan taldeak ere aniztuz doazen neurrian. Bereziki emankorrak gertatu dira, ondoren aipatzen diren aztarnategietako indusketetan lortutako informazioak: Ekain, Amalda, Erraila eta Labeko Koba Gipuzkoan; Fuente Hoz, Peña Larga, Solacueva, La Hoya, Atxako San Migel, Llanosko trikuharria eta San Juango hilobi kolektiboa Araban; eta Portugain, Zatoia, Hego Mugarduia, Padre Areso, La Peña eta Aizpea Nafarroan. Oraindik aurrera darraite indusketa lanek Areatzan, Santa Katalinan, Lumentxan, eta Bizkaiko zenbait trikuharri eta kastrotan, Aitzbitarte III, Antton Koba eta zenbait megalito Gipuzkoan, Arrilorreko leizea eta Karankako kastroa Araban eta Berroberria, Abauntz, Monte Aguilar, trikuharri pare bat eta Burdin Aroko zenbait aztarnategi garrantzitsu Nafarroan.

Iparraldeko Historiaurrea aldiz, gutxi batzuen ahaleginez egiten ari den lana da. Bitarteko urriak dituzte eta trikuharri, tumulu eta baratzak aurkitzen eta arakatzen saiatzen dira. Miarritzeko Phare eta Azkonziloko kobak ere aztergai dituzte.

Nafarroa, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko Historiaurreko material gehienak, denak ez esatearren, herrialde hauetako museoetan aurkitzen dira: Nafarroakoa (Iruñean), Arabako Arkeologiakoa (Gasteizen), San Telmokoa (Donostian), eta Euskal Arkeologia, Etnografia eta Historiakoa (Bilbon). Iparraldeko Historiaurreko datuak sakabanaturik daude: Baionako Lizeoan eta Euskal Museoan gutxi batzuek, Olha I eta Isturitzekoak Musée des Antiquités Nationales delakoan Saint Germain-en-Layen, eta zenbait bilduma partikular (P. Boucher-ena Maulen, C.

Chauchat-ena Duzunaritzen, G. Laplace-rena Coarrazen eta J. Blot-ena Donibane Lohizunen).

EGILEA:

Ignacio Barandiaran Maestu Donostia, 1937. Historian doktore Zaragozako unibertsitatetik. Arkeologiako eta Antzinako Historiako irakasle unibertsitate horretan. Arkeologia, Epigrafia eta Numismatikako katedradun La Laguna eta Santanderko unibertsitateetan. Gaur egun, Historiaurreko katedradun Euskal Herriko Unibertsitatean. Paleolitos eta Mesolitos aroetako gaietan aditua denez, arkeologia araketa eta ikerkuntza egitarau askotako zuzendari izan da. 1980-1982 bitartean Kultura Ministerioan Haitzuloetako Artearen Batzorde Nazionaleko lehendakari. Egun, Nafarroako Kultura Kontseiluko Arkeologia Batzordeko lehendakari da. 178 idazki argitaratu ditu, horien artean 13 liburu.

Behe Paleolitos Aroa

Euskal Historiaurreko aldietatik Behe Paleolitos Aroa ezagutzen da gutxien. Ez da hezur bakar bat ere aurkitu, ez gizakiarenik, ez ehizatzen zituzten animalienik.

Harriz landutako lanabesak bakarrik aurkitu dira: aizkora buruak (aizkoraren eta pikotxaren erabilera zutenak) eta beste zenbait harri punta-zorrotz edo horzdunak. Sakabanatuak zeuden ibai edo itsasertzetik hurbil, Urrunaga, Aitzabal eta Urizaharran (Araba); Zuñiga, Koskobilo, Urbasa, Lezaun, Lizarra, Viana eta Irunberrin (Nafarroa); Larralde/Bidarte eta Le Basten (Lapurdi) eta Tanbau eta Baiguran (Nafarroa Beherea). Atereak izan ziren harkaitzetatik hurbil zeuden: Ega, Irati eta Aturri ibaien terrazetako kuartzita zatiak dira eta baita beste zenbait haitz gogor ere Koskobilon (ofita eta basaltoa), Muruan (hareharria) eta Urbasan (silizea). Itxuragatik, Acheul aldi berandutarrekokoak dirudite: ez 200.000 urte baino lehenagokoak.

Bitarteko Paleolitos Aroa eta Goi Paleolitosa

Bitarteko Paleolitos Aroa mendebaleko Europan, K.a. 100.000tik 35.000 urtera bitartean garatzen da, klima epelagoak eta oso hotzak txandakatzen ziren bitartean (Riss/Würm izotzaldi artekoa eta Würm izotzaldiaren lehen erdia). Garai honetako kultura nagusia Moustier aldikoa da, “Neanderthal gizakiarena”.

