Literatura Unibertsala»Literatura

Genero didaktikoa

Jatorri grekoa duen (didasko : irakatsi) didaktika genero honetan, moral, erlijio, zientzia edo beste mota bateko gairen bat irakatsi nahirik idatzitako literatura obra guztiak sartzen dira. Garai eta herrialde guztietan aurki daitezke era askotako aholkuak ematen dituzten obrak: Txinako liburu kanonikoak (King), Indiako sutrak, Bibliako zenbait liburu (Jakituria, Esaerak, Ebangelioak, Apostoluen Gutunak, etab.), ipuinak, alegiak, etab.

Poetari eginkizun didaktikoa ematen dion doktrina antzinako Grezian sortu zen, hango pentsalari batzuek hezkuntza arloan literaturak zuen ia erabateko nagusitasunaren aurka izandako erreakzio gisa. Platonek Errepublika-n landu beharreko literatura motaz hitz egiterakoan eta Aristotelesek trajediari buruz egiten duen analisian agertzen delarik, estoikoek sistematikoki praktikatu zuten doktrina hori ; gainera, Estrabonek bere geografia tratatuaren atarian, Plutarkok poeten irakurketa eta ulermenari buruzko bere monografian, Lukreziok De rerum natura-ren (Gauzen izaeraz) helburua azaltzerakoan eta Horaziok gozamena eta onuragarritasuna nahasten jakiten zuenari txapela ematerakoan ere (De Arte Poetica liburuan) azaldu zuten doktrina horren berri.

Erdi Aroko literaturan ugari dira eginkizun hezitzaile argia duten ipuinak, alegiak, «enxiemplo~>ak, etab. Helburu didaktikoa zuen, halaber, Klerezia Poesiak ere. Berceoren idazlanetan, esate baterako, protagonisten bertuteak jarraitu edo haien bizioak saihesteko, eta Birjinarenganako debozioa izateko gonbidatuz amaitzen dira sarritan kontakizunak . XIV. mendean, Latrango Kontzilioaz geroztik Elizak bultzatu, eta batez ere sermoien bidez bideratzen den erlijio heziketa eta berrikuntzarako joera sumatzen da.

Predikariei sermoi hauetarako adibideak biltzeko iturriak eskaini asmoz, Bibliatik,Elizako Gurasoengandik eta santuen bizitzetatik ez ezik autore grekolatindarrengandik, liburu arabiarretatik, eta abarretatik ateratako hainbat exempla bilduma agertzen dira garai horretan. Hasieran latinez idatzitako kontsulta liburuak ziren apaizentzat, baina gero sekularrentzat ere egokitu zituzten.

Beste kasu batzuetan, sekularrak beraiek baliatu ziren hainbat iturrietatik hartutako exempla bildumez, eta beraien «adibide», alegia eta ipuin bildumak burutu zituzten (Juan Manuelen El Conde Lucanor).

XVI eta XVII. mendeetan oparoa da literatura didaktikoa. Alde batetik, Berpizkundeko humanista handiak : Nebrija, Erasmo, T. More, B. Castiglione, Juan eta Alfonso Valdes, etab. Eta bestetik literatur egile aszetiko eta mistiko handiak : Santa Teresa, fray Luis de Leon, Inazio Loiolakoa, San Juan de la Cruz (prosan), etab. XVII. mendean, Gracian, Quevedo, eta abarren lan didaktikoak nabarmentzen dira. Frantziako literaturan, herriz, ezaugarri berdineko lanak burutzen dituzte Bossuet (1681, Discours sur l'histoire universelle), Fenelon (1699, Les aventures de Telemaque), eta abarrek.

