Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak

Franz Kafka (1883-1942)

Kafka, XX. mendeko izugarrikarien lekuko

Franz Kafka 1883an jaio zen Pragan eta 19424an hil zen Kierling-eko osasun etxean, Vienatik gertu. Txekiarra zen beraz, baina alemaniarra hizkuntzaz. Judua zen bestalde, merkatari aberats baten semea, eta haurtzaroa Austriako Inperio zaharrean eman zuen, eslabiar (txekiar), alemaniar eta judu kulturen arteko tentsioa bizi-bizia zen garaian, etortzear zen gerraren zantzuak agerikoak zituen giroan. Kafka beraz txekiar idazlea da, hizkuntzaz alemana, baina modu berean esan daiteke -hitz jokorik egiteko asmo inolakorik gabe- alemaniar idazle bat dela, Pragan jaioa. Eta, ororen gainetik -edo azpitik- judua zen, etsaien hizkuntza bera zuen judu bat : nazien dejenerazioak hil zituen, bere heriotza esparruetara eramanda, Kafkaren hiru arrebak eta Milena Jesenska, Kafkaren txekierazko itzultzailea eta maitalea.

1910 eta 1920 urteen artean bukatu edo taxutu zituen Kafkak bere obra nagusiak, baina ez zituen argitaratu nahi izan, eta, hala, bere testamentuan idatzirik utzi zuen eskuizkribuak erretzeko agindua. Bere adiskide min eta mireslerik sutsuenak ordea, Max Brodek, denak argitaratu zituen egilearen nahiaren kontra.

Inguratzen zuen munduaren behaketa etengabearen bidez, bera hil ondoren gertatuko ziren izugarrikeria asko iragarri zituen Kafkak. Munduak gero baietsi baino egingo ez zituen irudiak atera zituen,areagotuta eta finduta, bere familiatik eta bere gizartetik. Amerika eleberria, 1927an argitaratua -ez zen inoiz kontinente hartan izan-, jende ororen zorionaren amets amerikarraren parodia ia irrigarria da.

Gaztelua-k (Das Schloss) -1925ean argitaratua ; hauxe da Kafkaren testurik handinahiena ez ezik, gaurko kontagintzaren erakusgarri harrigarrienetako bat-, 1940ko hamarraldiko Europa gatazkatsuan sortuko ziren fenomeno batzuk agertzen ditu, horien artean faxismoen zitalkeria eta kontzentrazio esparruetako unibertsoa.

Mekanismo burokratikoak berriz, labirintu deformatzailea dira Kafkarengan -kezkaren kezkaz azkenerako itomena sortzen baitute- ; amairik gabeko eskaileretan eta korridoreetan zehar dabil bere nortasunaren bila Der Prozess (Auzia)-ko errudun itxurazko zergatikorik gabea.

Bizitza eta obra

Kafkaren lan autobiografiko nagusian, Brief an den Vater (Gutuna aitari, 1919an idatzia ; hartzaileak jaso ez zuena), bere bizitzaren porrota -ezin familiaren loturak eten, ezin bere familia propioa osatu-, eta baita literaturaren "ihesbidea" ere, aitaren irudi galarazleari egozten zion Kafkak, hark komentzitu zuelakoan bere ezintasunaz ; nolabait ere, Kafkaren iritziz, aitak desbideratu zuen bere helburu eta asmoetatik.

Alabaina, aitarekin eta familiarekin zituen harreman eskasak baino sakonagoak ziren Kafkaren larritasunaren eta etsipenaren sustraiak, nahiz eta familiarengandik gertu bizitzeko hautua egin zuen. Kafkaren etsipenaren azken zergatia gizakiengandik etagizarteagandik bakartua egotean zegoen - estimatzen zituen adiskideengandik, maite zituen emakumeengandik, gorrotatzen zuen lanetik, bizi zen gizartetik-, eta orobat jainkoarengandik aldendua egotean, berak zioen bezala, benetako Izaki ezin hautsizko harengandik.

