Literatura Unibertsala»Literatura

Nobela

Nobela fikzioa da eta fikzioaren artea da, hain zuzen, hitz idatziaren bitartez erakutsi edo dibertitzen duten bizitzaren arloak aurkeztea. Eta fikzioak har ditzakeen forma ezberdinak, laburrenetik luzeenera, sekuentziazio gisa sailka daitezke hobekien eta ez aparteko kategoria modura, bat novelette izan edo iman fleuve, nobela-ibaia, bestea, luzera baita generoaren bereizgarririk garrantzizkoenetakoa.

Nobela hitza italierazko novella-tik sortua da, eta, beste hizkuntza gehienetan gertatu den bezala, diminutiboak osotasuna definitzeko rola jaso du. Historikoki novella garatutako anekdota besterik ez da, Boccacciok XIV. mendean bere Decameronen idatzitakoak bezalakoa. Dena den, inportantea izango litzateke azpimarratzea nobelak hasiera-hasieratik erakutsi nahi duela bere jitearen funtsa : arinak dira, ez dira fabula edo mito ezagunen berridazketak, eta, batez ere, ez dute moraltasun kutsurik ; mendeetan zehar genero honekin lotuta etorri diren ezaugarriak hirurak, Tolstoy, Henry James edo Virginia Woolfen estiloko idazle sakonen seriotasunagatik ere nobelak ezin izan baitu fribolitate ukitu hori gainetik kendu.

Odak edo sinfoniak badirudi berez duela ustelkeria estetiko edo moraletik babesten duen barne mekanismoren bat, baina nobelak sentimentalismoaren eta pornografiaren sakonetara jo dezake interes komertzialen izenean. Egia esateko lehenengo bi mendeetako Petronioren Satyricon-ek eta Luzio Apuleioren Asinus Aureus (Urrezko Astoa) liburuak erakutsi egiten dituzte nobela bere ahaiderik hurbilenekotik, poema epikotik, bereizten duten ezaugarriak : fikzioan prosa da bitartekoa, gertakizunak ez dira heroikoak eta kokalekuak tabernak dira, kaleak, ez guduzelaiak eta jauregiak.

Larrujotzea azaltzen da printzeen arteko borroka bainoago, jainkoak ez dira ekintzaren eragile eta elkarrizketa etxekoia da eta ez aristokratikoa. Azken batez, Erromatarinperioak beheraka egiten zuen heinean sortuko den literatur forma anti-epikoa izango da bai funtsean bai hizkeran eta horrela ezarriko ditu Europako lehen fikziozko prosaren oinarriak : aberats berri arrunta izango da Petronioren heroia ; Luzio Apuleiorena, berriz, asto bihurtuko da ; ez da erraza zerbait ez-epikoagorik asmatzea.

Eta Erdi Aroan zaldun berrien erromantzeak kristau heroiaren forma hartzen duenean, XVII. mendean hor sortuko da Cervantesen jeinua, Don Kixote zaldun ibiltariaren bitartez, zalduntzaren aurkako maisulan komikoa idatzi, eta, Milan Kunderak dioen bezala, nobela modernoari sorrera emateko, orain nobelak inoiz baino garbiago ezarriko baititu prosazko fikzioari eska diezaiokeguna : nobelak bere heroiak ditu, baina ez zentzu klasikoan ; poema epikoan tokirik ez duten bizitzaren zamak bizkarreratuko ditu ; gizakia ezheroiko gisa ikusiko du, salbatu gabe, akastun, zentzugabe. Horregatik dute tokirik genero honetan Mickey Spillaneren thriller gogorrenek adina Corin Telladoren medodrama sentimentalenek ; ez ordea Miltonen estiloko traszendentziaren ikuspegi gorenek.

Haria

Haria da nobela amaiera punturaino aurrera eramango duena. Egia da askotan modurik sinpleenean adieraz daitekeela.

Adibidez, Charles Dickensen A Christmas Carol (1843, Gabon kanta bat) hartzen badugu, esan dezakegu hauxe dela ideia nagusia : , Misantropo bat erreformatu egiten da Eguberri bezperan egindako bisita batzuen bitartez, Edo Fiodor Dostoievskiren Krimena eta zigorra-rentzat : gizon gazte batek krimen bat egin du eta poliki-poliki zigorreranzko bidean doa». Baina aurrekoa bezain ebidentea da XIX. mendera iritsi arte nobelaren artea konposaketa konplexu etazehatz bati lotua ez zegoen arren, XIX.. endean sortzen den nobelan ekintza epe motzean kontzentratzen dela, zenbait pertsonaien historiak nahasten direla bidegurutzetan, nolabait ekintzen eta eszenen plangintza zehatza eskatzen duena : idazten hasi aurretik ia begien aurrean izateraino kalkulatu beharko du nobelagileak den-dena.

Gogoratu besterik ez dugu Dostoievskik berak ia 400 orri bete zituela oharrez bere Demoniodunak nobela idazteko. Paradoxa dirudien arren hauxe erakusten digu : eraikuntzarako tresneria zenbat eta gehiago landu, orduan eta egiatiagoa dela, normalean, historia. Esaterako, Kunderak dio pertsonaiak biziak egin ahal izateko arrazoi egitaratzailea etsaitzat hartu dutenek, artea inoiz ulertuko ez duten inoxente sentimentalak besterik ez direla izango. Beraz, XX.. endeko idazleak ezin du XIX. mendeko lan itzelaren gainetik jauzi egin eta XVII.. endeko Rabelais bezalako idazleen askatasun inprobisatzailearekin bere burua lotu.

Ideiak orijinala izan behar du eta ideia orijinalik erakusten ez duen historia bat baino gehiago ikusi badugu ere inprimaturik -ongi idatzitako historiak direlako hain zuzen- horrek ez du esan nahi atsegingarritasunaren eredu direnik. Ideiak zirrara eragin behar du, paperean idaztera bultzatu, ideia hori baita gaia, eta beronek erantzun beharko lioke idazten hasi aurretik idazleak bere buruari egin beharreko galderari : Zer esan nahi dut? lan Mc Ewanen iritziz, nobela bateko gertakizunek, argudioak, komikoak nahiz dramatikoak izan, esanahia behar dute ; historia umoretsu batek ere giza harremanei buruzko zerbait garrantzitsua adierazi beharko liguke.

Historia melodramatikoek, probabilitaterik ezean edo aldiberekotasunean oinarritzen direnek badute tokirik fikziorik onenean ; E.M. Forsteren Howards End (1910) nobelak halako historia bat kontatzen du.

Baina nobelagileak arazo bera du beti begien aurrean : zer da inportanteagoa, hasierarik eta amaierarik gabeko egiazko bizitzaren formarik eza azaltzea ala mahai bat bezain ongi taxutu eta orekatutako artifizioa eraikitzea? ; artista izanik, sarritan artearen eskakizunak gailendu egiten baitira. Baina badira historiaren hari tradizionalik gabe idatzitako nobelak ere. Virginia Wolfen nobeletan, adibidez, sinbolismoz eta poesiaz loturiko pertsonaien kontzientziak eskaintzen du zenbait kasutan fikziorako materiala. Marcel Prousten A la recherche du temps perdu (1913-27, Denboragalduaren bila), romanfleuve izugarriak Henry Bergson filosofoaren denborari buruzko gogoetan oinarritutako egitura metafisikoa du eta errealitatearen izaeraren agerpena izan nahi duen egiaranzko bidaia da.

Argudioan giza bizitzaren gaitasunak modu sinesgarrian adieraztea da benetan garrantzizkoa, irakurleak atsegin izan dezan.

Pertsonaiak

Pertsonaiak sinesgarria behar du izan.

Aldous Huxleyk zioenez, fikzioa idatzi ahal izateko ingurune batean kokaturiko jendeari buruzko inspirazio-serie bat behar da, eta inspirazio horietan oinarritutako lan izugarria gero. Irakurleari atsegingarri gerta dakion, pertsonaiak emozio bortitzak, hizkera egiatia, erreakzio konbentzigarriak dituen odolbetekoa izan behar du, gogoeta sakon baten fruitua, heronen beldurrak eta irritsak ezagutu ahal izateko. Inor epaitu gabe, ordea, nobelak bere berezko moraltasuna baitu eta pertsonaiengandiko distantzian jarri arren, paradoxikoki, nolabaiteko identifikatzea egon behar duela gogoratuz.

Hala ere, askoren iritziz huts izugarria litzateke nork bere buruaren historia egitea, autobiografia, eta ez nobela. Horregatik zioen Chestertonek : «Nobela on batek bere heroiari buruzko egia esaten digu : nobela txar batek, berriz, egileari buruzkoa», Marguerite Durasen L Amant (Maitalea) liburuak hesterik erakusten duela dirudien arren.

