Espainiako Ekonomia eta Gizarte Arazoetarako Batzordeak Autonomia Pertsonala Sustatzeko eta Mendetasunari Arreta Eskaintzeko Sistemari (AMAS) buruzko azterketa argitaratu du, 2007ko urtarrilean Mendekotasun Legea deiturikoa indarrean jarri ondoren.

Dokumentuak hiru eduki multzo handi ditu:

• I kapitulua. Mendekotasuna eta iraupen luzeko zainketak
• II. kapitulua. , Autonomia Pertsonala Sustatzeko eta Mendetasunari Arreta Eskaintzeko Sistema (AMAS)
• III. KAPITULUA Ondorioak eta proposamenak

Txosten honetan, mendekotasunari arreta emateko Espainiako sistemak Europar Batasunean dituen aurrerapenei eta erronkei testuinguru batean heltzea planteatzen da, sortu zenetik 15 urte igaro baitira.

Europako gizarte-ereduan iraupen luzeko zainketek duten lehentasunezko zereginaren egiaztapenaren azterketa eta Europako herritarrek iraupen luzeko zainketak jasotzeko eskubide subjektiboa bermatzearen garrantzia testuinguru soziodemografiko batean non zaintzaren eskariaren gorakadak gero eta erronka handiagoa planteatzen duen, zenbait joeraren ondorioz, hala nola zahartze demografikoaren edo zaintza-ereduaren krisiaren ondorioz (lan-, familia- eta generoa.

Estatuaren (unibertsalista edo asistentziala), familiaren eta merkatuaren esku-hartze publikoaren konbinazio asimetrikoaren ondoriozko zaintza-ereduei dagokienez, dokumentu honek iraupen luzeko 4 zaintza-eredu bereizten ditu Europan:

• Iparraldeko eta Herbehereetako eredua: estaldura unibertsaleko sistema bat da, udaletako gizarte-zerbitzuen horniduraren eta zerga bidezko finantzaketaren bidezkoa.
• Eredu liberala (edo anglosaxoia), osasun-estaldura unibertsala eta iraupen luzeko zainketa asistentziala dituena, mendekotasuna duten pertsonei eta haien zaintzaileei diruzko prestazioak emanez, diru-sarrerak frogatuz, eta errentari lotutako koordainketa-sistema batekin.
• Eredu kontinentala (Alemania, Austria eta Frantzia dira adierazle nagusiak), iraupen luzeko zaintzak arrisku espezifikotzat hartzen dituena Gizarte Segurantzako sistemen barruan. Horrela, mendetasuna pentsioen antzeko planoan kokatzen da. Unibertsaltzat jo daitekeen eredu bat da, baina zenbait muga ezartzen ditu estalduran, beharrizan-mailaren arabera. Gizarte Segurantzako kotizazioen eta zergen bidez finantzatzen da.
• Eredu mediterraneoa, non iraupen luzeko zainketak batez ere familiek ematen dituzten (batez ere emakumeek, eta izaera ez-formalarekin). Esku-hartze publikoa asistentziala eta hondarrekoa da, eta eskasia-egoerak baliabide ekonomikoekin estaltzera mugatzen da.

Eredu horien funtzionamenduan, honako hauei buruzko joera komunak egiaztatu dira:

• Antzeko irizpideak erabiltzea mendetasun-egoerak definitzeko, bai graduetan, bai mailetan.
• Etxez etxeko laguntzara bideratutako zaintza-zerbitzuen hedapena iraupen luzeko zainketarako establezimendu espezifikoetako arretarekin alderatuta.
• Zerbitzuen pribatizazioa, baita sektore publikoaren presentzia tradizionalki handia izan den herrialdeetan ere.
• Zaintzaren eskumenak kokatzen diren arlo politikoekiko aldeak, kasu batzuetan batera (osasun-politika eta gizarte-zerbitzuetakoa) eta beste batzuetan bereizita.
• Ez dago irizpide homogeneorik zainketen eskumen-mailari dagokionez (estatukoa, eskualdekoa, etab.), erakunde-mailan banatutako egiturekin, bai maila bertikalean (lurraldea), bai horizontalean (gizarte-zerbitzuak eta osasun-zerbitzuak), eta horrek gobernagarritasun-arazoak sortzen ditu.
• Ez dago finantzaketa-irizpide komunik, ez eta parte-hartze publiko eta pribatuaren mailari buruzko irizpiderik ere.
• Zaintza ez-profesionalak babesteko politiken aniztasuna: diru-prestazioak (Erresuma Batua), zaintzaileak gizarte-segurantzako sistemetan integratzea (Frantzia, Alemania, Espainia).
• Zaintza-eskaria handitzea, zahartze demografikoa gero eta handiagoa den testuinguruan, eta mendekotasun-mailak eta -mailak handitzea zainketak eskatzen dituen biztanlerian.
• Zaintzaile potentzialen eskaintzak behera egin du, eta biztanleria aktiboak behera egin du.
• Etxeko zaintzarako joera handiagoa egoitza-ereduarekiko, eta horrek areagotu egiten ditu iraupen luzeko zainketen irisgarritasun-arazoak desgaitasun-maila larrienak dituzten biztanleen artean.
• Europako herrialde gehienetan etxeko zerbitzuak defizitarioak eta eskasak izatea, batez ere mendetasun-maila handiagoak dituzten pertsonen kasuan.
• Zainketa-lanak egiteko behar bezala kualifikatutako langile gutxi daude, eta horrek arriskuan jartzen du zaintza-lanen kalitatea.