Eskolan ikasle ona izan zen, eta judu zintzoa, nahiz eta judu komunitatean nahitaezko ziren erritoetan bakarrik parte hartu . Alabaina, gizarte usadioen kontra Kafkak barrutik sentitzen zuen kontrakotasuna agerian geratu zen, gaztetan sozialista eta ateoa zela adierazi zuenean. Heldua zelarik ere, sozialisten zale izan zen ; txekiar anarkisten bileretara joan ohi zen Lehen Mundu Gerraren aurretik ; eta, azken urteetan, interes handia agertu zuen sionismo sozializatu baten alde. Hala ere, ez zuen inoiz jokabide aktiborik izan politikan, eta ez zuen konpromisorik hartu. Judua zenez gero, Pragako alemaniar komunitatetik kanpo geratzen zen Kafka, baina intelektual modernoa zen neurrian, bere herentzia judutik at zegoen. Begi onez ikusten zituen txekiarren aldarrikapen politiko eta kulturalak, baina bere kultura alemaniarra zela-eta, ezin zuen haien alde egin. Beraz, bakardade sozialak eta sustrai faltak areagotu baino ez zuen egiten Kafkaren bizitzaren zoritxarra. Nolanahi ere, Pragako germaniar-judu intelektual zenbaiten adiskide egin zen, eta 1902an Max Brod ezagutu zuen, bigarren mailako artista, adiskide mina, miresle handia, bere obrarenbabeslea, bultzatzailea eta interpretatzailea, eta biografo nagusia izango zena.

Pragako Unibertsitatean Zuzenbide ikasketak amaitu ondoren -ez zitzaizkion batere interesatzen baina-, aseguru konpainia batean hasi zen lanean 1907an. Lan hark ez zion idazteko betarik ematen ordea, eta 1908an beste konpainia batera aldatu zen.

Hantxe egon zen 1922an tuberkulosiak jota erretiratu behar izan zuen arte, hil baino bi urte lehenago. Langile nekaezina baitzen, lankide guztiek estimatzen eta errespetatzen zuten. Izan ere, Kafka, oro har, pertsona atsegina zen, argia eta umoretsua ; baina lanaren errutina eta egiten zuen bizimodu bikoitza (gauez idazten baitzuen beti) tortura bihurtu zitzaizkion, eta erabat nahastu zizkion harreman petsonalak : inhibizioak hondatu zituen Felice Bauer-ekiko harremanak (bi aldiz finkatu zuten ezkontza hitza, 1917an harremanak betiko hautsi zituzten arte). Geroago, Milena Jesenskarekin izan zituen maitasun harremanek ere ez zuten onik izan. Kalka gero eta ahulago zegoen osasunez, eta azkenean, lan bikoitzaren astuna ezin eramanik, gaixotu egin zen.

1917an tuberkulosia diagnostikatu zioten, eta handik aurrera bolada asko eman zituen osasun etxeetan.

1923an Berlina joan zen aitaren familiarengandik ihes egin nahian eta literaturan murgiltzeko asmotan. Berlinen beste emakume bat topatu zuen, Dora Dymant judu sozialista, baina 1924ko neguan arrunt gaizkitu zelarik, Pragara itzuli zen, Dorarekin . Handik gutxira hil zen Vienan.

Bizi zelarik, abangoardiako argitaratzaileek bultzatuta, justu-justu argitaratu zituen obra batzuk : hasierako lanak, Bescbreibung eines Kampfes (1909, Borrokaldi baten deskribapena) ; Betratcbtung (1913, Gogoeta), prosazko pieza laburrak; eta heldutasunekoak : Das Urteil (Kondena, 1912an idatzitako istorio luzea), Die Verwandlung (1915, Itxura-aldaketa), eta In der Strajkolonie (1919, Espetxe Kolonian) ; Ein Landartz (1919 ; Landaldeko sendagilea), kontakizun laburren bilduma da.

Izan ere, bere lanari buruz zituen zalantzak zirela-eta, gainerako obra guztiak erre zitzala agindu zion Kafkak bere literatura testamentuaren betearazleari, Max Brodi . Eskaerari jaramonik egin gabe, Auzia, Gaztelua eta Amerika argitaratu zituen Brodek, 1925ean, 1926an eta 1927an, hurrenez hurren ; eta pieza laburren bilduma bat, Beim Bau der cbinescbisen Mauer (Txinako harresia), 1931. urtean.

Kalkaren alegia askok gauza normalak eta gauza guztiz bitxiak nahasten dituzte, nahiz eta zenbaitetan baliabide literario eta hizkuntzazko baten emaitza moduan uler daitekeen bitxikeria, hala adibidez egoera patologiko batek sorrarazitako eldarnioari errealitatearen estatusa ematen zaionean,edo hizkuntza irudi arrunt baten metafora hitzez hitz hartzen denean. Auzia-n, esaterako, batere zalantzarik gahe hiltzen du bere burua seme batek aita zaharrak hala eskatu diolako. Itxura-aldaketa-n, semeak, goizean esnatu, eta zomorro nazkagarri bihurtuta aurkitzen du bere burua ; pixkana-pixkana hiltzen da, ez bakanik bere familiaren lotsagatik eta abandonuagatik, baita bere etsipen errudunagatik ere.