Fikzioa irudikatua da ; egia da benetako jendeak, benetako gertakizunek piztu egiten dutela, haina egileak asmatu egin behar ditu pertsonaiak nahiz egoerak, gaia argitu ahal izateko, orduan bakarrik egin ditzakeelako ulerkorrak euren background eta motiboak, eta pentsakeraren jiteak. Agian horrexegatik beharko lukete izan ezagutzen ditugun pertsonaia askoren amalgama, gu geu barne, gogoan izanik horixe dela, hain zuzen, nobelagilearen erronkarik gogorrena, aurretik inoiz izan ez den pertsonaia sortu beharra. Kontuan hartzekoa da Pirandellokhoni buruz dioena : «Pertsonaiak egilea baino lehenago benetan bizirik daudenean, idazleak beraien atzetik ahian jarri besterik ez du egiten, haien jardueran, haien hitzetan, iradokitzen dizkioten egoeretan~~.

Nobelagileak sortutako pertsonaiak gizakiaren aurrekoak izan daitezke, William Goldingen The Inheritors (1955, Oinordekoak) obran bezala ; abereak, Jack Londonen Call of the Wild (1903, Oihanaren deia) liburuan gertatzen den bezala ; karikaturak Dickensen lan gehienetan ; izaera zeharo konplexuak Tolstoy, Dostoievski edo Henry James kasuan. Baina ongi landuta daudenean irakurleak estilistika aldetiko trikimailuak eta zailtasun formalak ere eroapenez hartuko ditu pertsonaia nagusiaren interesaren izenean, James Joyceren Ulysses-en garbi ikus daitekeen bezala.

Literatur kritikoen lana da fikziozko pertsonaien balioari buruzko hierarkizazioa egitea, ez baita gauza bera Tolstoik eta Conradek asmatu dituzten giza ikuspegi konplexuko pertsonaiak sortzea edo giza nortasunaren ezaugarri bakar baten pertsonifikazioak egitea, Dickensen gisa.

Askotan, ordea, irakurleak nahiago izaten ditu erraz ulertu eta errazago gogoratzen diren karakterizazioak Frantziako eta Errusiako nobelagilerik handienek sortutakoak baino, hauen pertsonaietan murgildu eta inplikatu beste erremediorik ez baitzaio gelditzen irakurleari. Flauberten Madame Bovary aparta gogoratu besterik ez dugu.

Giza nortasunaren izaera guztia zalantzan dago, eta zalantza horri ahotsa ematen dioten idazleek -Frantziako nouveau roman-eko askok eta askok adibidez- arbuiatu egiten dute pertsonaiaren ikuspegi erromantiko soila. Erromantikoek beraien irradia inposatu zioten munduari, eta irakurle ezsofistikatua hori onartzeko prest egongo da, baldin eta denboran eta espazioan ongi kokaturik badago, baldin eta portaera aldetik sinesgarritasun minimorik badu, gure konplexutasunaren jakinean gauden arren, normalean askoz sinpleagotzat jotzen baititugu besteak. Beraz, behin baino gehiagotan, egilearen introspekziotik eta ez azaletik sortutako pertsonaiak arbuiatuak izan dira, egiatasuna falta dutelako salaketaren pean. Azken batez, liburutik kanpo berezko bizitza propioa dutela ematen duten pertsonaiak dira egilearenganako begirunea eta mirespena sorrarazten dutenak.

Gertalekua, ingurunea

Ingurunea hautatzeak izan behar du idazle baten oinarri-oinarrizko kezka, gaiarekin, pertsonaiekin eta ekimenarekin lotuta egon behar duen gertalekua, ongi pentsatutakoa, planifikatutako eszenari ongi dagokiona. Normala da ezagutu ditugun tokien eragina izatea, oroimenean gelditu zaizkigunena. Baina fikziozko historia egiazko toki batean kokatu nahi badugu, toki horrek handia behar du izan, eta nahiko Alabaina zilegi da kokalekuari buruz halako iradokizunen bat edo beste ematea. Nobe- lan hil ala biziko garrantzia du pertsonaiak mintzatzen eta mugitzen diren bitartean idazleak bere barne hegiarekin gertalekua guztiz garbi ikusteak, irudi hori hitzetan jartzea zertxobait erraztu ahal izateko, An- ton Txekhov bezalako maisu handiek era- kutsi duten bezala. Nork imajina dezake determinismo geo- grafikoan sinesten zuen Emile Zola heza- lako egile baten obra gertaleku guztiz ze- hatzik gabe? Sarritan lekuak erabaki egiten ry (1857) Paris bezalako hiri handi batean kokatzea, heroiaren biziera eta heriotza tra- gikoak zerikusi handia duelako probintzie- tako hiri txiki baten joan-etorriekin. Baina batzuetan gertatu izan da tokiak pertsonaiek adinako garrantzia hartzea nobelan. Tho- mas Hardyren kasuan, Wessex etengabe gain-gainean dugun tokia da bere obran, nahiz eta ekintza inolako eragozpenik gahe gerta zitekeen antzeko beste edozein toki- tan. Eta fortunatu izan da zenbait irakurle- rentzat pertsonaiak bezain garrantzizkoa izatea ere, Daphne du Maurieren Cornwalleko bezala kostalde edo Joseph izugarriarekin Conraden Caribeko gertatzen itsa- den soarekin Agian.. rantzizkoa horrexegatik nobela erregionala izango da. hain William ga- Faulknerrek barruan Mississippiko mito bihurtzeraino Yoknapatawpha sartu digu konderri lagoan Txomin irudimenezkoa, Agirrek Garoan maila askoz Urbiarekin apa- egin lanak, zuen ordea, bezalaxe indarra. irabazten Nobelagile du kokale- askoren kua ingurune aldatzearekin, herri bat aukeratzen eta nobela dute bakoitzeko Greenek lurralde berria bisitatu behar. Graham ten zuen hurrengo nobela idatzi ahal izateko, ematen eta dien harrigarria aukeratutako da zer nolako tokia bizitasuna riei. Ikusi hesterik ez dago The herri Power ho- and.. he agertzen Glory digun (1940, Hegoamerika Boterea eta Aintza) edo bere obran Heart of the Matter (1948, Gaiaren muina) The maisulaneko Waughek herak Mendebaleko ezagutzen Afrika, zuenaren Evelyn aldatzeraino! Edo The Third Man (1949, irudia Hirugarren ra John Steinbecken Gizona) liburuko nobeletako Viena Monterrey. Badi- bisitatzera naziotik sorturiko joaten zirrara direnak herria idazlearen jaso nahian, imaji- beste ren Praga batzuek bisitatzen Joyceren dituzten Dublin hezala edo Katka- Horrek ez du esan nahi nobela baten.. ertalekuak behar duenik toki. Vladimir geografikoki Nabokovek erreala izan Ada (1969) liburuan espazioaren eta den- bere boraren belaren gertaleku areko sekuentzia ; J.R.R.Tolkienek bihurtu du mundu no- alternatiboa Aldous Huxleyk sortu bere zuen Brave eta New zer World esanik (Baiez Mundu tzen dela Berria)-n ere, kolorea,. Baina edozein mugimendua, aukera argia har- eta nak itzala bisualizatu guztiz nahi garrantzizkoak ditugunean dira. Urtaroak esze- ezagutu gelaren, behar kalearen ditugu, eta loreategiaren deskribatzen argiaren dugun ezaugarriak kribatzea baina. Ezinezkoa irakurleari da errealitatearen den-dena des- zentzu idazleak zorrotza. Pertsonaiak ematen bizitzarekiko saiatu behar bezain du zintzoa Baina izan gertalekua behar du bisuala ingurunearekiko izatea ez.. ski. Entzun egin behar dugu trafikoa, oida ditugu notsak, berezko txorien usainak kantua ; : usaindu arrautza egin frijituena, behar gas loreena ihesarena,... Horrek anestesikoarena, esan nahi du, oro ibaiarena, gutzen diren toki zehatzetan oinarrituta har, as- ezamatu da fikziozko behar direla idazle gertaleku baten atseginik berriak. handie- Hauxe netakoa, hetasunetan baina, galtzeko behin baino arriskua gehiagotan, ere badugu, xe- errelebantziarik tzen direnean. Iris gabeko Murdoch xehetasunak handiak zioe- pilanez, hamar zuhurra lerro baino da deskribapen gehiago ez batean idaztea, jarraiko horiek ere ekintzez nahastuta, ahal bada eta.

