Literatura Unibertsala»Literatura

Literatura eta bestelako arte moduak

Arte plastikoak eta literatura

Arte plastikoen (arkitektura, eskultura, pintura) eta akustikoen (musika eta literatura) arteko harremanak, eta, zehatzago, literatura eta gainerako "arte ederren" artekoak, sarritan eztabaidatu izan dituzte XIX.. endeaz gero estetikaren eta literaturaren kritikaren adituek. Alemaniar erromantikoentzat (Schelling, Hegel, Schleiermacher), poesia da artearen sintesi orekatu eta gorena, arte plastikoak bezala, irudimenezko sormenari baitagokio, eta aldi berean adierazpen emotiboa ere bada, musika bezalaxe . XX. mendean, zinema sortu zenez geroztik, bada beste harreman bat guztiz agerikoa, literaturaren -bereziki eleberriaren- eta zinemaren artekoa.

Arkitekturaren eta pinturaren arteko harremanak, batetik, eta literaturarenak bestetik, arteek elkarri egin dizkieten kontzeptu eta terminologia maileguetan ageri dira.

Hala, literaturaren historiak beretu zituen, aro eta estiloen araberako sailkapen kronologikoa egiterakoan, arkitekturaren kontzeptuak, "barrokoa", "neoklasikoa", eta orobat margolaritzarenak, "errealismoa" adibidez, G. Courbet margolariaren erakusketa izendatzeko Frantzian sortua (1885, Le Realisme), esapide hau literaturan lehenago ere erabili zen arren. Idazle parnasiano eta sinbolistek ere arkitekturako esapideak hartu zituzten ("poemaren forma eskultorikoak"), eta baita musikakoak ere ; izan ere, musika izan zen poesia sinbolistaren osagai nagusietako bat, Paul Verlainerena adibidez ; titulu esanguratsua dute haren poema batzuek, Romances sans paroles (1874, Hitzik gabeko erromantzeak). 1914tik aurrera zabaldu ziren abangoardiako higikundeak - futurismoa, espresionismoa, dadaismoa eta abar-, aldi berean gertatu ziren arte plastikoetan eta literaturan, eta margolariak, poetak, antzerkigileak, musikagileak, baita zinemagileak ere, maiz jardun zuten lankidetzan . Horren adibide berezia da F.G. Lorca, Espainian belaunaldi horren ikur izan zena ; Lorcak Manuel da Falla musikagilearekin lan egin zuen, haurrentzako antzerkian ; S. Dali margolariak apaindutako aldizkaribat argitaratu zuen (Gallo) ; margolarien esku zegoen berak sortutako La Barraca antzerki konpainiaren muntaketa teknikoa, etab. Abangoardien aurretik, Apollinaire frantses poeta eta arte kritikariak, kaligrama izeneko testuetan -egitura eta tipografia berezia duten poemak dira kaligramak, hitzez landutako gaiaren irudia edo forma adierazten dutenak-, bateratu zituen adierazpen plastikoa eta literaturazkoa.

Musika eta literatura

Musikaren eta literaturaren arteko harremanak guztiz agerikoak dira metrika bati lotuak dauden testu poetikoetan, erritmoak, errimak, errepikapen fonikoek eta paralelismoek balio melodiko funtsezkoa baitute poesian. Baina, horrez gainera, musika eta poesia betidanik izan dira kantuaren osagaiak, literatura grekolatindar eta biblikoaren hasiera-hasieratik, eta horiexek izan dira ondorengo europar literatura guztiaren oinarria.

Musika dago halaber antzerkiaren hasieran, Eguberrietako eta Pasioko drama liturgikoetan (autoak), katalan eta valentziar "misterioetan" ; euskal antzerkigintzan ere, Zuberoako pastoraletan, ikus genezake gaur lotura hori. Bada, nonalahi ere, musika forma nagusi bat testuari guztiz loturik dagoena, opera alegia. Operaren sorreratik beretik, XVI-XVII. mendeez geroztik, etengabea izan da operaren alorrean idazleen eta musikagileen arteko harremana. Harreman hori areagotu egin da XX. mendean. Oso deigarria da literatura testuetatik hartzen duten musika lanen ugaritasuna. Euskal Herrian, Pablo Sorozabal donostiarrak opera bat ondu zuen Pio Barojaren libretoarekin, Adios a la bohemia (1933, Agur bohemiari), eta Luis de Pablo bilbotarrarenak dira, besteak beste, Cinco canciones de A. Machado (1957, A. Machadoren bost kanta) eta Al son que tocan (A. Machadoren testuen gainean).