Europako testuinguruan, eta iraupen luzeko zainketak sustatzeko helburuarekin, dokumentu honek nabarmentzen du Europako Batzordeak hainbat gomendio egiten dizkiela estatu kideei ondorengoetara bideratuak:

• Arreta formala garatzea etxean eta arreta komunitariorako, prebentzio- eta birgaitze-politikak diseinatuz eta hedatuz, pertsonek ahalik eta denbora gehien eman dezaten beren etxean bizitzen, hala nahi badute.
• Egoitza-eskaintza murriztea saihestea, aldez aurretik etxean bestelako zerbitzurik ez badago.
• Arreta-plazen kopuruaren plangintza bat egitea, biztanleriaren premien ebaluazio objektibo batean oinarrituta.
• Diru-prestazioek arretaren helburuei erantzuten dietela bermatzea: etxeko zerbitzua kontratatuz gero, kontratu formal batekin; zaintza informalak konpentsatzeko enplegua kontratatuz gero, zainketa multidiziplinarreko plan baten parte izan behar dira.
• Zaintzaile informalei laguntzea, haien gaikuntza eta aholkularitza hobetuz; zaintzaileen atsedenarekin, zaintzan txandak jarriz; lan-merkatuan irauteko aukerak sustatuz.
• Etxeko langile migratzaileen egoerari erantzutea, batez ere haien posizioari, kualifikazioari eta lan-baldintzei dagokienez.
• Iraupen luzeko zainketen finantza-iraunkortasuna sustatzea, prebentzio-estrategien, teknologia berritzaileen eta abarren aldeko apustuaren bidez.
• Hornitzaileentzako kalitate-estandarrak garatzea eta zainketen kalitate-kontrolak indartzea.

Espainian, LAPADen jasotakoaren arabera, AMASen onuradun izatearen aitorpena pertsonaren laguntza-premiak identifikatzen dituzten hiru afektazio-mailaren arabera ezartzen da. AMASek gizarte-babeserako sisteman duen gaztetasun erlatiboak justifikatzen du hobetzeko tarte zabala ulertzea hainbat alderditan, hala nola administrazio eskudunek balorazio-tresnak aplikatzean desberdintasunak mugatzea.
Zainketa informalei dagokienez, familia-zainketek – tradizionalki emakumeek beren gain hartuak – Ongizatearen Estatuaren zerbitzu eta zainketen sareari egindako ekarpen historikoa nabarmentzen da, baita AMAS hasierako asmoa ere, hau da, zerbitzu eta zaintza horiek etxekoen unitateei eragiten zieten karga arintzea. AMASaren garapen mugatuak agerian utzi du zaila dela zainketa informalak ordeztea, besteak beste, balio ekonomiko handia duelako. Txostenak, era berean, etxeko zerbitzuan lan egiten duten emakumeen rola azpimarratzen du, askotan atzerritar jatorrikoak, AMASak planteatzen dituen gabeziak, atzerapenak edo irisgarritasun-arazoak ordezteko.

Era berean, txostenak azpimarratzen du Autonomia eta Mendetasunaren Arretarako Sistemak mendekotasun-egoeran dauden pertsonen zaintzaileei laguntzeko hartutako neurriaren garrantzia, Gizarte Segurantzaren Araubide Orokorrean nahitaez sartu behar baitira altaren pareko egoeran, hitzarmen berezi bat sinatuta.  

Mendekotasunari arreta emateko arau-esparruaren garapenari eta esparru hori autonomia-erkidegoan hedatzeari dagokienez, interpretazio-zailtasunek eta gizarte-zerbitzuen gaineko eskumen autonomikoarekin uztartzeko zailtasunek baldintzatu zuten LAPAD hasieratik.

AMASen estalduraren ezaugarriei dagokienez, prestazioen esleipenari buruzko azterketak adierazten du prestazio ekonomikoak nagusi direla (familia-zaintzari eta zerbitzuei lotutakoak), eta ez, ordea, jatorrian LAPADek esleitzen zien salbuespenezko izaera. Prestazio batzuk edo beste batzuk emateko, Banakako Arreta Programa (BAP) erabiltzen da. Programa horretan, onuradun bakoitzarentzat egokienak zein diren zehazten da. Era berean, prestazioen egoera zerbitzu-sarearen garapen eskasarekin lotzen da, batez ere itunen araubidearen mendeko sektore pribatuaren eskaintzarekin eta zerbitzuen lurralde-ezarpen desberdinarekin.

Azkenik, txosten honek azpimarratzen du arreta soziosanitarioak garrantzi handia duela AMASen garapenaren esparruan; izan ere, askotan, premia sozialak eta sanitarioak elkartzen dira mendeko pertsonen arretan.

Gai honi buruzko informazio gehiagorik behar izanez gero, ondorengo txostenaren edukietara jo: 03|2020 txostena. Autonomia pertsonala sustatzeko eta mendetasun-egoeran dauden pertsonak zaintzeko sistema (EGK, 2021).