Narrazioaren metodoa eta ikuspuntua

Kontatzeko historia dagoen guztietan dago kontalari bat. Tradizionalki, epikaren narratzaileak pertsonaien eta irakurlearen arteko bitartekotza lana egiten zuen ; bortan, Fielding-en metodoa eta Homerorena ez dira hain ezberdinak. Batzuetan narratzaileak ausarki inposatzen ditu bere jarrerak, nolabait orojakintsuaren postura hartu eta pertsonaiak ia panpin hutsak izateraino makurtuz. Badira, ordea, pertsonaien askatasuna mugatzen duen metodo horren aurka altxatu eta nobelarako ere dramaren objektibitatea erabili nahi izan dutenak, pertsonaiak beraien destinoaren egile bailiran, idazlearen bultzadarik gabe.

Rousseauk bere La nouvelle Heloi'se (Heloise berria) obran erabilitako metodo epistolarrak pertsonaiei beraien historia kontatzeko aukera ematearen aldea dauka, baina oso zaila egiten zaigu editore jainkozkoren bat gutunak taxutu eta ordenatzen ari delako ezinegontasuna sahiestea. Bestalde, narratzailea bera errelatoaren pertsonaia bihurtzeak arazo handia du, berak esku hartzen duen gertakarietan bakarrik ager daitekeenez, mugatu eta murriztu egiten baitu narraziorako materialea. Badira bigarren mailako narrazioak narrazio nagusian txertatzeko trebezia aparta erakutsi dutenak, Joseph Conraden eta Somerset Maughamen arabera, eta badira kontatzen ari den historia ulertzen ez duen kontalariaren errekurtsoa erabili dutenak, eta modu oso arrakastatsuan gainera, James Joycek bere Ulysses-en erabili zuen metodoari jarraituz. Baina ez da erraza, eta esan behar da idazle irlandarrak beste inork baino setatiago jardun zuela narrazio teknikaren objektibotasun osoaren bila, azkenean idazlerik subjektiboena eta estilistarik bereziena izateko.

Narratibaren ikuspuntuaren arazoa ia konponezina da. Kunderak Europa erdiko tradizioa aztertzen duenean Brochen Sonanbuluak jartzen du eredutzat, eta, generoak ahots bihurtuta, bost aipatzen ditu : nobela bera, erreportaia, ipuina, olerkia eta saiakera, eta bost horien artean osatzen dituzte obraren laurogeita zortzi atalak, estrategikoki kokatuta. Kunderak honako arrazoi hauek ematen ditu : forma batzuek beste batzuen ondoan izan dezaketela xarma berezia ; ataletan soinatzen diren emozio ezberdinen arteko kontrastea ; atalen luzera ezberdina ; bost ispilu bailiran, bost ahots horien artean jokatzen diren arazo existentzialak . Nolabait, XX. mendeak musikaltasuna eman diola nobelari, XIX.ak konposaketa eman zion bezala. Adibide hurbilago bat aukeratu eta Salman Rushdieren TheSatanic Verses (Deabruzko bertsoak) aipatuko dugu, liburua hiru ahots independenteen arabera egina baitago : Saladin Chamcha eta Gibreel Farishta, Bombay eta London artean bizi diren bi hinduen ildoa ; Islamen genesiari buruzko historia koranikoa eta herritar xumeek itsasoan zehar Mecara egiten duten bidaia. Hiru ildo horiek orden honen arabera nahasten dira : a-b-a-c-a-b-c-a eta hauexek dira bakoitzari emandako orriak : »»a»»ri, 390 orri ; ««b»»ri, 74 ; »,o, ri, 73, garbi baino garbiago adieraziz zein den benetan nobelako ahots nagusia. Beste arazo guztiz desberdina izango litzateke, Rushdiek nola lortu duen ikuspuntuaren aldetiko batasuna,hindu europeizatuaren izaera urratuaren nortasuna jasotzeko, toki eta sasoi erabat ezberdinak erabili behar izan baititu idazleak : London eta Bombay modernoak, pakistaniar herrixka bat, VII. mendeko Asia... Rushdiek irtenbide fantastikoa eman dio : Gibreel Farishtak ziurtatzen du denboratik eta tokitik harandiko batasuna, Gibreel goiaingeru bihurtzen baita -zera honek teologia klasikoan dituen konnotazio guztiekin- eta goiaingeru hori bera izango baita VII. mendeko Mahounden mediuma, Mahomarena.

Beste idazle batzuek beste modu batera lortu dute batasun hori. Kunderak berak Broma liburuan bere lau pertsonaiak lauunibertso komunista bihurtu ditu, Europako lau lehenaldi ezberdinetan kokatuta : Ludvik, Voltaireren izpiritu korrosibotik jaiotako komunismoa izango da ; Jaroslav, folklorean mantendu den antzinaldi patriarkala berreraiki nahian oinarritutakoa ; Kostka, ebanjelioan gorpuzturiko utopia komunista ; Helena bomo sentimentalis-etik jaiotako baikortasuna. Eta lauak komunismoa desegiten den momentuan hartuta, hots, europar lau abenturarik zeharrenek pot egiten duten orduan.

Narratibaren metodoari eta ikuspuntuari emandako irtenbideak dira, azken batez, laurehun urteko aldearekin Cervantesek Don Kixote-n eta Nabokovek Lolita-n (1955) eskuizkribua fikziozko editore baten eskuetan utzita egin zuten bezala.

Sinboloen eta mitoen oihana

Nobelagilea, oharrez eta arretaz, jazoera adierazten saiatzen da, nortasuna taxutzen, azalpena, klimaxa eta amaiera arautzen.

Baina, sarritan ez da hori izaten bere lanaren balio estetikoa erabakitzen duena.

Nobela, orduan, ia mitoren parera iristen da, pertsonaiak giza egoera eta bulkada iraunkorren sinbolo bihurtzen dira, egia orokorren haragiztatze zehatzak, eta irakurtzen dugun orduan bakarrik ohartzen gara haietaz. Zerbait kixoteskoa egiteko gaitasuna Cervantesek bere nobela idatzi baino askoz lehenagoko gauza da, bovarysmoa Flaubertek Emmari izen hori eman baino lehen bizi-bizirik zegoen bezalaxe.

Esaterako, arreta handiz irakurri behar da Brochen Sonanbuluak, ekintza ilogiko nahiz ulerterrezetan pausatu beharra dago Pasevowen, Ruzenan edo Eschen erabakien oinarrian ezkutuko ordena dagoela ohartzeko.

Pertsonaia horiek ez dira errealitatea zehaztasunaren pean hautemateko gauza. Haientzat den-dena sinbolo bihurtzen da : Elisabeth etxeko lasaitasunarena, Bertrand infernuarena, eta errealitatean oinarrituta dihardutela uste dutenean ere, sinboloen arabera ari dira jokatzen.

Brochek portaera ororen oinarrian, gizabanakoarena izan nahiz taldearena, pentsakera sinbolikoaren sistema dagoela ulertarazi digu. Gure bizitza aztertu besterik ez dugu konturatzeko sistema irrazional honek gure portaeran eragin handiagoa duela arrazoizko gogoetak baino. «Gizakia sinboloen oihanean galdutako haurra besterik ez da-- zioen Baudelairek eta Milan Kunderak dio sinboloei aurre egiteko gaitasuna dela heldutasunaren kriterioa, baina gizon-emakumeak gero eta gazteagoak garela.Fikziozko lan bati historia soiletik haraindi doan esanahia emateko grina askotan zerbait oharrez eta nahita egina da, lehen xedea izateraino askotan. Beharbada William Goldingen nobela guztiak arlo horretan sartu beharko genituzke. James Joyceren Ulysses, John Updikeren Centaur (Zentaurua) edo Anthony Burgessen Vision of Battlements antzinako mito klasikoetan oinarritzen direnean, hiru dira nagusiki saio horien azpian dauden asmoak : gai apal bat nobletzeko irritsa ; degradaturiko balore multzo bat satirizatu nahia ; konplexu bati makurrarazteko oinarrizko egitura sortzea, biziera errealaren irudi zentrifugoa bailitzan.

Nobela baten egituramitiko edo sinbolikoa normalean xehetasunetan azaltzen da garbien eta ez egituran, xehetasun horiek itxura naturalista hartzen badute ere.

Doktor Zhivago-ren eponimoak, adibidez, izen horrek errusieraz ,biziak» esan nahi duelako hartzen du izen hori, eta indar handiko iradokizun erlijiosoz gainezka dago.