Gaur egungo literaturan, musika, bere aldetik, sinbolismoaz eta abangoardiako higikundeez geroztik, inspirazio iturri bihurtu da baliabide melodikoen eta erritmo berrien bilaketan (Ruben Dario eta modernistengan), eta poemaren konposizio eredu izan da zenbait idazlerentzat. Izan ere, Gerardo Diego poetaren hitzetan, "musika konposizioaren maisua da, eta baldin nire poemek sendotasunik eta egiturarik badute, harixe zor diote".

Zinema eta literatura

Lehen zinemagile handien iritziz (A.

Gance, S. Einsestein, etab.), arte tradizionalen sintesia eta gailurra da zinema. Einsesteinentzat, "margolaritza eta drama, musika eta eskultura, arkitektura eta dantza, paisajea eta gizona, irudia eta hitza" bateratzea da zinematografiaren helburua.

Hasiera-hasieratik, eta arte beregain gisa finkatu orduko, bi literatura genero oinarrizkori lotu zaie zinemagintza : antzerkiari eta eleberriari. G. Melies-en lehen lanetan jada argi ageri da historiak kontatzea dela zinemaren helburua ; horretarako, antzerkira jo zuen, eta han aurkitu zuen, gainera, espazio eszenikoa osatzeko eta mugatzeko eredua. Geroago, zinemaren egile handienetako batek, D.W. Griffith-ek, bere TheBirth of a Nation (1915, Nazio baten jaiotza) filman, zinema kontaketaren teknika berri bat jarri zuen abian, XIX. mendeko eleberri errealistaren forma narratiboetan oinarriturik ; izan ere, irakurleen usadioei zegozkien forma horiek, bai publiko jantziari, bai foiletoren irakurleei. Griffithek berak zioenez, "Ni gaur ari naizen bezalaxe idazten zuen Dickensek, baina historia hau irudien bidez kontatzen da, eta horixe da alde bakarra". Einsensteinek ere XIX. mendeko eleberrigintzak (Flaubert, Zola, Maupassant eta Tolstoi aipatzen zituen hark) film kontaketarako eta zinema obra baten egituratze formalerako eredu baliagarriak eskaintzen zituela pentsatzen zuen. Urteak pasata, L.

Viscontik, bere filmetako dekorazioen oparotasun gehiegizkoa kritikatzen ziotenei - adibidez, La caduta degli dei (1969, jainkoen eroraldia) filmekoa- erantzun zien Balzac-en kontagintzaren oinarrietako bat beretu besterik ez zuela berak egiten : gertalekuen eta pertsonaien inguruaren deskribapen xehea egin, haien gizarte egoera eta nortasuna adierazteko.

Geroagoko zinemagileek eleberrigintzaren esperimentu eta berrikuntzetan bilatu dituzte kontagintzako teknika berriak. Hala, A. Resnaisek -nouveau roman" deritzanaren eredua baliatu zuen bere Hiroshima mon amour(1959) filman ; M. Duras, India Song lanean (1975), Joyceren moduko — barne bakarrizketaren irudien asoziazio librearen teknika" zinemara aplikatzen saiatu zen.

Asko eta era askotakoak izan dira zinemaren historia guztian zehar haren eta literaturaren arteko loturak eta harremanak.

Aipatu berri den kontagintzaren teknikari dagokionaz gainera, zinemak garai guztietako literaturatik hartu ditu gaiak, istorioak eta pertsonaiak : literatura grekolatindarretik hasita, Berpizkundekotik gero, barrokotik, neoklasizismotik, errealismotik, eta orobat XX. mendeko obra esanguratsuenetatik . Zinemaren historiako film bikainenetako bat -bikainena kritikari eta aditu askorentzat-, C. Reed-en Hirugarren gizona (1950), G. Greene ingeles idazlearen izen bereko eleberriaren egokitzapena da.Zinemagileek literaturara jo duten bezala, gai nahiz teknika bila, idazle asko hurbildu da zinemaren mundura. Zenbait kasutan, benetako ikasketa izan da, zinema errealizazioko ikastaroak egin baitituzte (Garela Marquez batek adibidez) ; beste batzuek kritikari lanak egin dituzte, aldizkari nahiz saiakera liburuetan (J.L. Borges, idazle handi bat aipatzearren), eta, asko, zinemako gidoien idazle izan dira (Estatu Batuetan bereziki : W. Faulkner eleberrigile handia film bikain askoren gidoigilea izan da). Baina, batez ere, literatura lana zinemara egokitzen jardun izan dute idazleek.