Euskal Herriko berrogei toki baino gehiagotan aurkitu dira aldi hartan gizakien bizitoki izandakoen aztarnak. Ondoko hauek dira aztarnategi garrantzitsuenak: Kurtzia –landa zabalean– eta Axlorreko babesgunea Bizkaian; Arrilorko koba eta Murbakoa Araban; Lezetxiki eta Amaldako leizeak Gipuzkoan; Koskobiloko leizea eta Urbasako beste zenbait toki Nafarroan; Olhako harpeak Lapurdin; Isturitzeko leizeak Nafarroa Beherean eta Gatzarria Zuberoan. Gehienak leize atarietan edo harkaitz irtenen babesean daude; oso gutxi landa zabalean, itsasertzean (Lapurdin), ibaien terrazetan (Ebro eta Aturri) edo barnealdeko toki altuetan (Urbasa). Aztarnategi horien lodierak erakusten du Moustier aldiaren iraupen luzea: Olha Ien 5 metroko lodiera du, Axlorren (9 maila hartzen ditu) 4,5 metrokoa eta Lezetxikin 7tik gorakoa.

Harkoskorretatik abiatuz, punta, karraskailu eta beste zenbait tresna landu zituzten, batzuk zeregin jakin batzuetarako bereziak edo tokian tokiko teknika ohituren arabera.

Ahal zuten edozer ehizatzen zuten, basazezenak, bisonteak, zaldiak, basahuntzak, oreinak, errinozeroak, elur oreinak, mamutak –Olha Ien– e.a. Euskal Herrian bizi bide ziren “Neanderthal gizakietatik” (Homo sapiens fossilis) gizaki heldu baten humeroa (segur aski emakumearena) eta bi hortz bakarrik aurkitu dira Lezetxikin eta Axlorren mutil gazte baten 5 hortz.

Mendebaleko Goi Paleolitos Aroak (K.a. 35.000tik 8.500 urtera) klima desberdinak ezagutu zituen, Würm II/III bitarte epeletik hasi eta Azken Izotzaldiaren (Würm IV) amaiera arte. Aldi honetan Homo Sapiens Sapiens (Cromagnon) motako gizaki-taldeak bizi dira eta oso ondo lantzen dituzte harria (harri-xafletatik abiatuz), adarkia, marfila, eta hezurrak; baliabide naturalak ongi ustiatzeko gai dira eta Gizadiaren Historiako lehenengo arte sinbolikoa eta figuratiboa sortzen dute.

Euskal Herrian hirurogeitik gora dira garai honetan gizakia bizi izandako tokiak: gehienak, itsasertzetik nahiko hurbileko leizeak, ez oso altu. Aztarnategi horietatik heren bat baino gehixeago arakatu dira sakon. Hona garrantzitsuenak: Atxeta, Santimamiñe, Abittaga, Lumentxa eta Bolinkoba Bizkaian; Lezetxiki, Labeko Koba, Urtiaga, Ermittia, Ekain, Amalda, Erraila, Aitzbitarte III, Aitzbitarte IV eta Torre Gipuzkoan; Koskobilo (desegindako aztarnategia, gaur egun), Hego Mugarduia (landa zabalean), Abauntz, Berroberria eta Zatoia Nafarroan; Isturitze Nafarroa Beherean eta Gatzarria Zuberoan. Berorietako biztanleak ehiztariak ziren eta taldeka ehizatzen zuten, harrapakina izutu, inguratu eta erasoz. Haragia, larrua, hezurrak eta adarrak, dena zuten baliagarri. Oreina zuten harrapakinik arruntena (elur oreina, klima hotzagoa bazen). Harkaiztietan, basahuntzak eta sarrioak, eta belardi eta toki zabalagoetan, zaldiak, bisonteak eta basazezenak. Ehiztari taldeak urtean hiruzpalau aldiz joaten ziren ohikoa zuten bizitokitik (hobekien antolatutako leizeak) inguruko beste tokiren batera hango baliabideez hornitzeko.

Isturitzeko leizea, mende honen lehen herenean arakatua, Europako Paleolitos Aroko aztarnategirik interesgarrienetakoa da: Bitarteko Paleolitos Aroan (Moustier aldia), Goi Paleolitos Aroan eta geroztik ere (Azil aldia, Brontze Aroa) gizakia bizi izandako aztarnak erakusten ditu bere geruza mailakatuetan.

Würm II/III tarte epelean, artean mendebaleko Europan azken neanderthalak bizi zirela (berehala hartuko zuten Cromagnonek haien tokia), Bitarteko Paleolitos Arotik Goi Paleolitos Arora pasa zen Châtelperron eta Aurignac Zaharreko kulturekin (K.a. 35.500etik 30.500era): Gatzarria da berorien adierazgarri. Würm IIIko oso giro hotzak dira (azeri arktiar, mamut eta errinozero iledunen aztarnak aurkitu dira Isturitzen) Aurignac aldi arrunt eta La Gravettekoaren ezaugarri (K.a.

30.500etik 19.000/18.500era): Isturitze, Gatzarria, Labeko Koba, Aitzbitarte III, Bolinkoba eta Amalda. Solutreko kulturak (K.a. 19.000/18.500etik 15.000ra) Würm III/IV tartea hartzen du: Bolinkoba, Ermittia, Abauntz, Koskobilo, Aitzbitarte IV, Haregi eta Isturitzen. Würm IVean zehar Madeleine aldia garatzen da (K.a.