XVIII. mendean, Ilustratuen kezka intelektual eta pedagogiko nagusietako bat zen zorionaren eta zuzentasun moralaren iturri omen ziren jakituria eta kultura herriari irakastea. Hori dela eta, helburu didaktikoak gailentzen dira literatur sorkuntzaren zati handi batean : Iriarte eta Samaniegoren alegiak, Feijoo, Cadalso, Jovellanos eta abarren saiakerak, J.F. de Isla eta P. Montengonen eleberriak, Melendez Valdes, Jovellanos eta Quintanaren poesia ilustratua, etab. Kezka pedagogiko berbera sumatzen da Alemaniako «Aufklarung»»aren ordezkariengan (Lessing eta Schiller ; honek eskola edo erakunde moral gisa ulertzen zuen antzerkia), Frantziako Argien Mendeko kideengan (Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Diderot), etab.Errestaurazio garaian, aldiz, «arte hezitzaile» (Galdos) eta «artea artearen bidez» (Valera) tesien arteko eztabaida sutsua piztu zen.

Espainian hain tradizio sakona duen saikerak (Unamuno, A. Machadoren Juan de Mairena», Azorin, Ortega y Gasset, etab.), helburu didaktikoa zuen XX. mendean.

Antzeko helburua dago literatura konprometitua delakoaren azpian ere : gerra aurreko errealismo sozialaren narratiba eta saiakerak batetik (R.J. Sender, A. Barea, etab.), eta 50eko hamarraldiko poesia (G. Celaya, Blas de Otero), antzerkia (Buero Vallejo, A.

Sastre, etab.) eta nobela (J. Lopez Pacheco, etab.) bestetik.

Genero didaktikoaren barruan aipatu dugunez, esan dezagun normalean prosaz idatzitako testu laburra izan ohi dela saiakera, hartan saiagileak ikuspegi pertsonal eta subjektibo batetik ukitzen baititu hainbat gai ezberdin: filosofikoak, artistikoak, historikoak, etab. Saiakerari benetan hasiera eman ziona Michel de Montaigne (Essais, 1580) izan zela irizten bada ere, lehen saiakeragileetako bat izan zen Francis Bacon (Essays, 1597) ingelesaren ustez saiakeraren sorrera literatura grekolatindarrean bilatu behar da : «Hitza berria da, baina edukia zaharra . Izan ere, ondo begiratuz gero, Senekaren Epistolas ad Lucilio gutunak (Luziliorentzako gutunak) saiakera hutsak baitira, hots, han-hemenka barreiaturiko gogoetak gutun eran bilduak-. Saiakeraren aitzindari gisa, berriz, Platonen Elkarrizketak eta Marko Aurelioren Gogoetak aipatu ohi dira.

Nolanahi ere, Berpizkunde garaia iritsi arte ez dira agertzen saiakeraren ezaugarri berezienak dituzten lehen idazlanak.

Aipatu beharra dago, hala ere, Montaignek bere ohar moralen liburuari Essais (Saiakerak edo Entseguak) titulua ipintzean, bere adimena probatzeko egiten zuen ariketa edo ahalegina adierazten zuela. Harenliburuak, ordea, arrakasta handia izan zuen Frantzian eta Ingalaterran, eta saiakera hitza sakon eta sistematikoki aztertu nahi ez den gai bati buruzko gogoetak adierazteko erabili zen bi herrialde horietan. Hitz honek hedapen handia izan zuen XVIII. mendean, orduko pentsamenduak dogmatismoa alde batera utzi eta arazoen konplexutasunaz ohartzen saiatzen baitzen. Garai honetan agertzen diren saiakerek gai guztiak ukitzen dituzte : filosofikoak (Locke, Condillac, Hume, etab.), zientifikoak (D'Alembert), ekonomikoak, historikoak (Voltaire), etab. Addisonek Spectator-ko artikuluetan saiakera aldizkarietako kronika moduko bat bilakatu zuenean, literatura ingelesa aberastuko zuen genero mota bat eskaini zuen.

Genero berri honek hainbat nobelagile (Goldsmith, Sterne) eta kritiko (Johnson) erakarri, eta, saiakeragile erromantikoen ondoren (Hazlitt, Ch. Lamb, Leigh Hunt, De Quincey), maisu lanik handienak eman zituen victoriar garaian : Macaulay, Carlyle eta Matthew Arnold. XIX. mendearen amaieran, saiakerak arte edo literatur kritikaren alorrera jotzen du geroz eta gehiago (W.