Lukasen ebanjelioan «Chto vy ischyote zhivago mezhdu myortvykt?u galdetzen diete aingeruek Kristoren hilobira datozen emakumeei : «Zergatik zabiltzate hilen artean, bizi denaren bila?» Dudarik ez dago sinboloak are indartsuagoak direla naturalismoaren testuinguruan azaltzen direnean. Adibidez, Malcolm Lowryren Under the Volcano (Sumendipean) liburuari buruzko zinemaposterrak beldurrezko filmea iragartzen duenean, garbi dago zuzendariak background naturalista gisa irakurtzeaz gain zerbait gehiago espero duela : hiltzaile batenaren itxura duten pianojolearen esku txertatuak nazien zitalkeriaren sinbolo dira ; nobela Bigarren Mundu Gerraren hasieran kokatuta dago, eta heroiaren bizitzako azken egunak Mendebaleko zibilizazioaren kolapsoa adierazi nahi du. Hori bera gertatzen da Milan Kunderaren Izatearen arintasun onez eraman ezina nobelako zenbait pertsonaiekin, modernitateari gagozkiola . Batzuetan, ordea, ez da batere erraza zenbait nobela sinbolikotako narrazioaren esanahi ezkutua atzematea, subkontzientearekin oso lotura estua duelako.

Herman Melvilleren 1851 ko Mohy Dick izan daiteke horren adibiderik esanguratsuenetakoa .

Nobela motak

Historikoa

Produktu azkarra izatea artea, pentsakera eta orijinaltasuna baino garrantzitsuago den nobelagile mertzenarioarentzat, historiak oparo eskaintzen ditu gaiak, historia hariak eta pertsonaiak. Beraz, hainbat pertsonaia historikori buruzko nobelak nerabeentzako idazten diren parodia sentimental horiek bezain balio gutxikoak eta arinak izan daitezke, efektukeriaz gainezka. Gai historiko bati, ordea, historiaurreak eta mitoak eskain dezakeen indar sakona eransten zaionean, batzuetan halako amalgama aparta sortu da, nobelagile handienen inspirazio iturri izan dena, Tolstoiren Gerra eta Bakea-k edo Robert Gravesen I, Claudius (1934, Ni, Klaudio)-k erakutsi duten hezala . Fikziozko irudimenaren zeregina nola lortu erakutsi digute : antzinako gertakariak gizabanakako terminoetan interpretatzea, imajinaziozko aieruaren bitartez egitate dokumentalak esperientzia sentsual eta emozional bihurtzea.

Bada nobela historiko mota bat, ia hitzasmakizuna soila izanik ere, jendeen artean harrera oso ona izan duena, irakurle asko iragana betiere oraina baino aberatsagoa, ankerragoa eta erotikoagoa delako ustetan daudelako. Irudimenak iragana bereganatzeko ahaleginik egin ez duenez, halako nobelek mozorro-dantza baten itxura izaten dute. Europan idatzi diren nobela historiko gehienen idazte-teknikaren kontserbadurismoak higarren mailara kondenatu du halako nobela mota. Badirudi Scottez geroztik ez dela pauso bakar bat ere egin aurrera, Virginia Wolf bere Orlando-rekin benetansaiatu bazen ere epe historiko luzeak espazio txiki batera makurrarazi eta nobelarako egun bakarreko gertakariak bezain erabilgarriak egiten. Hori hera esan genezake Bnlce Chatwinen zenbait lani buruz.

Gainera, John Dos Passosen US.A. nobelak, Amerikaren garapen-fase baten ikerketa historikoa izanik ere, garbi erakusten digu esperimentua ez dagoela gai historiko handiek nobelari ekar diezaioketen erronkarekin eta luzerarekin uztartu ezinik.

Pikareskoa

Espainian sortua, heroi barrabasari buruzko nobela mota horrek izan ditu Europako heste literaturatan jarraitzaileak, eta Defoeren The Fortunate Mistress (Andre zorionekoa) arlo horretan sar daiteke, zentzu etimologikoan bederen. Baina hitzak esanahi bikoitza hartu du : alde batetik, nobela motaren jatorrizko jitea ; hestetik, barrabaskeriaren dinamika hera. Horregatik deitu dute Fieldingen Tom Jones famatua pikareskoa, sasiko heroia amorala delako eta ia urkamendirako eskegigaia.

Hauek izango lirateke nobela pikareskoaren osagarriak : luze samarra izatea, gutxi gora-behera lotutako gertakari solteak, intriga, borroka, amodiozko abenturak eta narrazioak barruan har ditzakeen beste zenbait baliabide : kantua, poemak, sermoiak.

Egitura sendorik gaheko halako nobelari bizimodu burgesaren arbuiatzetik datorkio barne-indarra eta lotura, edo ostatuko logeletako abenturak maite dituen bide zabaleko buhameriatik. XX. mendeko nobelan badira halako kutsua duten zenbait lan,benetan onak : Saul Bellowen Adventures of Augie March (1953, Augie March-en abenturak) adibidez, edo Jack Kerouacen Dharma Bums (1959), baina gaur egun ia guztiz ezinezkoa da pikareskoa lehengo modura ulertu eta idaztea, hain zuzen erlatibotasunaren aro honetan dagoeneko ez dagoelako, antzina zegoen bezala, heronen kontra egiteko baldintzarik gaheko moraltasun tradizionalik. Lazarillo de Tormes-i (1554) aspaldi bukatu zitzaion eredugarri izateko garaia, XVII. mendeko Mateo Aleman, Vicente Espinel eta Luis Velez de Guevarari bezalaxe. Gaizkile modernoaren teknikak eta jarduerak ez du egiazko pikaro-aren axolagabekeria alaiarekin zerikusirik.

Sentimentala

XVIII. mendearen erdialdeko zentzu berarekin erabiltzen denean, sentipen fin eta gorena adierazten du eta zentzu horretan ulertu behar da Laurence Sterneren A Sentimental Journey Through France and Italy (1768, Bidaia sentimentala) obran.

Rousseauren La nouvelle Heloise (1761, Heloise berria), berriz, erakarpen fisikotik gora dagoen sexuen arteko lotura suharra adierazten duelako jo dezakegu sentimentaltzat . Mugimendu erromantikoaren ikur, luzaroan mantendu zuen nolabaiteko duintasun zirraragarria, laster azaltzen hasi bazen ere gerora izango zuen arazo nagusia, minberatasunerako joera. Milikeria hori nahiko garbi agertzen da Sterneren The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman (1760-67, Tristram Shandy jaunaren bizitza eta iritziak) obran, nobelarenbeste zenbait ezaugarri ederren pean lausoturik gelditzen bada ere, Milan Konderaren ustez Denis Dideroten Jacques Fatalista-rekin batera XVIII. mendeko obrarik gorenena baita. Hala dio Bohemiako analista handiak, joku zoragarri gisa pentsatuta dagoela, ordu arte inoiz lortu gabeko arintasunaren gailurra. Nobela oro, nahita edo nahigabe, honako galdera honi emandako erantzuna da : zer da giza bizitza eta zertan datza beronen poesia? Fieldingek eta Sterneren garaikideek uste zuten a- benturaren xarman zetzala poesia hori ; Sternek bestelako gauza bat proposatzen digu : poesia ez datza ekimenean, ekimenaren etenean baizik, sentipenak lantzeko beste bide bat baita hori..

XIX. mendearekin batera sentipenen degradazioaren eta norberarenganako gupidaren janzkera ere hartuko du, santukeriak, erlijioak eta fikzio burgesaren eskaerakomertzialak hartara bultzatuta. Horregatik dira emozio egituratu gabea eta berariazko malkokeria XIX. eta XX. mendeetako nobela sentimentalen ezaugarriak, eta idazle on asko ere erori ziren behin edo behin tentazio horren armiarma sarean, batik bat herio eszenak deskribatzeko orduan, Dickensen A Christrnas Carol (1843, Gabon kanta bat) liburuan ikus daitekeen legez, nahiz eta nobelagile ingeles handi hori ezin daitekeen sentimentaltzat har.

Askoz harrigarriagoa da aro atomikoan Eric Segalen Love Story (1970, Maitasun historia) liburuen gisako nobelak izan dezakeen arrakasta. Yale unibertsitateko hizkuntz klasikoetako irakasle honen lanak erakusten digu intelektualek beraiek ere ez dutela arbuiatzen sentimentalkeriaren lilura, edota milikeria hotzean eta, agian, zinikoki landu daitekeen prozesua ere izan daitekeela.

Gotikoa

XVIII. mendearen amaiera aldean hasitako mugimenduak misterio, izumen eta harridurazko eszenen bitartez aurre egin nahi izan zion sasoi historikoa menderatzen zuen arrazionalismoari. Arkitekturatik sortutako izen horrek handitasun zakar, bortitz eta basati baten konnotazioak zituen.