15.000tik 9.500/8.500era) klima epelagoetatik hotzagoetara aldatuz. Madeleine aldi Zaharreko (I eta II) aztarna gutxi dira Euskal Herrian, Behe Madeleine aldikoak (III) eta Bitarteko Madeleine aldikoak (IV) gehixeago eta Goikoak eta Azkenaldikoak (V eta VI) ugari. Hona Madeleine aldiko aztarnategi garrantzitsuenak: Santimamiñe, Lumentxa, Bolinkoba, Lezetxiki, Urtiaga, Ermittia, Ekain, Aitzbitarte IV, Abauntz, Berroberria eta batez ere, Isturitze.Aurignac aldi arruntetik hasita, gizakiak animalia irudiak, giza antzeko irudiren bat eta esanahi ezezaguneko geometria zeinu desberdin ugari marraztu du.

Nola haitzuloetako hormetan pinturak eta grabatuak eginez (haitzuloetako artea), hala bestelako tresna txikiagoetan grabatuak edo erliebeak atereaz (harri xafla, hezur, adarki, edo marfilean). Europako hego-mendebalean agertu dira gehien (Dordoñan, Pirinioetan eta Kantauri ertzean), eta Bitarteko Madeleine alditik Azkenera bitartekoak dira.

Haitzuloetako artea Euskal Herrian, ondoko leizeetan aurkitzen da: Venta Laperra, Areatza eta Santimamiñe Bizkaian; Ekain eta Altxerri Gipuzkoan; Alkerdi Nafarroan; Isturitze, Haristoi eta Erberua Nafarroa Beherean eta Xaxixiloaga, Sinhikole eta Etxeberri Zuberoan. Venta Laperrako grabatuek La Gravette aldikoak dirudite; gainerako guztiak Solutre aldikoak eta batez ere, Madeleine aldi zeharrekoak dira (Santimamiñe, Altxerri, Ekain edo Erberua).

Isturitzeko tresnetako artea besteen gainetik nagusitzen da harri, adarki eta hezurretan egindako grabatu eta erliebeengatik (Aurignac, La Gravette eta Solutre aldikoak, eta batez ere, Bitarteko Madeleine aldikoak); baina badira antzeko beste tresna batzuk ere, oso interesgarriak –eta garai beretsukoak– Santimamiñe, Lumentxa, Bolinkoba, Urtiaga, Ermittia, Aitzbitarte IV, Ekain, Torre, Abauntz eta Berroberrian.

Oso gizaki hezur gutxi aurkitu da Goi Paleolitos Aroko euskal aztarnategietan.

Isturitzekoak dira aipagarrienak: Aurignac aldi arruntekoak (matrailezur erdia eta pertsona larri baten beste zatika batzuk), La Gravette aldi berandutarrekoak (zazpi-zortzi pertsonarenak –haurrak, gaztea eta helduak– eta batzuk, hil eta ondorenean hezurrei haragia kentzen jardundako seinaleekin) eta Bitarteko Madeleine aldikoak (zenbait hondakin, horien artean pertsona larri baten burezurraz egindako ustezko burezur kopa). Madeleine aldi berandutarrekoak dira Errailan aurkitutako bi gizaki hortz eta besteren bat Berroberrian.

1931-1936 bitartean egindako araketetan T. Aranzadi eta J. M. Barandiaranek Urtiagako haitzuloan aurkitutako antropologia multzo garrantzitsua (ustez Madeleine aldi berandutarreko –D maila– burezur osoa eta beste zenbait hezur; eta Azil aldiko –C maila– bost burezur zati eta beste hezur batzuk), beranduagokoa izango litzateke (Eneolitos Arokoa), hezur biltegia noizbait nahastu eta Goi Paleolitos Aroaren azkenaldiko eta Epipaleolitosko mailetara sartuak izan bide zirelarik berez Eneolitos Arokoak ziren hezurrak.

Holozenoko aldaketak

Azken Izotzaldiaren azkenaldiko eguraldi ez hain hotz eta hezeagoengatik eta Holozenoaren eta, horrenbestez, gaurko klimaren etorreraren eraginez aldaketa handiak sortzen dira bai landaredian bai animalietan. Bestalde, Kantauri itsasoaren maila igo egiten da, Azken Izotzaldiko atzerakada kotatik egungo kotaraino (0 kota): K.a. 6.500ean itsasoaren maila -33 metroan zegoen, 5.350ean -14 metroan, 2.500ean -5 metroan eta K.a. 350 aldera harrapatu zuen gaurko maila.

Hiru mila urtean zehar hurrenez hurren etorriko dira Epipaleolitos zaharreko kultura (K.a. 8.500/8.200etik 6.800era) eta Epipaleolitos betekoa edo Mesolitos aldikoa (K.a. 6.800etik 5.500era).

Animalia moten aldaketak ehiza teknika berriak eta arma eraginkorragoak eskatzen ditu (arkuz jaurtitako geziak); basurdearen ehiza hedatu egiten da. Mantenu baliabideak zabalagotu egiten dira, alde batetik baso hostoerorkorren emaitzak (gaztaina, hur, eta ezkurrak), eta bestetik itsasertzeko bokale eta paduretakoak. Ugariak dira Epipaleolitos/Mesolitos aldietan, garai hartako janaldien hondakintzat utzitako maskor eta arrain hezur pilak haitzulo bazterretan: Santimamiñeko maskor pilan gehienak ostrak (%75) eta txirlak dira (%17), eta baita lapa, muskuilu eta marraskiloak ere. Arrantzarako sareak eta hezurrezko amuak bazituzten (Aizpeako aztarnategikoak kasu) eta baita harkaitzetik maskorrak askatzeko harrizko pikotxak ere.

