Hizkelkiak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira. Hizkuntza guztietako hiztunen artean badira, hizkuntza bera hitz egin arren, aldaera desberdinak erabiltzen dituzten hiztun-multzoak, batzuek handiak besteak txikiak. Aldaera horien arteko muga ezartzea ez da erraza, hizkelki bat zehazten duten eta beste hizkelkietatik bereizten dituzten ezaugarri guztiek ez baitute hedapen bera izaten. Geografia Linguistikoan diharduten adituek, fenomeno horiek aztertuz eta mugarteak ezarriz, arduratzen dira hizkelkiak bereizten.

Lehenengo aipamenak

Idazle zaharrenek, modu batean zein bestean, hizkuntza aldaera horiei buruzko aipamenak egin zituzten.

Euskaraz argitaratutako lehen liburuan, hau da, Linguae Vasconum Primitiae (1545) liburuan, egileak, Bernart Etxeparek, argi eta harro adierazi zuen Garaziko aldaera izan zela euskarari literatur maila eskaini ziona.

Beste idazle nafar bat, Leizarraga, izan zen lehenengo euskal itzultzailea. Berea da Vulgata oinarri izan zuen Testamentu Berriaren itzulpena. Liburua 1571ean argitaratu zen eta “Heuscalduney” izeneko sarreran, lehen aldiz gisa horretako lan bat egiterakoan euskalki-aniztasuna zela-eta, erabili behar zuen euskararekin izan zituen arazoak azaltzen ditu.

Hurrengo mendean Axularrek Geroren (1644) irakurleei adierazten zien euskaldun guztiek ulertuko zituzten esapideak erabiltzea ezinezkoa zela. Euskaldunon lurraldea politikoki zatitua egoteari egozten zion aniztasunaren arrazoia Axularrek.

Saroïhandy-ren ustez, Oihenartek, XVII. mendeko historiari eta poeta zuberotarrak, Notitia Utriusque Vasconiae (1637) liburuan hiru euskalki berezi zituen Ipar Euskal Herrian (lapurtera, behe nafarrera eta zuberera) eta beste hiru Hego Euskal Herrian (nafarrera, gipuzkera eta bizkaiera). Yrizarrek, ordea, beste modu batean ulertzen ditu Oihenartek gai honi buruz idatzi zituen atalak eta hitzaurrea. Lau euskalki bereizten zituela uste du: Ipar Euskal Herrikoa, Espainiako Nafarroakoa, Gipuzkoakoa (hemen sartzen du Arabakoa) eta Bizkaikoa.

Joanes Etxeberri Sarakoak, idazle eta mediku lapurtarrak, XVIII. mendean esaten zuen elkarri ezin ziotela ulertu Behe Nafarroa edo Zuberoako batek eta bizkaitar edo arabar batek; ez eta Otsagabia edo Erronkariko batek eta Baztango edo Lapurdiko batek ere.

Mende berekoa dugu lehenengo euskal gramatikaria, Manuel Garagorri Larramendi. Andoaindarra, euskal apologisten garaikoa. El imposible vencido gramatikan hiru euskalkiz aritu zen: bizkaieraz, nafarreraz eta lapurteraz. Ondoren Corografía de Guipúzcoa liburuan sei aipatu zituen: zuberera, lapurtera, bizkaiera, nafarrera, arabera eta gipuzkera.

Lehenengo dialektologoa: Luis Luciano Bonaparte

Euskalkiei buruzko ikerlanez ari garela norbait aipatzekotan ezinbestekoa da Luis Luciano Bonaparte printzea aipatzea. Euskal Herriko hainbat lekutako lankide batzuen laguntzarekin material ugari bildu zuen. Material horiek dotrinen itzulpenak eta Bibliako pasarteak ziren gehienbat. Itzulpen horietan tokian tokiko hizkera bakarrik erabiltzeko eskatzen zien, hori aztertu nahi baitzuen hain zuzen, eta agindu zehatzak ematen zizkien hizkerak jasotzeko erari buruzkoak.