Alegia labur askoren gaiak agertzen dira gero berriz ere eleberrietan. Amerika-n, adibidez, mutil bat, Karl Rossmann, Ameriketara bidaltzen du bere familiak. Han aitaren ordeko bat bilatzen du etengabe.

Mutilaren xalotasuna eta tolesgabetasuna direla-eta, leku guztietan esplotatzen dute, eta azkenean ametsezko mundu batean onartzen dute, "Oklahomako natura-antzerkian"; ohar batean erantsi zuen Kafkak Rossmann laster hilko zela. Auzia-n, Joseph K.. a protagonista, banku bateko langile fina eta ezkongabea. Goiz batean goardiek esnatu eta atxilotzen dute. Epaitegian hasten den ikerketa laster bihurtuko da fartsa irrigarria, ez dute inoiz K.-ren kontrako salaketa zehazten, eta gorteak ez du beste urratsik egiten. Baina Joseph K., bere balizko delitua argitu nahi baitu, epaitegi batetik bestera hasten da eginahalean mugitzen.

Iluntasuna, miseria eta lizunkeria besterik ez du aurkitzen bere bilaketan. Katedral batean dagoela atseden hartzen, apaiz batek adierazten dio errugabetasunaren aldarrikapena hera erruaren adierazgarri dela, eta betiko galarazia duela aurkitu nahi duen justizia hori. Azkeneko kapituluak Joseph K.-ren exekuzioa deskribatzen du, bera oraindik ere laguntza eske eta protestaka ari dela. Hau da Kalkaren obrarik beltzena : leku orotan dago gaizkia, ezinezkoa da barkamena edo erredentzioa, ahaleginek gizonaren benetako ezintasuna agertu baino ez dute egiten.

Gaztelua da Kafkaren azken lanetako bat. Gertalekua herrixka bat da, gaztelu baten azpian dagoena. K. iristen da herrira, eta lur neurtzailea dela dio, gazteluko agintariek izendatua. Herrikoek ordea ez dute onartzen, eta K.-ren onartua izateko ahaleginak Auzia -ko bezain misteriotsua den aginpide baten aurrean- kontatzen dira eleberrian. Joseph K.-k bezala, hemengo protagonistak ere zerbitzari batekin maitasuna egiten du, Friedarekin, haina emakumeak utzi egingo du K.-k erabili besterik ez duela egiten konturatzen denean.

Friedaren pertsonaia berria gertatzen da Kafkaren obran : izan ere, Kafkaren pertsonaia gehienak ia funtzio hutsak dira, baina Friedak benetakoa dirudi, pertsona segurua, lasaia eta praktikoa. Badirudi irtenbideren bat aurkitzen duela K.-k beragan, eta bere bakardadetik ihes egiteko bidea sumatzen duela neskaz estimuz mintzatzen denean.

Kafkaren obra irekia

Kalkaren istorioek eta eleberriek interpretazio kontaezinak sorrarazi dituzte. Max Brodek eta Kafkaren ingelesezko aurreneko itzultzaileek, Willa eta Edwin Muir-ek, jainkozko graziaren alegoria moduan ikusi zituzten. Existentzialistek berriz benetako existentzia bat eraikitzeko oinarri bezala ikusi zituzten Kafkaren errua eta etsipenaren gaiak. Zenbaiten ustez, aitarekin zituen harreman zailak dira Kalkaren lanaren funtsa ; beste batzuek berriz gizartearen kritika -ohiko errutinaren azpian dagoen bortxakeria- azpimarratu dute ororen gainetik ; gorago aipatu den bezala, bada totalitarismoaren igarkizunik Auzia-ko burokraziak sortzen duen izu zentzugabe eta aurpegigabean . Surrealistek oso gogoko zituzten Kafkak behin eta berriz aurkezten dituen gertaera eta egoera absurduak. Eta, Kafkaren obrak eta egunkariak kontuan harturik, bada oinarririk interpretazio horiek guztiak egiteko. Izan ere, azken finean, obra irekiak dira Kalkarenak, inoiz agortzen ez diren esanahien iturri.