ingeles
izond. eta iz. Ingalaterrakoa (eta hedaduraz Britainia Handikoa), Ingalaterrari dagokiona. || Ingalaterrako biztanlea. || iz. Germaniar hizkuntza, batez ere Ingalaterran, Estatu Batuetan eta antzinako ingeles inperioaren lurraldeetan mintzatzen dena. v Ingeles literatura. Erdi Aroa. XII. medean finkatu zen ingelesa nazio hizkuntzatzat, Geoffrey Chaucer-en eraginez, britainiar uharteetan. Ingelesezko testu zaharrenak, anglo-saxoiak kristautu ziren garaikoak dira. Beda Ohoragarriak, Historia ecclesiastica gentis Anglorum liburuan (VIII. mendea) adierazten duenez, Caedmon izan zen, VII. mendean, anglo-saxoieraz idatzi zuen lehenbizikoa. Hurrengo bi mendeetan, erlijio poema ugari agertu ziren, eta Cynewulf izan zen garai haietako poeta behinena. Antzinako ingelesaren garaiko literatura lan bikainena Beowulf poema da (VII. mende ingurukoa, egile ezezagun batena), eskandinabiar epopeien tankeran taxututakoa. Prosari dagokionez, Alfredo erregearen garaikoak dira (IX. mendekoak, alegia) lehenbiziko lanak, latinetik ingelesera itzulitako testuak hain zuzen. Orduan hasi zen biltzen Anglo-Saxoi Kronika (Anglo-Saxon Chronicle) delakoa, historiazko testuen bilduma, XII. mendean amaitu zena. Gilermo Normandiakoak Ingalaterra hartu zuenean (1606), frantsesa eta latina lehenetsi ziren, anglo-saxoieraren kaltetan. Haiek erabili ziren kultura hizkuntzatzat, historiazko lanetarako batez ere. Garai horretakoa da Godofredo Monmouth-ekoa (XII. mendea), eta berak idatzi zuen Historia regum Britanniæ (Britainiako erregeen historia) liburua, asmatutako gertaerak biltzen dituena. Liburu hori da Artur erregeari buruzko elezaharraren iturburua. Poesian, berriz, ingelesa erabili zen gehienbat, baina frantsesaren eta latinaren errimak hartu zituen. Normandiatarren konkistaren ondorengo poesia lan nagusiak bi hauek dira: Hontza eta urretxindorra (The Owl and the Nightingale), XII. mendearen bukaerakoa, eta Sir Gawayne eta zaldun berdea (Sir Gawayne and the Green Knight), XIV. mendearen bukaerakoa, egile ezezagunenak bi-biak. XIV. mendean zehar, normandiarren eta anglo-saxoien arteko integrazioaren eta nazio kontzientzia gero eta sakonago baten ondorioz, bestelako literatura mota bat garatu zen, garaiko errealitateari lotuagoa. Adibidez, Petri nekazaria (Piers the Plowman), ustez Wiliam Langland-en poema, nahiz eta erlijiozko alegoria bat izan, apaizen gehiegikerien kontrako adierazpena ere bazen, antzinako kristautasuna erreibindikatzen zuena. Garai berekoak dira, halaber, Richard Rolle eta Walter Hilton mistikoak, eta John Wyclif sermoilaria. Geoffrey Chaucer izan zen, hala ere, gizartearen egoera literaturara eraman zuena, eta, era berean, literaturari berari bide berriak zabaldu zizkiona (ik. Chaucer, Geoffrey). Chaucer-en lan nagusia The Tales of Canterbury (Canterburyko Ipuinak, 1386-1400) izan zen, bai bertan erregistro ugari erabili zituelako (burla mingotsa, sentsualitatea, etikari buruzko hausnarketa zorrotza, etab.), bai eta lan horretan ingelesaren oinarriak jarri zituelako. Chaucer-en jarraitzaile behinenak XV. mendeko idazle eskoziar batzuk izan ziren: Robert Henryson, Testament of Criseyde (Kriseideren Testamentua) idatzi zuena, eta William Dunbar, Dance of the Seivin Deidly Syneris (Zazpi Bekatu Nagusien Dantza) liburuaren egilea. Garai horretakoa da, orobat, Artur erregeari buruzko elezaharren