Euskal Herrira bost bidaia egin zituen, datuak biltzeko eta in situ aldaerak aztertzeko. Ospetsua da oso denbora gutxian tokian tokiko euskaran hitz egiteko zuen erraztasuna.

Euskalkiak aztertzen aritu zen aldian lau sailkapen desberdin egin zituen. Laugarrengoa (1869koa) da gaur egun arte jarraitu dena eta euskalkien banaketari buruzko ikerketen oinarri izan dena. Sailkapen hori Verbe Basquen azaldu zuen eta horren arabera Mapa Linguistikoa egin zuen. Mapa horretan marraztu zituen xehetasunez euskalkien, azpieuskalkien eta aldaeren arteko mugak. Herri guztiak eta zenbait auzo eta baserri agertzen dira bertan.

Aipatutako sailkapen horretan 3 multzo handi, 8 euskalki, 25 azpieuskalki eta 50 aldaera berezi zituen. Mapan multzoak, euskalkiak eta azpieuskalkiak agertzen dira.

Sailkapen hori baino beranduago, 1872an, Aezkoa, Zaraitzu eta Erronkariko bailara nafarretako azpieuskalkiei buruzko ikerketen emaitzak argitaratu zituen. 1880an, Arturo Campioni idatzitako gutun batean erronkariera ia euskalkia zela adierazi zuen. (1)

Bonaparte ondorengo sailkapenak

Gai honetako ikerlarien artean (Vinson Van Eys, A. Campion, P. Broussain, A. Inza, Lacombe, Yrigaray, Yrizar...) Azkue, Euskaltzaindiko lehenengo euskaltzainburua, da nagusi.

Azkuek, Bonaparteren sailkapenari jarraituz, honako aldaketak proposatu zituen: erronkariera euskalkitzat jotzea, goi-nafarrera euskalki bakar bat izatea eta behe-nafarrera ere bakarra izatea.

Euskal Herriko hizkuntz atlasa

Azken urte hauetan ugaritu egin dira euskal dialektologiari buruzko ikerketak (Txilardegi, Koldo Zuazo, Rosa Miren Pagola…). Hala ere, bere handitasunagatik eta zabalpenagatik Euskaltzaindia prestatzen ari den Hizkuntz Atlasa aipatuko dugu hemen.

1983an dialektologiari buruzko jardunaldietan Euskaltzaindiak bere gidaritzapean lan honi ekitea erabaki zuen. Egitasmoari 1986an agintariek emandako oniritziarekin finantzazioa ziurtatu zen.

Euskal Herriko Hizkuntz Atlasak hizkuntzaren maila guztiak biltzen ditu: lexikoa, morfologia, sintaxia eta fonetika. Datuak biltzeko 2762 galderatako galdera-sorta prestatu zen eta 145 lekuko aukeratu ziren.

Gaur egun datuak informatizatzen dihardute. Lan hori aurreratu ahala, zatika argitaratuko da. Ale bakoitzak ikerketa-eremu bat jorratuko du eta guztira bost izango dira.

Bibliografia

• AURREKOETXEA G., VIDEGAIN X.: “Atlas Lingüístico del País Vasco-Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa” (1986). Egitasmoa.
• AURREKOETXEA G., VIDEGAIN X.: “Euskal Herriko Hizkuntz-Atlasaren ezaugarri nagusiak” (1987). Euskararen Munduko II. Biltzarraren komunikazioa.
• INTXAUSTI, Joseba: Euskara, euskaldunon hizkuntza (1992). Editorial Elkar SA, Donostia.
• YRIZAR, Pedro: Contribución a la dialectología de la lengua vasca (1981). Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala, Donostia.
  
  

Oharra: Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak, Hizkuntz Politikarako Sailordetzarren bidez, Bonaparteren eskuizkribuak argitaratu zituen Bonaparte Ondareko Eskuizkribuak izeneko egitasmoan. Gaur egun CD batean dago lan guzti hori bilduta eta eskuragarri.