Epipaleolitos zaharrean, Azil aldiko kultura eta Azil ondorengoa garatzen dira, hauek jarraitzen eta burutzen dute aurreko Madeleine aldikoa. Epipaleolitos zaharrean, Goi Paleolitos Aroaren azkenaldiko haitzulo berberetan biziko dira, ehizatzeko moduak eta tresnak ere antzekoak dira eta Goi Paleolitos Aroko arte ikusgarriari amaiera ematen zaio. Besteak beste, Azil aldiaren (K.a. 8.500etik 7.500/ 7.000ra) erakusgarri dira Areatza, Atxeta, Santimamiñe, Lumentxa, Santa Katalina, Bolinkoba, Silibranka, Abittaga eta Atxurra Bizkaian; Urtiaga, Ermittia, Lezetxiki, Ekain, Erraila, Aitzbitarte IV eta Antton Koba Gipuzkoan; Berroberria, Abauntz, Zatoia eta Portugain Nafarroan; eta Isturitze Nafarroa Beherean. Azil ondorengo kulturakoak berriz Txarratuko Mendiska (Trebiñon) eta Nafarroako Berroberria eta Zutoia leizeak.

Epipaleolitos betean, Mesolitos aldian alegia, tresneria geometrikoa sortzen da: era geometriko desberdinetako gezi punta txiki multzo bat (trapezioak, triangeluak eta zirkulu zatiak). K.a. 6.000. urtea baino lehentxeago hasten da eta haitzulo askotan garai honetako estratuek Neolitos Arokoekin bat egiten dute.Euskal Herriaren barne aldera hedatzen da gizakia, eta lehenengo aldiz itsasotik nahiko urrun eta sobera altu dauden leize edo harpe babesetara biltzen da: Fuente Hoz Araban; La Peña, Padre Areso eta Aizpea Nafarroan, berriki arakatuak denak.

Epipaleolitos/Mesolitos berandutarrean xaflagintza tradizioak eta marrazki geometrikoen tradizioak, biek jarraitzen dute: Neolitos Aroko zenbait berrikuntza apurka-apurka gehituz.

Ez dugu daturik euskal Epipaleolitos/Mesolitos Aroetako arraza tipologia ezagutu ahal izateko: Goi Paleolitos Aroan mendebal osoan hedatutako Cromagnon arrazakoak izan bide ziren.

Neolitos Aroa

Atlantiko aldeko giroko aldian (K.a. 5.500etik 3.000/2.500era) harrapatzen da klima hoberentzat jotzen dena, oraingoa baino beroago eta hezeagoa: Mesolitos Aroko garapenak aurrera egiten du eta Neolitos Aroko berrikuntzak hedatzen hasten dira.

Neolitos Aroan zehar aldaketa handiak gertatzen dira: teknika eta industrietan (zeramika eta harri leunketa); bizimodu eta horniduretan (nekazaritza, abeltzaintza, etxolak elkarren ondoan eraikitzean lehen herriguneak sortzen dira); ikonografian eta hileta errituetan. Aldaketa horiek denak, Ekialde Hurbilean eta Ertainean denbora gutxian oso zabaldu ziren bezala (“Neolitos Aroko iraultza”), Europako mendebalean –eta ondorioz Euskal Herrian– pixkanaka eta oso astiro joan ziren sartzen.

Euskal Neolitos Aroko aztarnategi garrantzitsuenak ondokoak dira: Areatza, Santimamiñe, Kobeaga II eta Kobaederra Bizkaian; Herriko Barra (landa zabalean) eta Marizulo Gipuzkoan; Fuente Hoz, Txarratuko Mendiska, Los Husos eta Peña Larga Araban; Zatoia, Abauntz, La Peña, Aizpea, Padre Areso eta Urbasa II (landa zabalean) Nafarroan; eta Moulignako itsasertzeko biltegia Lapurdin (itsaski bilketarako pikotx galantekin). Gehienek interes handia dute arkeologiaren aldetik eta azken hamabost urteotan arakatu dira.

Elkarren segidan datoz Neolitos zaharra (K.a. 4.500etik 4.000ra), oso berrikuntza tekniko gutxirekin; Neolitos bete edo aurreratua (K.a. 4.000tik 3.300era), berrikuntza gehiagorekin eta abeltzaintzaren sarrerarekin; eta Neolitos azkenaldia (3.300etik Eneolitos Aroaren hasieraraino). Azkeneko honetan agertzen dira megalitoen hileta errituak eta hedatzen dira abeltzaintza, nekazaritza eta landa zabaleko etxola eraikuntzak.