Pater, A. Lang, etab.), batez ere Lehen Mundu Gerraren ondorengo belaunaldian : G.K.

Chesterton, L. Strachey, M. Murray.

Espainiari dagokionez, fray Antonio de Guevararen Epistolas familiares (1539 eta 1542) delakoekin has daiteke benetako saiakeraz hitz egiten. Idazlan horretan gai ezberdin ugari ukitzen dira : betiko balioak («inbidiaz»» edo »askatasunaz» gogoeta egiten duten gutunetan), orduko politikarekin lotura zuzena zuten gaiak, maitasunari buruzko aholkuak edo idazkera txarraren aurkako burla barregarriak. XVI. mendean erlijioarekin eta Erreformarekin loturiko saiakerak sortzen dira : Juan eta Alfonso de Valdes, fray Luis de Leon eta Santa Teresa. XVII.enean, literatur eta pentsamendu mota honek goi mailakojarraitzaileak izango ditu : Saavedra Fajardo, Quevedo eta Gracian. XVIII. mendean prentsa agertzean, irakurlegoarekin harremanetan jartzea nahi duen saiakera mota hasten da : Feijoo, Cadalso eta Jovellanos.

Hurrengo mendean, saiakera kostunbrismoarekin loturik agertzen da hasieran : Larra eta Mesonero Romanos. Gero, 1868ko belaunaldiaren bitartez subgenero honen egungo eredura hurbiltzen da saiakera : Juan Valera, Francisco Giner eta Leopoldo Alas.

Hala ere, 98ko Belaunaldia delakoarekin hartzen du saiakerak garrantzirik handiena Espainiako literaturan eta orduan ezartzen dira saiakera horren oinarrizko ezaugarriak Unamuno, Azorin, Menendez Pidal, etab.en idatzien bitartez. Hurrengo belaunaldian ere, saiakeragile aipagarriak sortzen dira: S. Madariaga, A. Castro, C. Sanchez Albornoz, E. D'Ors eta, batez ere, Ortega y Gasset. Mendean zehar saiakera lantzen jarraitu duten idazle asko izan dira Espainiako nahiz Hispanoamerikako literaturan : P. Salinas, D. Alonso, J.L. Aranguren, J. Marias, Octavio Paz, J. Cortazar, J.L. Borges, M. Vargas Llosa, etab.

Espainian eta Hispanoamerikan ez ezik, beste literatura batzuetan ere oparo landu izan dute saiakera. Frantzian, esate baterako, Voltairek Essai sur les moeurs (Ohiturei buruzko saiakera) idatzi zuen 1756an ; Chateaubriandek Essai historique, politique et moral sur les revolutions ( Iraultzei buruzko saiakera historiko, politiko eta morala) 1797an ; Gobineauk giza arrazen ezberdintasunei buruzko saiakera, 1853- 1855ean. Bergsonek kontzientziaren berehalako datuei buruzko saiakera, 1889an. Eta XX. mendean ere saiakera idazle ezagunak ditugu herrialde honetan : Sartre, Camus, Malraux, etab. Ingalaterrari buruz lehen zerbait aipatu badugu ere, Lockek Essay concerning Human Understanding (Giza adimenari buruzko saiakera) idatzi zuen 1690ean. Ch. Lambek 1820 eta 1825 artean The London Magazinean idatzitako saiakerak bildu zituen bere Essays of Elia (Eliaren saiakerak) obran. T. Macaulayk Critical and Historical Essays (Saiakera kritiko eta historikoak), 1843an. T. Carlylek Critical Essays (Saiakera kritikoak). Eta horiez gainera, Jeremy Bentham, John Stuart Mill, J.H. Newman, B. Russell, etab. Alemanian aipagarriak dira, besteak beste, Lessing, Rabener, Herder, Goethe, Schopenhauer, Nietzsche, Max Scheler eta Karl Jaspers, Italian B. Croce, A. Gramsci, G. Piovene eta L. Sciascia, Austrian Sigmund Freud, Danimarkan S. Kierkegaard, etab.

