Rosa itzuli da, eta, harekin batera, baita Pako Aristi ere (Urrestilla, Azpeitia, Gipuzkoa, 1963). Ez inoiz joan delako, baina bai aspaldi zapaldu gabeko eremu batera bueltatu delako: eleberrira. Rosa itzuli da (Erein) du azkeneko nobela, Parot doktrina baliogabetzearekin espetxetik atera ziren presoei ahotsa eman nahi dien liburua.

Hogei urte nobelarik idatzi gabe. Eleberrira bueltatzeko gogoa zenuen? Edo istorio honek genero hori eskatzen zizun?

Duela hogei urte atera nuen Urregilearen orduak. Nobela sendoa zen, hirurehun orri pasakoa, eta lana eman zidan: bizpahiru urtez egon nintzen hura idazten. Plazer bat izan zen, eta euskara gehiago landu ahal izan nuen, baina sentsazio arraro bat utzi zidan: urte askotako lana argitaratu, eta bukatu egiten da lan horrek emandako emozioa. Eta, gainera, liburuak gizartean egiten duen bidea ere ez da oso luzea izaten; gero eta laburragoa, esango nuke. Frustrazio puntu bat ere utzi zidan. Dena dela, orduko hartan sentitu nuen, lehen aldiz nire bizitzan, hizkuntza menderatzen ari nintzela; edo, gutxienez, nik nahi nuena egin nezakeela hizkuntzarekin. Bi hamarkada hauetan bestelako lanak egin ditut: kazetaritzari lotutakoak, saiakerak, haurrentzako liburuak, poesia... Baina, horren ondoren, fikzioa idazteko gogoa sentitu nuen, nahiz eta nahiko fikzio errealista den eta dokumentazio handia duen oinarrian.

Eta nola iritsi zara gaira?

Etorri egin zait. Parot doktrina baliogabetu ondoren, preso saldo handi bat atera zen, eta hor hasi zitzaidan gaia deika.

Pasatu zaizu burutik fikzioarenak ez diren beste tresna batzuekin kontatzea hemen kontatzen duzuna?

Hor badago gai handi bat, eta hainbat gauza egin daitezke material horrekin. Dokumentazio dezente bildu dut gaiaren inguruan, batez ere espetxetik irtendako batzuekin hitz eginda, baina baita gutunen bidez ere. Duela hamar-hamabost urte, preso batzuk hasi zitzaizkidan idazten. Ez nituen aurrez aurre ezagutzen, baina esaten zidaten irakurtzen zituztela nire artikuluak, euskara galtzen ari zirela, urte asko zeramatzatela herritik kanpo, eta nahi zutela nirekin gutunak trukatu... Harreman epistolarra izan dut zazpi-zortzi lagunekin. Gutun horietan kontatu izan dizkidate kontu asko: haurtzarokoak, gaztarokoak, nola hurbildu ziren borroka armatura... Material hori oso inportantea izan da libururako, baina prentsatik ere joan naiz biltzen materiala. Hori guztia nuenean, egin nezakeen saiakera bat, edo erretratu biografiko batzuk... baina fikzioa egitea erabaki nuen.

Zergatik?

Sumatzen nuen gaia deserosoa izan zitekeela, jende horren inguruan nik baztertze bat sumatu baitut. Haietako askok adierazi izan didate estigmatizatua sentitu dutela euren burua, eta pentsatu nuen hori kontatzeko bide samurragoa dela literatura.

Fikzioak askatasun handiagoa ematen dizu gaia lantzeko?

Fikzioarekin ardura asko kentzen dituzu gainetik. Nobela lehen pertsonan dago idatzia. Rosa da narratzailea, eta berak esaten dituenak bereak dira. Horrek babesa eman dit, baita askatasuna ere. Rosak esan dezake nahi duen guztia, ez baita Pako Aristi esaten ari dena. Uste dut irakurleak hori bereiz dezakeela. Gai horri buruz ari garelarik, hau da, borroka armatuaz, motibazioaz, zentzua izan zuen ala ez, bidegabea izan zen ala ez... hor dago bertsio bat ezarri nahia, eta, kontakizun ofizialetik pixka bat ateratzen bazara, beti dago epaitegien arriskua. Hori ikusirik, nobela batek aukera ematen dizu esateko obra literario bat dela.

Hedabideetan azaltzen ez den iritzi bati ahotsa eman nahi izan diozu?

Preso ohien mundua ez da homogeneoa; iritzi ezberdinak daude. Alde horretatik, nobela hau ezin da izan belaunaldi baten nobela. Ez du espiritu hori. Baina jende honen inguruan hutsune bat hedatu da. Batetik, komunikabide ia guztietan baztertu egin dituzte. Horrek harritu egin ninduen hasieran. Hilabete batean, 90 bat preso kalean ziren. Gehienak, zigor izugarriak beteta. Nahiz eta bost urte berandu etorri, garaipen moduko bat izan zen, eta pentsatzen nuen garrantzitsua izango zela. Gero ikusi nuen hori lausotzen joan zela, eta ez zirela agertzen hedabideetan. Eta kazetariek ez zuten galdetzen ea nola bizi ziren, zer-nolako bizi baldintzak zituzten. Edo zer iritzi zuten Euskal Herriaz edo egoera politikoaz. Gauza asko dituzte esateko: gazte garaiko urteak nolakoak izan ziren, kartzelako urteak nola bizi izan zituzten, nola bizi diren orain... Galdera horien falta sumatu nuen. Hori niri deigarria egin zait. Mingarria ere bai. Eta liburu honek badu jende horri ahotsa emateko bokazio bat.