Nobela gotiko baten giroak iluna behar zuen izan, ekaiztsua, fantasmagorikoa, eromenez, amorruz, superstizioz eta mendekuz betea. Nobela mota horren eredutzat jo dezakegun Mary Shellyren Frankenstein-ek, horrez guztiorrez gainera, osagarri gotiko tradizionalak erakutsiko ditu : Jainkoari desafioa botatzen dioten esperimentuak, garrasi beldurgarriak, eta, batez ere, b_ re munstroa. Gero Edgar Allan Poek maisutasun handiz landu zuen estilo gotikoa Estatu Batuetan, eta esan daiteke idazle handi horien eraginez hasi zela gero hain arrakastatsua izango zen zientzia fikziozko nobela, H.G. Wellsen The Island of Doctor Morean (1896. DoctorMoreau-ren uhartea) obrarekin abiarazia. XX. mende amaierako zenbait nobelagile ospetsuk ere landu izan dute nobela gotikoaren giroa ; Iris Murdochek batez ere. Baina, oro har, gustuaren kanonen haustura bera barkatu zaion nobela mota hau asmamen handiko entretenimendu gisa hartu izan da ; gupida eta izumena ez dira katarsis prozesu baten alderdiak, nolabaiteko doilorkeriaz, berez gozatu behar diren ernozio iragankorrak baizik.

Psikologikoa

Nobela psikologikoa Frantzian hasi zen XVII. mendean Madame de La Fayetteren Princesse de Cleves (1678, Clevesko printzesa) obrarekin, eta Abbe Prevosten Manon Lescaut (1731) bezalakoekin sendotu zen. Dena den, gure ustez, hasiera haietan XVIII. mendearen erdialdean idazten duen Richardson izango litzateke benetan abian jarri zuena ; bere nobelako gutunetan pertsonaiek beren gogoeta eta sentimenduak aitortzen dituzte, eta era horretara gizakion barne bizitzaren miaketarako ildoa irekitzen . Badakigu nor diren jarraitzailerik handienak: Goetheren Werther, Laclos, Constant, Stendhal... baina Proustekin eta joycerekin joko luke gailurra. Proustek «denbora galdua» analizatzen du ; Joycek, oraina. Itxuraz ez dago ezer oraina baino ebidenteagorik, ukigarriagorik, nabarmenagorik . Eta, hala ere, ihes egiten digu.

Horretan datza bizitzaren tristezia guztia.

Instant oro unibertso txiki bat da, hurrengoan zeharo ahantzita gelditzen dena.

Joyceren mikroskopioa horretan saiatzen da, instant iheslari hori atzematen eta erakusten . Baina niaren bilaketa, berriz ere, paradoxa batez bukatzen da : zenbat etahandiagoa izan nia miatzen duen mikroskopioa, hainbat eta azkarrago aldentzen dira gugandik nia eta haren batasuna. Hortxe dago nobela psikologikoaren gakoa.

Nobela psikologikoan pertsonaia eta ekintza gutxiago dago, beharbada, haina pertsonaia horien jarduerarako motiboak aztertzen dira. Dostoievski, adibidez, bere Krimena eta Zigorra-n hiltzailearen arima aztertzen saiatuko da hilketaren esanahi etikoa adierazten bainoago ; Flauberten Madame Bovary-n askoz garrantzitsuagoa da bere burmuinaren egiturak aztertzea bere bizimodua baino ; Anna Karenina-n Tolstoyk emakumearen psikologiaren ikerketa ia obsesiboa egiten du. Henry Jamesen nobelak ere psikologikoak dira, gertaera nagusiak protagonisten arimetan jokatzen baitira.

Askok eta askok uste dute Freuden teoriak direla nobela psikologikoaren azpian.

Ez da guztiz egia. Joycek eta Nabokovek, esaterako, gorroto zioten Freudi, eta mordoa dira Edipo eta Elektraren konplexuak oinarritzat hartuta idatzi diren nobela guztiz azalekoak. Nobelagileen eta dramaturgoen intuizioak eta introspekzioak ireki dituzte giza motihazio.u- en leizeak, ez klinikarien lan sistematikoek.

Kostunbrista

Maila apalago katean nobela kostunbrista aipatuko genuke, mundu estu eta itxiago baten egituratzea aztertzen duten nobelak, Jane Austenen kasuan hezala.

Evelyn Waughen Sword of Honour (Ohorezko ezpata) obrak kasernetako bizimodua aztergai badu ere, normalean herrixka eta baserrietako bizimoduarekin lotuagoa azaldu izan da beti nobela mota hau, horrela nobela pastoralarekin bat eginez, ziur sentitzen den giza ordenamendu baten isla.

Tradizio zaharreko generoa, arkadiaren deia beti janzkera idilikoz apainduta etorri baitzaigu . Daphnis eta Chloe-ren ondoren Sir Philip Sidneyren Arcadia (1590) argitaratu zen, Thomas Lodgeren Rosalynde, Shakespearen As you like it (Zeuk nahi bezala) ospetsuaren inspirazio iturri. Bere garaian izugarri popularra izan zen Bernardin de St. Pierreren Paul et Virginie, ordea, erromantizismoaren atarian jarriko genuke, pastoralaren alorrean bainoago. Nekazari giroko eden baten utopiak, alabaina, bizibizirik jarraitu du Mendebaldeko Europan eta, gezurra dirudien arren, D.H Lawrencek berak halako ukitu berezia eman zion bere Lady Chatterleyis Lover (Lady Chatterleyren maitalea) libunran. Thomas Hardyren obra herrietako bizimodua ongi ezagutzen duen idazle batena da, bertan bizi delako. Aldiz, nobela pastorala bizimodu urbanoaren gaia da, katik bat, estresak sorrarazitako ihesaren adierazgarria,eta horrela ikus daiteke Saul Bellowren Herzog-en (1964). Baina Stella Gibbonsek bere Cold Comfort Farm (1932, Bainu hotzetako etxaldea) guztiz satirikoa idatzi zuenetik, gutxitu egin da lirika pastorala serioski hartu duten idazleen kopurua .

Heziketa-nobela

Heziketa-nobelari Goetheren Wilhelm Meiste rs Lehjarhre (1796, Wilhelm Meisterert ikasturteak) obrarekin eman zitzaion hasiera . Hauxe da, nonbait, haren xedea : arima sentiberak bere nortasuna eta mundu zabalean bete behar duen zeregina aurkitzeko jarraitu behar duen prozesuaren azterketa. Dudarik gabe, nortasunaren sorrera, dagokion borroka, gatazka, sufrimendu eta arrakasta partearekin, oso erakargarria gerta dakioke idazle bati, askotan ia gauza autobiografikoak idazteko aukera ematen diolako, hazkunde eta ikaste prozesuarekin uztartuta. Dickensen David Copperfield eta Great Expectations ( Itxaropen handiak) heziketa-nobela edo Bildungsromctn horren adibidetzat har daiteze, puska handi batean ; beste zenbait idazle, baina, -H.G.Wells besteak beste- heren programa sozialista eta utopikoekiko atxekimendua erakusteko baliatzen dira, baliatu zehazki, genero honez.

Dena den, gure ustez lau dira esparru honetako lanik adierazgarrienak. Lehenik e- ta behin, Alain Fournieren Le Grand Meaulnes (1913, Meaulnes handia), Frantzian.

Beste maila batean, Hermann Hessek gazteria borrokalariari buruz idatzi zituen saioak Estatu Batuetako campus-etan ia kultu izatera iratsi baziren ere, James Joyceren A Portrait of the Artist as a Young Man (1916, Artistaren gaztetako portreta) obrak beste edozeinek baino hobeto adierazi zituen tenperamentu artistiko sortuberriaren ahaleginak, familiaren, estatuaren eta elizaren presioa gainditzeko. Beste ildo batetik doaz William Goldingen Lord of the Flies (1955), euskaraz Eulien Ugazaba gisa itzulitako klasikoa, eta J. D. Salingeren Catcher in the Rye (1951, Zekale artean harrapaka) : gaizkiaren eta helduen munduaren bilakuntzak sortutako drama eta porrotaren historia larriak.

Roman a clef

Roman a clef deritzon horretan, fikziozko pertsonaiak hobeto ulertu ahal izateko irakurleak fikzioaren azpian dauden egiazko pertsonaia historikoak kontsultatu behar ditu, klabearen, giltzaren hila. Esaterako, oso zaila izango litzateke Orwellen Animal Farm (1945, Abereen etxaldea) ulertzea azpian datzan eduki historikoa ezagutu gabe.