Alegiei dagokienez, ipuinak edo elezaharrak izan ohi dira, gehienean hitz neurtuetan moldatuak. Istorio labur hauetan pertsona gisa jokatzen diren animaliak edo gauzak agertu ohi dira, eta ondoriotzat ikasbide moralen bat eman ohi dute. Ekialdeko kulturan aitzindariak dituen kontakizun mota honek, literatura grekolatindarrean erdietsi zuen gaur egungo itxura.

Jadanik Hesiodoren Erga kai hemerai (Lanak eta egunak) poeman ale batzuk agertzen badira ere, Esopo hartu ohi da alegien benetako sortzailetzat ; izan ere, Faleroko Demetriok (K.a. IV-III. mendeak) Esoporen Alegiak izenez bildu zituen Greziako alegia ezagunak Esoporenak direla uste baita.

Geroago, Fedrok bildu eta latinaren mundura egokituko ditu, I. mendean. Hauetako asko (otsoa eta bildotsarena, azeria eta mahatsena, etab.) Erdi Aroan ezagutu ziren, eta oihartzun zabala izan zuten, hainbat alegia bilduma eta liburuetan (Juan Ruizen Libro de Buen Amor, Juan Manuelen El conde Lucanor) agertzen direlarik. Espainiako literaturan, alegia hauekin batera ekialdeko jatorria duten apologoak (ezaugarri didaktiko eta moralak dituzten kontakizun laburrak) ere bazeuden : Calila e Dimna.

Berpizkundeaz geroztik, Esopo eta Fedroren lanen moldaketa berriak sortzen dira, batez ere Frantziako literaturan (G. Corrozet, J.A. de Baif, etab.), non alegialari bikainak agertzen diren : Rabelais, B. des Periers eta, batez ere, jean de La Fontaine (hain zuzen ere, honen lanetan oinarriturik euskaratu zituen Goyetchek, Fableac edo Aleguiac, 1852an). Espainian, aldiz, Iriarte eta Samaniegoren alegiak dira aipagarrienak XVIII. mendean.

Literatur genero honetakoak dira, halaber, ezaugarri didaktiko eta moralizatzaileak dituzten, eta hizkera arruntaren zein literatur hizkuntzaren oinarrizko baliabide diren esaerak, atsotitzak edo errefrauak. Esapide mota hauen erabilpen eta bilketak aitzindari bikainak izan zituen bai Ekialde Hurbileko kulturetan (Asiria, Arabiako tribu primitiboak, Egipto, etab.), bai Biblian (Job, Esaerak, Eklesiastes eta Jakituria liburuak), bai literatura grekolatindarrean (Hesiodo, Pitagorasenak direla esan ohi diren Urrezko Bertsoak, Sokrates eta sofistak Grezian ; Zizeronen Ad agendum atsotitz bilduma, Katonen Distikoak, etab. Erroman) baita Erdi Aroan ere (Espainian, adibidez, Juan Ruizen Libro de Buen Amor, Sem Toben Proverbios morales, Talaverako Artzapezaren Corbacho, etab.) ; baina bere goren maila Berpizkunde garaian eskuratuko zuen Erasmoren Adagia (1500) obrarekin. Erasmorentzat, izadi onak gizonarengan ipinitako egia betiko eta unibertsalaren adierazpide da atsotitza. Harrezkero, aintzat hartu ez ezik, era berezian ere landuko dituzte hainbat eta hainbat idazlek herri jakituriaren adierazpen hauek. Kixote-ko Santxo herri jakituria horren bozeramaile bilakatu zuen Cervantesek, adibidez, jakituria guztien iturri den esperientziatik ateratako esakune»tzat jotzen zituen atsotitzak eta esaera zaharrak.