Euskal Herriko zeramikarik zaharrenak (dekoratu gabeak) Zatoia eta Fuente Hozen aurkituak dira, eta K.a. 4.400etik 4.000ra bitartean datatu dira; garai horretakoak dira –Neolitos zaharrekoak alegia– Peña Largako ontzi “cardial” zati batzuk ere (“cardium” motako maskorraren ertza inprimatuz dekoratuak). Eranskinez edo arrailduraz dekoratutako ontziak, berriz, Neolitos aurreratuan azaltzen dira Los Husos, Areatza eta Marizulon.

K.a. 4.000 inguruan Zatoiako leizean bizi zirenek harrapakin hauek ehizatzen zituzten: basurdeak (%73), oreinak (%10), basahuntzak (%5), orkatzak (%5) eta zenbait zaldi, basabehi eta sarrioren bat. Aizpeakoek, mota horiek ehizatzeaz gain, ondoko Irati ibaian arrantza egiten zuten. Neolitos betera arte (Fuente Hoz, Abauntz eta Marizulo) ez da azaltzen Euskal Herrian etxabererik: abeltzaintza hondakinak gutxiago dira beti ehiza hondakinak baino. Neolitos azkenaldian bakarrik (Los Husos eta Areatza) izango da garrantzitsuagoa etxabereetatik eskuratutako haragi hornikuntza ehizetik lortua baino. Lehen etxabereak ardiak eta ahuntzak dira. Ondoren abelgorriak eta urdeak.

Neolitos aurreratuan azaltzen dira lehen aldiz (gero oso ugariak izango dira, batez ere Eneolitos Aroan) landare baliabideak maneiatzeko tresnak: silize xaflak igitaitarako eta esku errotak. Neolitos betean eta azkenaldian harri leunduzko aizkorak eta opaitzurrak aurkitu dira zura lantzeko.

Trikuharrien hedatzea

Neolitos Aroan zehar gorpuak leize zoruan ehorzteko ohitura izan bazuten ere (Marizulo, Fuente Hoz edo Aizpean, esate baterako), ohitura hori aldatu egiten da Neolitos amaieratik aurrera. Hilobiratze kolektiboak, leize barneko galeriak (Kobaederra Bizkaian; Gobaederra eta Peña Larga Araban; Urtao II Gipuzkoan; eta La Peña eta Hombres Verdes Nafarroan…) eta batez ere, trikuharriak erabiliko zituzten jendeari lur emateko. Hildako askoren gorpuak hartu zituzten ehorztoki horiek denbora luzean zehar: hil ganbararen barruan ongi ordenaturik, hezur eta harrizko zintzilikarioz apaindu, eta ontzi, arma eta gainerako tresnak lagun zituztela ehorzten zituzten.

Euskal Herriko trikuharrien katalogoak, tumuluak alde batera utzita –horien zehaztapena ez baita erraza– zazpiehun bat monumentu hartzen ditu gaur egun: %45 Nafarroan, %15 Gipuzkoan, beste %15 Araban, %10 Bizkaian, %10etik hurbil Lapurdin, ia %5 Nafarroa Beherean eta %2 baino gutxiago Zuberoan. Bost eremu handitan kontzentraturiko “guneetan” (mendi sistemak, belardiak edo eskualdeak) biltzen dira: • Kantauri ertzeko zerrendan: Bizkaiko mendebalean, Kantabria mugan (Aitzko, Balgerri, Armañon, Eretza, Gainekogorta, Arbalitza, Alen, Serantes, Munarrikolanda, Artxanda eta Jatako estazioak) eta Gipuzkoako ekialdean (Igeldo, Txoritokieta eta Jaizkibel).

• Kantauri isuraldeko arro ertain eta altuetan: Araba eta Burgosen mugan (Añes), Bizkaia eta Arabaren artekoan (Gorbeia), Bizkaian (Urkiola, Oiz eta Kalamua), Gipuzkoan (Udala-Intxorta, Elosua-Plazentzia, Izarraitz, Satui-Arrolamendi, Kutzemendi, Orkatzategi, Brinkola-Zegama-Murumendi, Ernio, Pagoeta, Andatza, Belabieta, Urkita eta Igoin-Akola), Gipuzkoa eta Nafarroaren mugan (Oiartzun eta Otsabio-Zarate) eta Nafarroako ipar-mendebalean (Goizueta- Arantza-Artikutza, Onyi-Adarra-Mandoegi, Gorriti-Huizi, Araitz, Aritz-Ireber eta Basaburua).

• Pirinio ertain eta Azpi-Pirinioan, Nafarroaren iparraldean eta Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoaren hegoaldean (Ibardin-Lesaka, Larrun-Sara-Atxuri, Bertiz-Lerate-Alkurruntz-Gorramendi-Artzamendi, Almandoz-Betelu, Urkizte- Larrebeltz, Errazu-Aldude, Iparla, Garralda-Iholdi, Saioa-Loiketa-Urepel-Ibañeta-Auritz-Erro, Orbaizeta, Abodi, Armiaga-Ori-Bosmendieta-Bagabuia eta Erronkari).