Marcel Prousten A la recherche du temps perdu (1913, Denbora galduaren bila) bera ezin da oso ongi jaso egilearen giro sozialaren jakinean egon gabe eta esan daiteke Joyceren Finnegans Wake dela genero honetako obrarik adierazgarriena, hain dago erreferentzia pertsonalez gainezka! Agian, egia zuzenean esatea oso arriskutsua zenean izango zuen delako roman a clef honek sorrera, zeharka mintzatu beharrak eraginda.

Anti-nobelak

Chosisme eta tropisme-rekin (gauzakeria eta tropismoa) lotutako anti-nobelak Frantzian izan du batez ere lekua. Nobelagilea gauzekin beraiekin dago kezkatuta, eta ez giza sinbolo edo metafora diren heinean bakarrik. Gauzak dira partikularrak eta aldakorrak direnak ; gizakiok estimulu horiei normalean modu bertsuan erantzuten diegun behatzaileak hesterik ez gara. Robhe- Grillet eta Nathalie Sarraute dira genero honetako idazlerik ezagunenak. Bada kultuko nobela, elitista, irakurle espezializatuarentzat pentsatutakoa, gero, heste zenbait arrazoirengatik izugarri arrakastatsua izan etena ; normalean sexua edo lizunkeria esplotatzen ausarta izan delako edo fikzio demoniakoarekin lotu izan delako. Ezagunena Malcolm Lowryren Under the Volcano (1947, Sumendipean) izango litzateke.

Thrillerrak

Thrillerrak Sir Arthur Conan Doylerekin hartu zuen gero izan duen garrantzia izugarria eta hemen izenak pilatu egiten dira : lan Fleming eta bere,james Bond ajentea ; Agatha Christie, Erle Stanley Gardner, Raymond Chandler, Edgar Wallace, Mickey Spillane, Graham Greene hera, John Butchan, John le Carre eta Patricia D. Cornwell azken aldian. Obra bat ipatuko dugu : John le Carreren Smiley s People (1980, Smileyren jendea).

Fantasia eta profezia

Gero, fantasia eta profezia ukitua duten nobelak daude, idazle on eta askok idatzitako generoa : Aldous Huxley, George Orwell, Anthony Burgess, Kurt Vonnegut, Italo Calvino, Isaac Asimov, Nahokov, Tolkien... baina esan daiteke Huxleyren Brave New World (1932, Bai mundu berria) eta Orwellen Nineteen Eighty-four (1949, 1984) direla genero honetan gailurra jo dutenak.

Nobela proletarioak

Nobela proletarioak, berriz, best-sellerak baino tradizio luzeagoa izan arren ez du ezagutu besteon arrakasta. Hala ere ezin ditugu zenbait izen ospetsu aipatu gabe utzi : Maxim Gorki errusiarra, eta Ama, bere obrarik ezagunena ; John Dos Passos amerikarra, eta Aleksandr Solzhenitsyn gure garaikidea .

Nobelaren sorrera

Nobela aro modernoaren hasieratik gizakiaren lagun nekaezina izan da. Ezagutzeirritsa jabetu da aro horretaz gizakiaren bizia aztertu eta gorde dezan ,, izatearen ahanzturatik; manten dezan «biziaren mundua» etengabeko argiaren pean. Horregatik zioen Hermann Brochek nobela batek bakarrik idoro dezakeena idorotea dela beronen helburu bakarra. Esistentziaren alde ezkuturik idoroten ez duen nobela ez da morala, ezaguera baita nobelaren moral bakarra.

Gainera, nobela Europa osoari dagokio, kontinente zaharrak asmatua baita.

Egun batez, jainkoak unibertsoan berari zegokion tokia utzi zuenean, Don Kixote ere bere etxetik irten zen, eta guztiz ezezaguna egin zitzaion mundua : Jainkoaren absentzian, anbiguitatean murgildurik, ikusi zuen den-dena : jainkozko egia bakarra gizakiek euren artean banatu zuten, ehundaka egia pusketan zatituta. Horrela jaio zen Aro Modernoaren mundua eta beronekin batera jaio zen nobela ere, haren eredu eta irudira. Geroztik, ziurtasunik ezaren jakituria izango du ezaugarririk nabarmenena.

Lehenengo europar nobelak amaierarik gabeko munduan egindako bidaiak dira.

Dideroten Jacques Fataliste-ren hasierako bi pertsonaiek bide erdian egiten dute topo ; ez dakigu nondik datozen, ez dakigu nora doazen. Hasierarik eta amaierarik gabeko denboran egiten dute topo, mugarik gabeko espazioan, gerora baizik ezin begira dezakeen Europan. Handik ehunda berrogeita hamar urtera, Balzacekin urruneko espazio hura desagertu egin da, giza erakundeen eraikin modernoen atzean : polizia, epaitegiak, finantzak, krimena, armada, estatua...

Balzacen denbora Historiaren trenean igota zihoan. Mundu hori, ordea, oraindik ez zen hain itsusia, oraindik bazen abenturarako betarik. Handik gutxira, horizontea estutu egingo zaio Emma Bovaryri, hesiaren itxura hartzeraino. Egunerokotasunaren asperrean ametsari eman beharko zaio, eta poliki-poliki arimaren infinituak hartuko du kanpoko munduaren infinitutasun galdua.

Arimaren mugagabetasunaren ametsak, alabaina, berehala galduko du beronen magia, Historia, gizarte ahalguztidunaren itxurapean, gizakiaz jabetzen denean. Gizakiari alkatearen makila kendu eta aitzurra besterik ez dio emango. Boterea beste nonbait dago eta gero eta biluziago dago, Kafkaren nobeletan azaltzen den modura, eta botere hori zeharo irrazionala da, Erdi Aroko balore guztiak birrindu zituen arrazoi kartesianoren paradoxa, arrazoiaren ustezko garaipenaren orduan indarraren irrazionaltasun hutsa izango baita munduaren jabe, gure planetaren historia batasun zatiezin bihurtu arte. Zoritxarrez etengabeko gerra ibiltaria izango da gizadiak aspalditik amesten zuen batasuna gauzatuko duena. Inora ihes egin ezin duenaren batasuna, burgesiaren eskutik.

Orain, ikus ditzagun hain modu eskematikoan adierazi dugun ibilbidean nobelak bere gain hartu dituen xedeak. Lehenik eta behin, nobelak bizitzaren interpretazioa izan nahi du ; beronen helburua, beraz, ez da didaktikoa izatea, nahiz eta fikziorik soilenak ere nolabait bizitzaren filosofia bat iradokitzen duen. Jane Austenen nobelek Francois Rabelaisen bizipoza besterik ez zuten adierazi nahi, jainkoaren barrea entzun duen gizakiaren egoera, Milan Kurderaren hitzetan. Azpian, baina, garbi nabari daiteke bizimodu ordenatu baten gorespena, garaiko nekazari giroko burgesia ingelesak bizi zuena. XIX. mendeko nobela frantsesak, berriz, txanponaren beste aldea aukeratu zuen, bizi honetan ez dagoela justiziarik eta gaitza dela garaile ateratzen dena.

Era berean antzeman daiteke pesimismo hori Thomas Hardyren lanetan. Geroko zenbait nobelagile katolikok ere, Francois Mauriacek eta Graham Greenek, besteak beste, ildo horretatik ekingo diote bizitzaren interpretazioari, jainko ezagutezin baten egitasmo legez aurkezten badute ere. Bitartean H.G.Wells bezalako idazleek liberalismo optimistan oinarritutako fikzioa idatzi zuten, D.H. Lawrencek eta Ernest Hemingwayek analizatzen duten gizaki naturaL—etik nahiko urruti. Aldiz, garaiko fikzio komunista estatuari zeharo lotuta agertuko zaigu, eta irizpide ideologikoak hartuko du estetikaren tokia berau ebaluatzeko orduan.

Bestalde, hitzak gaitzaren salaketarekin edo ideologia progresisten hedapenarekin lotuta egon beharko lukeela aldarrikatu duen sasoian, beti izan dira, Rabelaisen ildoari jarraiki, irakurlea gurpil neketsu horretatik atera nahi izan duten idazleak, nobela entretenimendu edo ihesbide modura hartu dutenak . Arlo horretan sartuko genituzke balio handiko zenbait nobela : Graham Greeneren Travels with My Aunt (1969, Izebarekin bidaiak), adibidez, Dashiell Hammetten The Maltese Falcon (1930, Maltako belatza), edota Raymond Chandleren The Big Sleep (1939, Betiko loa), dibertitzeaz eta liluratzeaz aparte giza izaeraren azterketa eskaintzen baitigute.