ildotik sortutako idazlan nagusia eta, bide batez, generoa ixten duena, Morte d’Arthur (Arturren Heriotza), Sir Thomas Malory-k idatzia. Garaiko herri literaturaren adierazpen nagusia izan ziren carol deitutako kantuak, dantzatzeko ere egokiak –polititazko eta erlijiozko gaiak zerabilzkitenak–, eta ingeles eta eskoziar tradiziozko baladak, antzinako literaturaren igorpena bermatu zutenak. v Errenazimentua. Berandu heldu zen Britainiako uharteetara Europako kultura joera hori, eta XVI. mendea arte ez ziren bertan hedatu humanismoa eta italiar kutsuko gaiak. Prosa: ingeles humanismoaren lehenbiziko idazle garrantzitsua Tomas Moro (Sir Thomas More) izan zen. Utopia izeneko liburua –latinez idatzia– da bere idazlan nagusia. Moro Erreformaren etsai gogorra izan zen, eta, Eliza Anglikanoa Erramakotik banatu ondoren, hil egin zuten (1535). Mororen garaikidea izan zen Wiliam Tyndale, eta haren etsaia teologia arazoetan. Tyndale-k Biblia itzuli zuen ingelesera, eta oso ingeles eder, aberatsa eta, aldi berean, soila erabili zuen. Eliza Anglikanoaren bi korronteen (puritanoak eta episkopalistak) arteko gatazka teologikoen haritik, hitz lauzko idazlan ugari azaldu ziren. Horietan nagusia Richard Hooker-en Laws of Ecclesiastical Polity (Eliza Politikaren Legeak) izan zen. Lehenbiziko eleberriak garai hartan agertu ziren: John Lyly-ren Euphues, the Anatomy of Wit (Eufues, Izpirituaren Anatomia), filosofiazko adierazpen eta aipamen jakintsuez jositako eleberria, “eufuismo” deitutako estiloaren sorburua. Errealistagoak dira, berriz, Thomas Nashe-ren The Unfortunate Traveller (Zoritxarreko Bidaiaria), eta Thomas Deloney-ren Jacke of Newberie (Newberie-ko Jacke). Errenazimentuan agertu ziren, halaber, bidaia literatura, gerora sekulako arrakasta izan duena britainiar literaturan. Genero horretako lehenbiziko idazlea Richard Hakluyt izan zen. Poesia: XVI. mendeko lehenbiziko poetek (John Skelton, Thomas Wyat eta Henry Howard) italiar ereduak eta gaiak jorratu zituzten, nortasun handirik gabe. Nortasun handiagokoak izan ziren Sir Philip Sidney-ren idazlanak: Astrophel and Stella (soneto bilduma), Arcadia (artzain giroko eleberria, pasarte ugari bertsotan idatziak dituena). Berrikuntza handiena, hala ere, Edmund Spenser idazleak egin zuen, The Faerie Queene (Maitagarrien erregina) alegoriazko poemaren bidez. Metrikari dagokionez, sonetoa izan zen erabiliena, eta sonetogile nagusiak Samuel Daniel, Henry Constable eta, batez ere, Wiliam Shakespeare izan ziren. Antzerkia: Wiliam Shakespeare izan zen antzerki idazle nagusia, nahiz eta, lehenago, beste idazle batzuek ere antzerki lanak idatzi (Thomas Norton-ek eta Nicholas Udall-ek, Senekaren eta Plautoren ereduetako tragediak eta komediak; John Lyly-k, komediak; George Peele-k eta Rober Greene-k, errimarik gabeko bertsotan idatzitako amodiozko komediak; Thomas Kyd-ek, mendekuari sarbidea ematen zioten melodramak; Christopher Marlowe-k, multzo honetako garrantzitsuenak, tragediak –berea da Doctor Faustus antzerki lana, Shakespeare aurretiko behinena–). Wiliam Shakespeare-ren antzerki lan nagusiak zenbait arotan banatu behar dira. Hasierakoak: historiari lotutako gaiak (Henrike VI.a, Rikardo III.a, Rikardo II.a) eta komedia (Veronako bi zaldunak, Akatsen komedia) jorratu zituen. Bigarren arokoak (1595 inguruan): garai honetan idatzi zituen Shakespearek bere lehen maisulanak: Uda gau bateko ametsa, Veneziako merkataria, Epifaniako gaua eta Romeo eta Julieta. 