• Erdialdeko mendikate eta toki altuetan, urak banatzen diren lerroan: Araban (Gibijo, Koartango, Badaia-Arrato, Letona eta Artazua-Ubarrundia), Araba iparekialde / Gipuzkoa hegoalde / Nafarroa erdi-mendebalean (Elgea-Artia, Aizkorri-Aratz-Altsasu, Altzania, Ataun-Burunda, Aralar, Larraun, Arabako lautada, Entzia-Urbasa-Andia eta Sarbil), eta Nafarroa ertainean (Ultzama-Otsola-Belate-Anue-Esteribar, Atez, Justapeña, Ardaitz-Arriasgoiti, Arze, Zaraitzu, Idokorri-Ugarra eta Leire-Illon).

• Hegoaldean, Ebroren ondoan: Araban (Turiso-Ebro eta Errioxa) eta Nafarroan (Viana eta Artaxona-Zirauki).

Trikuharriak ia bi mila urtean zehar erabili ziren: lehenengoak Neolitos berrian eraiki ziren (Arabako Errioxako zaharrenak K.a. 3.200 inguruan datatzen dira), hedapen handiena Eneolitos Aroan eta Brontze aro zaharrean izan zuten, eta Brontze aro betean ere –K.a. 1.500/1.300 inguruan– artean erabiltzen ziren batzuk. Arabako Biasteriko San Martin trikuharria dugu iraupen luze horren erakusgarri, hil ganbararen alde bateko harria erori eta zenbait mendetan zehar ez baitzuten erabiltzerik izan. Neolitos berandutarrean eraiki zuten (K.a. 3.000 aldera) eta lehenengo erabilaldia ere orduan izan zuen. Handik mila urtera erabili zuten berriro, Eneolitos Aroan, eta beste gorputz askori lur emateko erabili zuten. Trikuharriak eraiki zituztenek pisu eta buelo ikaragarriko harri puskak atera,garraiatu eta ezarri behar izan zituzten, eta baita lur eta harrizko tumulu handiak metatu ere. Euskal Herriko trikuharri handiena Arabako Aizkomendikoa da. Haren hil ganbara inguratzen duten harritzarrak Entziatik ateratako karaitzak dira (3 km baino gehiagora, hegoaldera), bat izan ezik, hura Aratzetik ekarritako hareharria baita (5 km ingurura, iparraldera).

Gehienak, ganbara bakarrekoak dira (karratuak edo poligono itxurakoak, goitik begiratuta); beste batzuk pasabidedunak dira, hil ganbarara heldu aurretik pasabide edo korridore moduko bat (Artaxonakoa, San Martingoa eta Sotillokoa Errioxan) eta galeriak estaliak dituztenak.

Metalgintzaren garatzea

Europako hego-mendebaleko metalgintzaren garatzean oinarrizko hiru fase bereizten dira: Eneolitos Aroa (edo Kobre aroa) (K.a. 2.500etik 1.800era), Brontze aroa (zaharra, 1.800etik 1.500era; bitartekoa edo betea, 1.500etik 1.200era; eta azkenaldia, Burdin arora bidean) eta Burdin aroa (K.a. 900 edo 850etik hasita).

Eneolitos Aro eta Brontze aroan kobre eta brontzezko lanabes, arma eta etxeko tresnak: eztenak, aizkora desberdin asko dira (lauak, ertzdunak, orpodunak, e.a.), kirtena jartzeko prestatutako aiztoak, gezi puntak, eskumuturrekoak, eraztunak, lepoko bihiak, e.a. Eneolitos Aroan, urre pipitak mailukatuz, bitxi gisa erabiliko ziren alanbre edo xaflatxoak egin ziren, Gipuzkoako Trikuaizti eta Nafarroako Sakulo trikuharrietan agertuak, esate baterako.

Euskal Herriko elezaharrei kasu egitera, San Martini esker ezagutu zituzten kristauek metalgintzaren sekretuak.

Neolitos berandutarrean eta Eneolitos Aroan, haitzuloak utzi eta kanpoan eraikitako etxolak hartzen hasten dira bizitokitzat. Eneolitos Aro eta Brontze aroko bizitokien artean, aipagarriak dira Arabako Solacueva eta Los Husos haitzuloetan aurkituak eta baita Nafarroako Bardeetako Monte Aguilarrekoa ere. Luzea da berriz, kanpoan aurkitutako bizitokien zerrenda, etxola hondo eta harri industriarako tailerrekin (oso interesgarriak Trebiñoko La Renke-koa eta Arabako, Nafarroa ertaineko eta Erriberako tailerrak).

Brontze aro betean eta azkenaldian, etxolak mordosketan biltzen dira eta denek erabiltzeko gaiez hornitzen: putzuak, siloak edo harresiak. Nafarroa eta Arabako bizitoki batzuetan zeramikak eta metalezko tresnak aurkitu dira (errematxedun aiztoak, gezi puntak eta brontzezko apaingarri batzuk), eta berorietan Mesetako kulturen eragina ikusi dute arkeologoek.

Eneolitos Aroko ehorzketetan agertzen da lehen aldiz kanpai formako zeramika: itsas aldeko motakoa (soka arrastoduna) Euskal Herriaren iparraldean aurkitzen da (Pagobakoitza, Gorostiaran eta Trikuaiztiko trikuharrietan) eta kontinente motakoa Ebrotik hurbilagoko zenbait trikuharritan (San Martin, Sotillo, Los Llanos…) eta La Renke, Tutera eta Bardeetan.