Askotan, nobela, propaganda ere izan da, batez ere irakurlea bere premisetara makurrarazi nahi duenean bai gizartearen, bai erlijioaren edota politikaren arloan. Esan dezakegu zera honetan datzala propagandazko fikzioaren ahuldaderik handiena, galdu egiten duela bere balioa salatu duen gaitza bideratu denean edota goraipatu duena bertan behera erori denean, gizakiabere osotasunean ez hartzea baita propagandazko fikzioaren akatsik larriena, denborak sekula barkatzen ez duena.

Erreportaje moduko nobelak beti izan ditu bere aldekoak, idazleak askotan ez baitaki nola hartu bere artea, asmakizun soil gisa edo bizitza errealaren dokumentu modura . Adibidez, Daniel Defoek Londresko 1665eko izurritea edo Manzonik Milangoa beren lanetarako oinarritzat hartzen dituztenean, batzuetan badela asmakizun hutsa baino gauza funtsezkoagorik sinesten dutelako idazten dituzte A Journal of the Plague Year (1722, Izurriaren urteko egunkaria) edo I promessi sposi (1825-27, Ezkongaiak) . Eta gure munduaren historia gero eta basatiagoa bihurtzen joan den heinean, ugaritu egin dira nobela mota horren adibideak . John Herseyren Hiroshima (1946) irakurri besterik ez dago, Michio Takeyamaren Biruma No Tategoto (1947, Birmaniako Harpa), Truman Capoteren In Cold Blood (1966, Odol hotzean) edo Norman Maileren 7-be Armies of the Night (1968, Gaueko gudarosteak). Gaur egun, ordea, genero honek beste bide bat ere hartu du Michael Crichton bezalako idazleekin : asmatu egiten dute erreportajerako materiala, azpimarratu nahi duten zerbaiti indarra ematearren.

Hizkuntzaren eta pentsakeraren aldaketa eragilea izatea da nobelaren beste xede bat. Nobelagileak ez dira ez poetak ez filosofoak eta oso gutxitan sorrarazten dituzte pentsakerarako ildo berriak. Chaucerrek eta Shakespearek ingelesarekin egin zuten bezalaxe, Axular, Agirre Asteasukoa edo Lizardi izan daitezke hizkuntzaren eragile, baina ez zuten zerikusi handirik garaiko pentsakeraren joan-etorrien sorrerarekin, hura mantentzen lagundu bazuten ere. Gugandik hurbilago, Adolf Hitlerren Mein Kampf (Nire borroka) bezalako obrak kultura iragankor baten bandera izan daitezke baina ez dira,berez, luzarorako sentiberatasun mota iraunkor bat eta joera horietarako hizkera sortzeko gauza. Izan dira, ordea, halako eragina izan duten nobelak. Rousseauren Emile-k (1762) aldatu egin zituen haurren hezkuntzari buruzko premisak. Goetheren Wertherren Doloreak ( 1774) XVIII. mendeko arrazoiaren mugak txikitzeko sentimendu berrien mundua sortu zuen, eta Mark Twainen ustez, Sir Walter Scotten nobelek ez zuten batere eragin onik izan Estatu Batuetako hegoaldean, historiaren irakurketa erromantikotik jaiotako sentiberatasun erregionala bultzatzen baitzuen. Lehen aipatu dugun Alessandro Manzoniren I promessi sposi obrak italiar prosa estilo nazional baten urratsak jarri zituen, eta Giinter Grass naziek usteldutako hizkuntza biziarazten saiatu zen Hitlerren ondorengo Alemanian. Beste zenbait kasutan, baina, oso zaila da erabakitzea ea idazleek beraien prosaren edo idazti filosofikoen bitartez eragin zioten beren aroari. Sartre eta Camus bezalako esistentzialista frantsesak izango lirateke horren erakusgarri egokienak. Gogoratu, bestela, Sastreren La Nausee ( 1938, Nazka) obrak izan duen oihartzuna.

Nobelagilea, gehienetan, bere aroaren izpirituaren isla da, gizarte baten gogoeta eta sentimendu noraezekoak artikulatzeko gauza baita, hizkuntzaren eta sinboloaren erabilera imajinatiboa baliatuz. Normalean urruntasunetik ulertzen da hobekien aro bateko izpiritua, alemanek Zeitgeist deitzen dutena. Hitlerrek sorrarazitako gaixotasunak ez zuen Thomas Manuek 1947an Doctor Faustus idatzi zuen arte fikziozko diagnostikorik aurkitu. Nobela, beraz, tresna ezin hobea izan daiteke iragana ulertzeko. Asko dira Kixote-a dela Espainiako XVII. mendea ulertzeko historia-libururik onena diotenak, eta, noizbehinka, irakurle askok eta askok goraipatu egiten dute fikziozko lan bat garaiko igarle gisa, orain dela gutxi Milan Kunderaren Nesnesitelnk lehkost byti (1984, Izatearen arintasun onez eraman ezina) nobelarekin gertatu den bezala, postmodernitateari gagozkiola. Argi berean irakur genitzake Hemingwayen The Sun Also Rises (1926, Eguzkia ere goratzen da), Lehen Mundu Gerratik Bigarrenera bitarteko argitan. Dena den, esan dezagun, oro har, Zeitgeist hori betiere minoria baten isuria izan dela, eta ez gehiengo isilarena, nahiz eta XX. mendeak minoria horien ahotsetan aberatsagoa dirudien.

Azkenik, nobelaren beste xede bat biziestiloaren sortzaile eta gustuaren eredu izatea da, baina ez da erraza jakitea zer nobela motak izan duen eraginik iraunkorrena, ez behintzat zehaztasunez. Hala ere, badirudi Oscar Wilderen Picture of Dorian Grayk (1891, Dorian Grayren erretratua) gazte asko bultzatu zuela amoraltasunerako bidera, D.H. Lawrenceren Lady Chatterley -s Lover (1928, Lady Chatterleyren maitalea) sexuari buruzko jarrera ireki eta permisiborako deitzat hartua izan den bezala. Gaur egun, fikzioa ez da berez hori egiteko gauza, eta multimediaren bahea pasa beharrean dago halako eragin bortitzik izan nahi badu, antzeztokiarena, zinearena, telebistarena edo ordenagailuarena. Esaterako, 1963an Tom Jones-en zinema bertsioa estreinatu zenean eragin izugarria izan zuen gazteen orrazteko moduan. Hemingwayen heroi estoikoak, edariari, borrokari eta monosilaboei emanak, ez ziren eraginkorrak izan harik eta zineman azaldu ziren arte. Horregatik esan dezakegu arlo honetan askoz handiagoa dela telebistaren eta zineko pantailaren eragina hitz idatziarena baino.

Nobelaren arorik garrantzitsuenak

Erromantizismoa

Europako mugimendu erromantikoa normalean Frantziako Iraultzari bidea ireki zioten ikuspegi sozial eta filosofikoekin lotuta agertzen da, Iraultzaren eta geroko Napoleonen aroaren garaiko erromantizismoaren joera subjektibo, antirrazional eta emozionalekin. Horrez gain, Walter Scottek urruneko xarma magikoz betetako hizkera erabili zuen. Hori guztiori bat etortzen denean ez da zaila ohartzea erromantizismoa izugarri eraginkorra izan dela eta fenomeno historiko modura bukatuta badago ere, izpiritu eta estilo erromantikoek luzaz iraun dutela eta oraindik ere dirautela. XIX. mendean Emily Bront~ren Wuthering Heights (1847, Gailur ekaiztsuak) bezalako maisulana sorrarazi zuen izpiritu berak sortu ditu XX. mendean Daphne du MaurierenJamaicaInn ( 1936) eta, zineari esker, ezagunagoa egin zaigun Rebecca (1938), nobela handiak bi-biak. Hala ere, gauzak asko aldatu direla esan behar da eta zenbait idazleen ahalegin «erromantikoetan» agertzen diren sentimen erotiko indartsuak, gertaleku exotikoak, liluramendu poetikorako giroak, minak, perbertsioak, eta halako beste zenbait erroko indarrek asmakizun kutsua dutela, erromantikoen errezeta jarraitzen saiatzen badira ere, Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1957-1960) obran nabari daitekeen legez.