1600dik aurrerakoak: ilunago bihurtzen dira Shakespeareren antzerki lanak, humanismoaren eraginez taxututako ikuspegi bati atxikiak: Hamlet, Otelo, Macbeth, Lear errege, etab. Antzerki lan horien ondoren, izpiritu baretasun handiagoko egoera batera igaro zen Shakespeare, eta garai horren emaitza dira, besteak beste, Cimbelino, Neguko ipuina eta Ekaitza. Shakespeareren garaikideak. Shakespeareren mailara iritsi zen bakarra Ben Jonson komediagilea izan zen: Nor bere umorearen arabera, Volpone eta Alkimista. Shakespeareren gainerako garaikideak tragediagintzan aritu ziren, gehienbat: Francis Beaumont, John Fletcher, John Ford, John Webster, etab. v XVII. mendea. Bi gertaerak baldintzatu zuten britainiar pentsamoldea eta literatura: Iraultza puritanoak eta Orangeko Gilermoren monarkia parlamentarioaren sorrerak (1688an). Prosa: britainiar filosofiaren aintzindaria Francis Bacon izan zen, eta bere idazlan nagusiak Jakintzaren aurrerabidea eta Novum organum. Thomas Hobbes-ek, Baconen tesien ildotik, Leviathan liburua idatzi zuen, monarkiaren absolutismoaren alde. Garai bereko beste egile eta lanak: Sir Thomas Browne (Hilobiko ontzia); Robert Burton (Melankoliaren anatomia); Henry More eta Thomas Cudworth (“Cambridge-ko platonikoak” deitutako taldeko buruak); Izaak Walton, Roger North eta Gilbert Burnet apezpikua (biografiagileak); John Bunyan puritanoa (Erromesaren ibiltzea alegoria eta Gizagaizto jaunaren bizia eta heriotza, ingelesezko lehenbiziko ohitura eleberria). Poesia: John Donne izan zen literatura joera berrien aintzindaria, bere amodiozko poemetan. Donne-ren ondoren, “poeta metafisikoak” izenekoen belaunaldia etorri zen, bi multzotan banatu zena: erregearen aldekoak (Thomas Carew, Sir John Suckling, Richard Lovelace) eta parlamentuaren aldekoak (George Herbert, Richard Ceashaw, Henry Vaughan). XVII. mendeko poeta nagusia John Milton izan zen. Milton, hasieran puritanoa izan bazen ere, oso teologia berezi batera (zenbaitetan heretikotzat ere jo zitekeena) iritsi zen. Bere poema nagusiak hauek izan ziren: Paradisu galdua, Samson Agonistes eta Paradisu berriro aurkitua. || Antzerkia: John Dryden da garaiko antzerki idazlerik emankorrena eta aipagarriena. Bere lan nagusia Dena maitasunaren truke komedia da. v XVIII. mendea. Kontinenteko literatura joerekiko harreman handia izan zuen, joan den mendean, britainiar literaturak. Adibidez, John Locke eta David Hume filosofoek arrazionalismoaren ikuspuntuak hartu zituzten, hein handi batean, eta eragin handia izan zuten Frantziako Ilustrazioan. Literatura soilari dagokionez, mendearen lehenbiziko erdian –aro augustanoa– frantses klasizismoari jarratu zitzaion, Alexander Pope-k eta Samuel Johnson-ek zehaztutako ereduen arabera. Mendeak aurrera egin ahala, arau klasizistak alde batera uzten hasi ziren idazleak, eta, horren ondorioz, narraziogintza errealista zabaldu zen. Bide batez, misteriozko “eleberri gotikoa” eta lehenbiziko idazle erromantikoak agertzen hasi ziren. || Prosa: Saiaerari dagokionez, Alexander Pope eta Samuel Johnson (klasizismoaren defentsaile nagusia) izan ziren egile garrantzitsuenak. Azken honek idatzia da Ingeles poeta handien bizia izeneko literatura azterketa. Garai horretako aldizkariek –The Spectator izenekoak batez