Haitzuloetako hilobietan (Lumentxa Bizkaian; Urtiaga eta beste batzuk Gipuzkoan; Gobaederra, Las Calaveras, Fuente Hoz eta gehiago Araban) edo trikuharrietan (Aralar, Koartango, Aizkorri, Errioxa…) egindako araketetan garai horretako gizaki hezur dezente jaso dira: aurkitutako hezurrek bi mila urte inguruko tartea hartzen dute, Neolitos berandutarretik hasi eta Brontze aroaren azkeneraino.

Antropologoek egindako azterketen ondoren bi arraza mota direla nagusi ikusi da, “Pirinio mendebalekoa edo euskalduna” Gipuzkoa eta Bizkaiko mendi eta itsasertzean eta “mediterraneo lerdena” deitua hegoaldean. Beste zenbait taldetakoak ere badira ordea (“paleomorfoak”, “alpetarrak”, e.a.), etnia zaharragoen ondorengoak edo toki urrunetatik etorriak (adibidez, Nafarroako Los Hombres Verdes haitzuloan aurkitutako Brontze aroaren azkenaldiko “dinariar armeniarrak”).

Protohistoriarako igarobidea

Brontze arotik Antzina Arora bitartean (Protohistoria), bi aldi bereizten dira: Lehen Burdin aroa (K.a. 900/850etik 500/450era) eta Bigarren Burdin aroa (data horretatik erromatar kultura garatzen hasi arte). K.a. 1.000tik 900era gutxi gorabehera, kanpotiko kultura berrikuntzak hedatu ziren Europako mendebalean: zeramika eta metalkiak dekoratzeko teknika berriak, eraikuntzak, hileta errituak, onomastika, toponimia, erlijio sineskerak eta arte sinbologia. Era askotako eraginak nabari dira, orduan Euskal Herrian bizi zen jendearengan: Mesetako “Las Cogotas-eko” kulturarena, Pirinioz bestaldeko herri zeltena, eta Aragoi eta Kataluniako beste zenbait talderena.

Nekazaritzatik eta abeltzaintzatik (abelgorriak, ardiak eta zerriak) bizi ziren batez ere.

Burdin aroko bizitokien zerrenda luzetik ondoko hauek dira nabarmengarri: Arrola eta Gastiburu Bizkaian; Intxur eta Buruntza Gipuzkoan; Olarizuko Alto de la Cruz, Berbeia, Peñas de Oro, Henaioko Gaztelua, Buradon, Portillako Gaztelua, La Hoya, Lastrako Kastroak, Arkiz eta Atxako San Migel Araban; eta La Custodia, El Castillar de Mendavia, San Kiriako, Legin, Lezkairu, Sansol, El Castillar de Javier, El Castejon de Arguedas, Fiteroko Peña del Saco, Alto de la Cruz de Cortes Nafarroan. Iparraldeko mendietan aldiz, gotorlekuak daude (“gazteluak” edo “Zesarren zelaiak” elezaharren arabera), hala nola Irisarri, Arhantsusi eta Larzabale-Izurako Gazteluzarrak, Lekunberri eta Uharte-Garaziko Gazteluak edo Hiriberriko Gaztelugaine Nafarroa Beherean; Urdinarbeko Gazteluzarra eta Ürrüxtoi-Larrabile, Gotañe-Irabarne, Sohüta, Altzürükü, Zalgize eta Lakarriko Gazteluak Zuberoan.

Etxeak multzoka eta kaleka antolatzen dira; batzuek harresiak dituzte, lerro kontzentrikoetan eraikiak eta lubakiz bereiztuak. Etxe batzuek angelu-zuzenak dira –goitik begiratuta– isuri bat edo biko estalkiak dituzte (La Hoyan 80 m 2 -koak batez beste, eta Alto de la Cruzen 110 m 2 -rainokoak) eta beste batzuek biribilak, estalkia kono formakoa dutela (20-30 m 2 bitartekoak Peñas de Oro eta Henaioko Gazteluan). Eraikuntza oso zaindua dute: zimentarri sendoen gainean eraikitako harri, zohi eta zurezko hormak, askotan, buztinez zarpiatuak, beren jarleku, sutegi, silo eta labearekin; Alto de la Cruzkoek ganbarak ere badituzte tresneria jasotzeko eta baita etxabereentzako itxiturak ere. Ura edo bihia gordetzeko ontzi handiak, sukaldeko zeramika desberdinak, ehundegiko pisuak, esku errotak eta su burdinak, gauza ohikoak dira bizitoki hauetan.

Eskumuturrekoak, kateorratzak, gerriko krisketak, kobre edo brontzezko botoiak, zeramikazko kutxatxoak, luxuzko ontziak (arraildura, arteka edo pinturaz apainduak), lurrezko idolo eta panpin batzuk eta beste zenbait bitxi ere aurkitu izan dira. Bolibarko Axtrokin (Gipuzkoan) aurkitutako urrez dekoraturikobi kaikuak, K.a. VIII/VII mendekoak, garai artako dekorazio artearen erakusgarri bikainak dira. Burdin aroan zehar hildakoak errausteko ohitura zabaldu zen.