Errealismoa

XIX. mendeko nobelagile frantsesek erromantizismoari bizkarra eman zioten lehenengo momentuan, baina, ez zuten guztiz arbuiatu, eta Gustave Flauberten Salammbon (1862) oraindik antzeman daiteke urruneko iragan pagano batekiko lilura, ironia errealistaz azpimarratuta badago ere, eta bere Madame Bovary handia bera ameslari erromantikoei ezarritako zigortzat har daiteke . Stendhalek eta Balzacek ez dute amets erromantikorik nahi eta biluztasunik gorrienean aurkezten digute bizitza, janzkera poetikorik gabe. Erromantizismoa, alabaina, hain modu indartsuan arbuiatzean, beste muturrera jo eta errealismoa pesimismo amaigabe baten sinonimo egiten dute. Thomas Hardyren Jude the Obscure (1896) joko genuke pesimismo horren azken mugatzat, bere atzean dagoeneko Charles Darwinen eta T.H. Huxleyren izpiritua baitago, determinismoaren eta mekanizismoaren indar beldurgarriekin. Horrela ikusitako errealismoa XX. mendeko nobelaren jarraiko bulkada izan da, idazle frantsesen esistentzialismoarekin absurdua-ren tonua hartukoduena. Haatik, esan beharra dago errealismoak, askotan, nolabaiteko optimismoa eskatzen duen erreformismo baten zerbitzuan jardun duela. Hardyren nobeletan determinismo pesimistak pertsonaiak minera, frustraziora eta irtenbiderik gabeko amorrura makurtu ditu, eta Sinclair eta Remarqueren nobeletan garbiago agertzen da XX. mendeko izpiritua, eta erreformarako egitasmoa azaltzen da diagnostikoarekin batera.

Naturalismoa

Errealismotik sortua da, Emile Zolaren gidaritzapean. Ez da erraza biak ongi bereiztea baina naturalismoa lotuagoa dago bai determinismo pesimistarekin bai bizitzaren arlo fisiko eta biologikoekin. Egun, XX.. endeak normaltzat jotzen du halako joera, baina aurkezpen teknikarekin erlazionatzen du batez ere eta ez Zola eta haren jarraitzaileen filosofia mekanizistarekin. Mugimenduak Lehen Mundu Gerraren amaierarekin batera izugarrizko bultzada hartu zuen, idazleek beren obligaziotzat jotzen zutelako soldaduaren egoera larria adieraztea. Joyceren Ulysses-ek ere joera naturalista hartu zuen baina inolako helburu moralik gabe, estetikaren izenean. Eta horretarako inork ez bezala erabili zuen barne-bakarrizketa, bizitzako funtzio natural guztiei adina gogoeta eta emozio adierazgaitzei ere ahotsa emateko. Agian horrexegatik jasan behar izan zituen, beste nobelagile naturalista gehienek bezala, lege aldetiko arazoak, lizunkeria-salaketak eraginda.

Inpresionismoa

XX. mendearen hasierako nobelagileen ustez, egia zen idazlearen xedea ; orain, inpresionismoarekin, aldatu beharrean zegoen narratzaile orojakilearen tradizioa, ikuspegi partzialago eta zalantzakorragoen onerako. Pintore inpresionistek bereizi egiten zuten behatzaileak begiratzen zuena eta benetan ikusten zuena ; ageriko mundua definigaitzagoa zen, irristakorragoa ; argitan eta koloretan banantzen zen. Horrela Thomas Mann eta Hermann Hesse alemaniar idazleek kanpoko munduaren xehetasunetan biltzen zen tradizio errealistatik aldendu eta estilo eliptikoago baten bila jardun zuten, inpresionismoaren izenean. Ondorengoek garatu zuten haien hasitako mugimendua, Edouard Dujardinek, Virginia Wolfek, William Faulknerrek, Samuel Becketek eta, batez ere, Evelyn Waughek, zeinak lauzpabost lerroko elkarrizketan XIX. mendeko zenbait nobelagilek orri askotan baino xehetasun gehiago eskaintzen duen.

Espresionismoa

Hau ere Europako erdialdean hasitako mugimendua izan zen eta pinturarekin eta dramarekin zeharo lotuta dago. Artistarenxedea gai zehatz baten funtsa eskaintzea zen, bigarren mailako gogoetak alboratuz.

Bertolt Brechten antzezlan tipiko batek, adibidez, gertaera sozial edo politikoa du gaitzat, eta gai hori eszenak eskain ditzakeen bitarteko guztiak erabiliz jaurtikitzen zaio ikusleari : sinboloak, musika, zine tarteak, mintzaera korala, dantza... Giza izaera zehatza ez da gizatasunaren ideia bezain garrantzitsua eta idazleari bost axola zaio errealitateari buruzko ideia zaharra. Giro emozionala oso da bizia, estasiaren modukoa ia, eta tonua propagandatik hurbilago dago artetik baino . Propaganda komunistarako ezin hobea, zentzu horretan erabili zuen John Dos Passosek Estatu Batuetan. Franz Kafka, nobelagile espresionistarik handienak, ordea, interpretazio politikoetatik haraindi, gizakiaren alienazioari ekingo dio. Kafkak ez du planteatzen zein diren giza portaera baldintzatzen duten barne motibazioak. Zerbait guztiz ezberdina planteatzen du : zein dira gizakiaren aukerak mundu honetan, barneeragileak baliorik gabe uzteraino gailentzen baitira mundu honetan kanpo-baldintzapen birrintzaileak? Bere Derprozess (1925, Auzia) eta Das Schloss (1926, Gaztelua) nobeletako heroiak amesgaiztoaren antzeko giro haluzinagarrian bizi dira eta bertan alienazioa izango da hitz klabea. Kafkaren eragina izugarria izan da, baina jarraitzaileen arteko bat bakarra aipatuko dugu, William Burroughs amerikarra, The Naked Lunch (1954, Otordu biluzia) nobelarekin.

Abangoardismoa

Asko dira arlo honetan sar genitzakeen korronteak eta lanak, baina bi besterik ez ditugu aipatuko : Borges eta Nabokov, berrikuntza teknikoetatik haraindi, fikzioaren esentzia bera auzitan jarri nahi izan dutelako . Idazle horien nobelak poema edo filosofia-saio bihur daitezke, baina, literatura diren heinean, ezin dute sentipenik, gogoetarik eta zentzurik gabeko mundu baten bandera izan. Nobelagileak nahi duena egin dezake bere artearekin, baina, azken batez, ez du irakurleak ezagutzen duen edo ezagutu dezakeen, amesten duen edo ames dezakeen mundu bat eskaini beste erremediorik.

Ibilbide luze honen ondoren nobelari liburudendetako erakusleihotik irakurlearen eskuetarainoko bidaia gelditzen zaio, garrantzitsuena agian. Horregatik, profesionalki idatzi nahi duen nobelagileak nahitaez aztertu behar ditu merkatuko eskakizunak eta legeak, eta berak idatzi gura duenaren eta irakurleak nahi duenaren arteko konponketa egin beharko du. Gehienentzat, hala ere, dirutan neur daitezkeen mozkinak huskeria izango dira, eta genero honetarako zaletasunak eramango ditu lanera, oso gutxi baitira nobelatik soilik bizi daitezkeenak.

Beharbada hori izango da nobelagileak sarietara bultzatzen dituena, gabezia kronikohori noizbait bukatuko den esperantzarekin . Lurralde guztietako sari nazionalak garrantzizkoak diren arren, Nobel Saria da, ezbairik gabe, desiragarriena eta, zenbait kasutan, irabazleak izena bezain beharrezkoa badu ere dirua -Samuel Becketti gertatu zitzaion bezala-, badira saria jaso aurretik guztiz aberastutako idazleak : Sinclair Lewis, 1930eko irabazlea, esaterako.

William Faulkneri, aldiz, liburudendetan ia bere libururik gelditzen ez zenean heldu zitzaion Nobel saria. Gaur egun, ez dago obra bat zine industrialera eramatea bezalako diru iturririk, eta idazle bati estiloa egokiarazteko adinako tentazioa gerta dakioke ; eta badira nobelagile handiak izateko bertute gehienak zituzten idazleak literatura utzi eta zinerako gidoiak egiten jarri direnak. Egoera honek ez du parekorik literaturaren historian, nahiz eta Shakespearen garaian zenbait poeta onen poesia utzi zuen antzerki lan txarrak idazteko, ospeak eta diruak erakarrita.

Saltzea hain garrantzizkoa izan arren, batzuetan azalean azaltzen diren ~<5 milioi ale salduta» bezalako erreklamoek ez dute liburuaren balio literarioari buruz funtsezko ezer adierazten. Mario Puzoren The Godfather (1969, Aitajauna) bezalako best-sellerrak irakurterrazak dira, eta, balio gutxikoak direnez, ez dute itzulpenerako arazo berezirik . Esan ohi da den-denok daukagula gure barruan nobela bat bederen, baina oso gutxi dira amets hori errealitate bihurtuta ikusten dutenak, eta oso esanguratsua da idazteko ametsa duenak nobelari ekiten diola lehenik, eta ez, adibidez, poesiari. Fikzioak ez du behar trebatze berezirik eta irakurgarria gerta daiteke estiloaren araurik oinarrizkoenak hausten diren kasuetan ere, poesia baino genero askoz toleranteagoa izanik.