ere– bultzatu zuten ingelesezko prosa gero eta askeagoa. Historia azterketen eremuan, David Hume eta Edward Gibbon dira idazle aipagarrienak. Eleberria izan zen joan den mendean gehien landu eta aurreratu zen generoa. Garai honetako lehen narratzaile handia Jonathan Swift izan zen. Idazle honek, errealismoa alde batera utzita, oso idazlan zorrotzak egin zituen, bere garaiko instituzio politikoak zein erlijiozkoak eta gizakiaren izaera eta jokabideak kritikatzeko asmoz. Bere lan nagusia Gulliver-en bidaiak izan zen (ik. Gulliver, Lemuel). Narrazio errealistari dagokionez, Daniel Defoe idazlea izan zen emaitza borobilenak lortu zituena: Robinson Crusoe, Moll Flanders, etab. Defoeren ildotik beste idazle batzuk abiatu ziren, nor bere irizpidez: Samuel Rihardson (Pamela, Clarissa eleberri melodramatikoak), Henry Fielding (Tom Jones, Joseph Andrews ekintza eta pertsonaia ugari dituzten eleberriak), Tobias Smollet (Roderick Randon, Humphry Clinker eleberri bitalista eta komikoak, Dickens-en bidea zabaltzen dutenak), Lawrence Sterne (Tristam Shandy gizonaren esperientzietan oinarritutako eleberria). Mendearen bigarren erdian, Horace Walpole-k “eleberri gotiko” generoa sortu zuen, Otranto-ko gaztelua eleberriaren bidez. Genero horren jarraitzaileak izan ziren Clara Reeve eta Ann Radcliffe, eta, literatura teknika hobea erabili zuten Matthew Lewis eta William Beckford eleberrigileak. Oso bestelakoak ziren Oliver Goldsmith-ek idatzitakoak (Wakefield-eko bikarioa, adibidez), idealismoaren eta etika alorreko orientabideen adierazpenak baitziren. v XIX. mendea. Bi arotan banatzen da joan den mendeko ingeles literatura: aro erromantikoa eta Victoria erreginaren aroa. Aro erromantikoa. Poesia: sentimentuen adierazpen indartsua, naturarekiko harmonia eta irudimenaren gorespena ziren aro horretako poesiagintzaren ardatz nagusiak. Bi belaunalditakoak izan ziren ingeles poeta erromantikoak: lehen belaunaldikoak “lakistak” (aintziren poetak) deituak izan ziren: William Wordsworth eta Samuel Taylor Coleridge, Balada lirikoak idatzi zituztenak; Coleridge, bestalde, urrutiko tokietan kokatutako gaiak lantzen hasi zen (Tamburlaine, Kubla Khan). Wordsworth izan zen, hala ere, lirikan eragin handiena izan zuena. Bigarren belaunaldiari dagokionez, George Gordon, Lord Byron ezizenez ezaguna, izan zen heroi erromantikoaren eredua. Lord Byron-en idazlan nagusiak hauek dira: Childe Harold-en erromesaldiak eta Don Juan. Bigarren belaunaldiko poetarik erradikalena Percy Bysshe Shelley izan zen. Oso teknika malgua erabili zuen poesiagintzan, eta bere lan nagusia Prometeo kateetatik askatua izan zen. Belaunaldi honetakoa izan zen John Keats ere: Greziar kutxa bati Oda, Endymion, Hyperion, etab. Eleberria. Charles Robert Maturin irlandarrak Melmoth ibiltaria eleberri gotikoa idatzi zuen. Mary Shelley-k, poetaren emazteak, Frankenstein eleberria, eta Jane Austen-ek, Northanger-eko Abadia eta Harrotasuna eta prejuizioa. Dena den, Walter Scott eskoziarra izan zen eleberrigile erromantiko ospetsuena. Bere idazlan nagusiak Eskozian kokatutakoak ditu: Rob Boy, Guy Mandering eta Edimburgoko kartzelak. Garai berekoak dira, baita ere, eleberrigile hauek: Brontë ahizpak (Anne, Charlote –Jane Eyre ezizenaz ezaguna– eta Emily –Ekaitz gailurrak idatzi zuena–) eta Thomas Quincey. Victoria erreginaren aroa. Eleberria: garai horretako eleberri