Zeramikazko kutxa batzuetan gordetzen ziren errautsak eta kutxa horiek harlauza esparru txiki batean edo lurrezko tumuluen azpian sartzen ziren. Errauts hilobiak “hauts kutxa zelaietan” biltzen ziren, bizitokietatik ez oso urrun, hala nola, Valtierrako La Torraza, Corteseko La Atalaya eta La Hoyako hilerriak.

Pirinio aldean (Nafarroak Gipuzkoarekin eta Iparraldeko lurraldeekin dituen mugetan) hildakoaren errautsak harri eta lurrezko tumuluen azpian sartzen ziren edota lurreko sakonune batean, harrespil baten erdian (baratzak). Karbono 14 bidez egindako datazioengatik jakin da Iparraldeko zenbait hilobi Kristo aurretiko lehen mila urteetan zehar erabili zirela; eta kasuren batean Erdi Aroa ongi sartu eta gero ere bai.

Arabako Lautadan (Landatxo, La Teja, El Fuerte, El Batan, Mendizorrotza eta Salbatierrabide) “errauts zuloak” daude lurrean eginda: Brontze aroaren azkenaldia eta Bigarren Burdin aroa bitartean dataturiko animalia hondakinak, zeramikak eta metalezko tresnak dituzte.

Brontze aro berandutarrekoak dira Etxauriko Peña del Cantero-n aurkitu ziren animalia irudi gorriz pintatuak edo Leartzako Peña del Cuarton grabatutakoak.

Arabako zenbait leizeren barruan (Solacueva, Atauriko Los Moros, Lazaldai eta Liziti) beltzez pintatutako ehiztari eta animalien oso irudi eskematiko batzuk daude: Burdin arokoak direla uste da.

Bigarren Burdin aroan agertzen dira lehen aldiz tornuan egindako ontziak eta zeltiberiar estiloan pintatuak –K.a. 350etik 300 aldera–, hala nola La Custodia, Castejon, Legin, Sansol eta La Hoyakoak. Nekazaritzarako burdinazko tresnak eta zaldi uhaleriak ere aurkitu dira La Hoya eta Etxauri (Nafarroa) azken mailetan eta baita Atxako San Migelgo beranduko bizitokian ere. Bizitoki horietan eta beste batzuetan hasiko da erromanizazioa zabaltzen.

Euskal Historiaurrea

200.000 - 100.000 Behe Paleolitos Aroko lehen aztarnak (harri landuak) Ega, Aturri, eta Iratiren ertzetan.

100.000 - 35.000 Bitarteko Paleolitos Aroan, Neanderthal gizakiaren aztarnak harpe eta haitzuloetan (Axlor, Lezetxiki, Olha, Arrillor, Gatzarria…).

35.000 - 8.500 Goi Paleolitos Aroko kultura garatzen dute Isturitze, Santimamiñe, Bolinkoba, Aitzbitarte, Lumentxa, Koskobilo eta Gatzarriako haitzuloetan bizi diren ehiztariek.

15.000 - 9.500 Haitzuloetako (Santimamiñe, Altxerri, Ekain) eta tresnetako (Isturitze, Bolinkoba, Ekain, Torre, Abauntz) artearen goreneko maila.

9.500 - 7.000 Goi Paleolitos Aroaren azkenaldiko toki berberetan bizi dira Azil aldiko gizakiak.

6.500 - 4.500 Epipaleolitos betea = Mesolitos geometrikoaren garatzea: baliabideak ugaldu egiten dira eta lurralde berriak hartzen dituzte. Adibidez, Fuente Hoz, Padre Areso, La Peña de Marañon edo Aizpeako haitzuloak.

4.500 - 4.000 Neolitos Aroaren hastapenak. Lehenengo zeramikak agertzen dira: dekorazio gabeak (Fuente Hoz eta Zatoian) edo dekoratutako “cardialak” (Peña Largan).

4.000 - 3.300 Neolitos Aroan ematen zaio hasiera abeltzaintzari (Fuente Hoz, Abauntz, Marizulo).

3.300 - 2.500 Neolitos betea: nekazaritzaren hasiera (igitaiak eta esku errotak), abere mota gehiago etxekotzen ditu eta landa zabalean bizitzen hasten da. Lehenengo trikuharriak eraikitzen dira (Errioxan).

2.500 - 1.800 Eneolitos Aroan, hilobi kolektiboak trikuharri eta haitzuloetan; kobre eta urre metalurgiaren hastapenak; kanpai formako zeramika (2.200 - 1.700) 1.800 - 1.200 Brontze aroa: azken hilobi kolektiboak trikuharri eta haitzuloetan; bizitoki antolatuak; Monte Aguilarreko geruza mailaketa.

1.200 - 500 Brontze aroaren azkenaldia / 1º Burdin aroa: La Hoya, Corteseko bizitokiak…; errauts kutxen lurperatzea harrespiletan (Pirinioko “baratzak”) edo tumuluetan.

500 - 0 Bigarren Burdin aroan, Erromaren kolonizatzea jasotzen hasten dira tribuak.