Egokitzapenaren alorra izan da, hain justu, harreman honetan oparoena, eta, horixe da, aldi berean, harremanik zailena. Literaturaren teorialari batzuek -V. Sklovsky errusiar formalistak adibidez- duda egin dute ez ote dituen literatura testu batek bere kualitate estetikoak galtzen zinemara egokitzen denean : zaila bada hizkuntza batetik besterako itzulpena, zer esan hitzak irudietara itzuli nahi direnean. Baina ezin da pentsatu "hizkuntzako zeinu bakoitzak zineman bere baliokidea duenik" (J. Urrutia). Izan ere, harremanak ez baitira hitzaren mailan gertatzen ; baliokidetasuna, izatekotan, sintaxian eta kontaketaren diskurtsuan dago.

Literatura lan baten egokitzapenaren giltzarria hizkuntza aldaketan dago, hitzezko mezua irudizko mezu bihurtzean. Zinemako kontaketaren sintaxia muntaketan gauzatzen da : muntaketaren helburua kontakizunaren -edo ekintzaren- garapena antolatzea da, erritmo jakin bati eutsiz, eta errimo horren arabera osatzen dira planoak harraldietan, harraldiak agerraldietan, agerraldiak sekuentzietan eta sekuentziak filman.Kontagintzaren diskurtsuaren maila horretan, semiotikaren narratologiatik datozen kontzeptuak erabili izan dituzte aditu batzuek zinema lan jakin batzuen azterketan.

Hala, — funtzio" eta "aktante" kategoriak erabili dituzte, besteren artean, filmeko pertsonaien azterketan, kontakizunean erabili ohi diren bezalaxe. Beste semiotikalari batzuek, U. Ecok adibidez, kode eta kode multzoa den neurrian aztertu dute zinemaren hizkuntza. Ecok bereizi ditu kode zinematografikoa, errealitatea bersortzeko ahalmena kodetzen duena, eta kode filmikoa, komunikazioa kontagintzaren arau jakinen arabera antolatzen edo kodetzen duena.

Lehen kontzeptuaren arabera, oso nabarmenak dira hizkuntza zinematografikoaren eta literarioaren arteko aldeak ; literaturak hitzkontzeptuak erabiltzen ditu, zinemak irudiak ; eleberriak "kontatu" egiten du, filmak "irudikatu" ; literaturak irakurlearen fantasia eta adimena ernatzera jotzen du, eta zinemako irudiak, hasteko, sentikortasunari eragiten diote. Hori baino inportanteagoa da ordea beste desberdintasun bat: literaturaren hizkuntza -hizkuntza bera- hurrenkeraz dago antolatua, ezin ditu aldi bakarrean gai baten alderdi guztiak aipatu, hurrenez hurren baizik ; film hizkuntzaren ezaugarri bat berriz, ikusmenari dagokionez, aldi berekoa izatea da, une bakar batean errealitatearen alderdi asko erakusten baititu, literaturak bata bestearen ondoren aurkeztu behar dituenak . Alabaina, eta Ecok dioenez, bada bietan "egiturazko homologia" bat, biak gertaeren arteko harremanak zertzen dituzten "ekintzako arteak" izatetik datorrena.

Alegia, berriz ere, kontagintzaren sintaxian daude bi hizkuntzen arteko loturak.

Azkenik, kontuan hartu behar da, zinema literaturaren zordun izateaz gainera, alderantziz ere gertatzen dela. Izan ere, literaturak ere hartu ditu, eta hartzen ditu, zinematik maileguak, bai gaiari dagozkionak, bai teknikoak. Mende hasieraz geroztik hasi ziren idazleak zinemako gaiak beren lanetan sartzen ; teknikaren egokitzea garrantzitsuago da seguraski gaiena baino, eragin handia izan baitu eleberri modernoaren forma bilakeran. Argia da zinemako tekniken eragina 1920ko hamarraldiko Ipar Ameriketako eleberrietan (W. Faulkner, E. Hemingway, J. Dos Passos), eta orobat europarrean (J. Joyce, M. Proust). Teknika horietan, aipagarriak dira kontrapuntua, kontakizunaren zatikatzea, kontaketa paraleloak erabiltzea, denboratasun linealaren haustura (anakronia, flash-back-a). Zinemak literaturan duen eragin hau, eleberrian ez ezik, antzerkian ere gertatu da. B. Brecht honela mintzatzen zen Alemanian 20. hamarraldian gertatzen zenari buruz : "Alemaniar antzerkiak ez zion gutxi zor zinemari. Zinemako adierazpenaren eta muntaketaren efektuak beretu zituen, eta, dokumentaletako materialak erabiliz, zinema bera ere baliatu zuen".