errealistaren maisua Charles Dickens izan zen. Idazle honek Ingalaterra industrializatuak sortutako auzune ilun eta lohitsuak deskribatu zituen eta irakaskuntza sistemaren ankerkeria salatu: Oliver Twist, David Copperfield, Itxaropen handiak. Umorea ere erabili zuen, hala ere, Dickens-ek: Pickwick klubaren hil ondoko agiriak. William Makepeace Thackeray idazleak, Dickens-ek ez bezala, burgesiaren mundua erretratatu zuen: The Book of Snobs, Vanity Fair. Anthony Trollope-k apaizen eta politikarien kontrako satirak idatzi zituen (Phineas Finn), eta Mary Ann Evans-ek –George Eliot ezizena erabili zuenak– burgesiaren balioen aurkakoak (Middelmarch). Satira idatzi zuen, baita ere, George Meredith-ek The Egoist eleberrian. Garai berekoa da Thomas Hardy, Madding Crowd eta Jude, the Obscure eleberrien egilea. Bestelako generoak landu zituzten Bram Stoker (Dracula) eta Joseph Sheridan Le Fanu (beldurrezko narrazioak) irlandarrek, Wilkie Collins-ek, Arthur Conan Doyle-ek (Sherlock Holmes sortu zuenak) eta Robert Louis Stevenson eskoziarrak (Altxorraren uhartea, Dr. Jekyll and Mr. Hyde). Haur literaturari dagokionez, Charles Lutwidge Dogson –Lewis Carrol ezizena erabili zuena– izan zen idazle nagusia, eta bere Alizia lurralde harrigarrian surrealismoaren aintzindaritzat hartu izan da. Poesia: Alfred Tennyson izan zen aro horretako poeta nagusia. Idazle horrek tradizioaren balioen alde egin zuen, eta Erdi Aroko gaiak erabili zituen: Idylls of the King, The Princess. Garai bereko beste poeta batzuk: Dante Gabriel Rosseti, Algernon Charles Swinburne, Thomas Hardy, Robert Louis Stevenson, Gerald Manley Hopkins eta Robert Browning. Kritika eta saiaera: Thomas Carlyle, John Ruskin, William Morris, Walter Pater eta Matthew Arnold. XIX. mendearen bukaerako idazleak. Rudyard Kipling eta Oscar Wilde idazleek, oso bide urrunetatik, burutu zuten XIX. mendeko literaturaren garapena, eta XX. mendekoarenari bidea zabaldu zioten. Britainiar inperioaren balioen defentsaile izan zen Kipling, baina bere idazlanetatik geratu dena naturarekiko lilura majikoa (Oihanaren liburua) eta deskribapen indartsuak (Kim). Oscar Wilde, berriz, estetizismoaren bidetik abiatu zen. Bere idazlan nagusiak hauek dira: Dorian Gray-ren erretratua (gizartearen hipokresia salatzen duen komedia) eta Reading kartzelako balada (kartzelan idatzitako poema). v XX. mendea. Hiru motatakoak dira mende horretako britainiar literatura balditzatu duten gertaerak: bi Mundu Gerrak, gizarte eta ekonomia krisi gero eta sakonagoa, eta inperioaren deuseztatzea. Poesia: William Butler Yeats irlandarrak tonu sinesgarriago bat eman zion XIX. mendetik zetorren poesia estetizistari (The Shadowy Waters). “Poeta georgiano” deitutakoek (Rupert Brooke-k eta Walter de La Mare-k, batez ere) naturaren deskribapen melankoliatsuak landu zituzten. Ezra Pound eta T.S. Eliot Estatu Batuetako poetek eragin handia izan zuten britainiar poesian, zehaztasun intelektualari eta sakontasun filosofikoari sarbidea eman baitzioten. Eraginkortasun horren eredu nagusiak Eliot-en Waste Land eta Four Quartets poesia lirikoak dira. Surrealismoaren eragina, bestalde, 1930eko hamarkadan agertu zen, William Empson-en eta, batez ere, Dylan Thomas (The Map of Love) galestarraren bitartez. Beste poeta garrantzitsu batzuk: Robert Graves (Claudius the God), Ted Hughes eta Thom Gunn. Antzerkia: Oscar Wilde irlandarrak hasitako berrikuntzaren bidetik, beste hiru irlandar abiatu ziren: W.B. Yeats (The Countess Cathleen), John Synge (Riders to the Sea) eta George Bernard Shaw (Man and Superman, Major Barbara, Pygmalion). Hiru horiez gainera, badira aipatu beharreko beste antzerki idazle batzuk: Joseph Priestley, John Glasworthy eta T.S. Eliot. Azken honek, eragin handiko drama erlijioso bat izatzi zuen: Murder in the Cathedral. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, antzerki soziala idatzi zuen idazle multzo bat agertu zen (angry young men, “gazte haserreak”, euskaraz): John Osborne (Looking Back with Anger), Arnold Wesker, John Arden, etab. Bestalde, absurdoaren antzerkia landu dute Ann Jellicoe-k eta Harold Pinter-ek, besteak beste. Eleberria: errealismoari jarraitu dio eleberrigintzak XX. mendearen lehenbiziko hamarkadetan. Polonian jaiotako Joseph Conrad idazleak giro exotikoetan kokatu zituen bere narrazioak (Lord Jim, Heart of Darknees). Henry James-ek, Estatu Batuetan jaioak, gizartearen kontraesanak aztertu zituen Daisy Miller, The Golden Bowl eta, batez ere, The Turn of the Screw eleberrietan. H.G. Wells-ek fikziozko eleberria landu zuen: The Firts Men in the Moon, The Island of Dr. Moreau. Wells-en ideia progresistak Arnold Bennet-en narazioetan ere agertzen dira. G.K. Chesterton katolikoak paradoxaren bidez adierazi zituen bere ideia etikoak eta erlijiosoak (The Innocence of Father Brown). D.H. Lawrence, garaiko narratzailerik erradikalena, gizartearen konbentzionalismoaren kontra aritu zen: Sons and Lovers, Lady Chatterley’s Lover (azken hori debekatua izan zen, bere edukin erotikoarengatik). 1920ko hamarkadako liberalismo ekonomikoaren emaitza dira E.M. Forster eta Aldous Huxley. Huxley-ren Brave New World satira futuristak badu George Orwell-en 1984 eleberriarekiko kidetasunik. Britainiar literaturaren berritzailerik handiena James Joyce irlandarra izan zen, berak idatzitako Ulysses eleberriak aurreko narrazioen eredu guztiak apurtu baitzituen. Finnegans Wake eleberrian areagotu egin zuen Joyce-k, hermetismo irakurgatitz bateraino, bere lieratura hizkera nahasi eta hautsia. Virginia Wolf-ek inpresionismoa landu zuen: To the Lighthouse, Orlando, The Waves, Room of One’s Own. Bigarren Mundu Gerraren ondorengo urteetan oso literatura kritikoa agertu zen, eta garai horretako idazlerik adierazkorrena Evelyn Waugh, idazle katoliko kontserbadorea, izan zen, 1930eko hamarkadako britainiar gizartearen satira zorrotzak (A Handful of Dust) eta eleberri sinbolistak (Brideshead Revisited) idatzi zituena. Waugh-ek eragina izan zuen, batez ere, Graham Greene (Human Factor) eta Anthony Burgess (A Clockwork Orange) idazle katolikoengan. Esperimentalistagoak izan ziren Lawrence Durrell (The Alexandria Quartet tetralogia idatzi zuena) eta Malcom Lowry (Under the Volcano). 1950eko hamarkadatik aurrera,”gazte haserreak” izeneko taldeak izan zuen, eleberrigintzan ere, eragina, eta “eleberri proletarioa” bideratu zuen: Allan Sillitoe, David Storey (This Sporting Life), etab. Frantses existentzialismoak eragin nabarmena izan zuen Iris Murdoch irlandarrarengan. Angus Wilson-ek eta Mervyn Peake-k, berriz, britainiar gizartea aztertu zuten. Samuel Beckett irlandarrak –gehienbat frantsesez idatzi zuenak– Joyce-ren bidetik jarraitu zuen. Tom Sharpe-k umorezko eleberriak idatzi ditu.
