Literatura Unibertsala»Literatura

Diskurtsu narratiboa

Diskurtsu objektiboa eta diskurtsu subjektiboa

Prototipoan, jardun lirikoa lehen pertsonaren presentzia eta nagusitasunarekin lotzen badugu, hirugarren pertsonarenarekin lotu behar da noski jardun narratiboa, hots, subjektibitatetik kanpoko munduaren protagonismoarekin. Gero hori askotan ez da horrela gauzatuko zuzenean, pertsona gramatikalak ez baitira diskurtsu mota baten monopolio, baina subjektibo/objektibo bereizkuntza nolabaitekoak hor dirau, mugetako "poesia narratibo"ena zein "narrazio lirikoena ere, hibridotasun eta guzti, zein bere sailean kokatu ahal izateko aparteko arazorik ez baitugu izaten gehienetan .

Bestetik, ezin da ukatu beti dagoela suhjektibitate baten irazkia narrazioaren kasuan ere, kontalaria guztiz identifikagarri, esplizitu eta karakterizatua zein "idazlearen ahots" anonimoago bat izan. Bereizkuntza, bada, ikuspuntuak ikuspuntu, barne-munduaren ala kanpoko(ago)aren nagusitasunean datza, gero diskurtsu aukera bakoitzak eragiten dituen antolabide, tonu eta abarrekin batera (hots, diskurtsu bakoitzarekin loturiko erretorika bereziarekin).

Izan ere, hadirudi oso sakona dela banaketa hori, oraindik ere aski erraz bereizten baititugu diskurtsu mota biak, historikoki haien itxuraren aldetik gertatu diren haustura eta nahaste guztiekin ere. Esaterako, orain horrenbesteraino nagusitu zaigun fikziozko narrazio hitz lauzkoaren aitzindari zaharrenak epika zaharrean bilatu behar ditugu, hesteak heste. Bada, epika zaharra neurtitzezkoa zen, eta oraingo eleberri-ipuinek ez bezalako kontuak kantatzen zituzten, oso bestelako tonuz.

Bereizkuntza beraren beste oposizio prototipiko bat, aurrekoarekin lotua, lirikaren eta (narrazioa barne) epikaren gaiari dagokiona da : lehenbizikoak "barne-egoerak"eta bigarrenak "kanpo-ekintzak" jasoko lituzke bere baitan, nahiz prototipo horrekiko askotariko aldeak aurki daitezkeen gero noski praktikan, bien arteko hibridoetaraino . Fikzio narratiboa mamitzen duten ekintza horiek "historia" bat eraikitzen dute, hots, aldakuntzazko bilakaera bat, hasiera eta amaiera duen ibilbide bat. Gauzak horrela, ez da harritzekoa narrazioen gaia bilakaera antonomasikoa izatea askotan, hots, giza bizitza, dela bere osotasun kronologikoan, dela bizitza horren unerik erabakigarriene(t)an soilik. Ibilbidearen irudiak berak ere bertatik iradokitzen digu apika egitura narratiborik oinarrizkoena dena : bidaia. Jakina, bidaia hori ez da nahitaez bidaia geografiko soila, eta barne-bidaiarekin batera ohi doa, eta batzuetan barne-bidaia horixe nagusi daiteke nabarmen, kanpokoa ia deuseztatzeraino . Jakina, bizitza bera ere bidaia da, metafora arruntak dakienez, eta estu loturik doaz eskema narratiboetan mugimendu geografikoa, ekintzen bilakaera eta giza ibilbidea.

Logikoa denez, "egoerak" ere azaldu behar ditu narrazioak, haina egoeron aldakuntzan, haien krisietan dago enfasi nagusia diskurtsu narratiboan ; hain zuzen ere, testuaren moduetan gertatzen denez ("narrazio" hitza bietarako darabilgu, literatur generoarentzat zein testu-moduarentzat), ez dago ezer narratzerik haren nolabaiteko deskribapenik egin gabe, eta ikusia dugu horri eskainiriko atalean nolako harreman dialektiko estuan dauden deskribapena eta narrazioa. Hemen ere, narrazioaren osagarri nagusietakoen artean bat aipatzearren, narrazio batean "lekua" oso zentzu berezizeharkakoan baino ez daiteke esan "narratzen" denik : deskribatu egiten da, noski (besterik da narrazioan integraturik joatea deskribapen hori).

Narrazioaren elementu nagusiak

Hasian hasi, hortixe helduko diogu narrazioan bereizi ohi diren elementu behinenen bana-kanako azalpenari.

Lekua, narrazioko ekintzen gertalekua

Aipatua da dagoeneko bat : lekua. Ulerkera batean, ez genuke gehiago esan behar : gertaleku fisiko bat behar dute ekintzek gertatzeko. Jakina, esan dugunez, "ekintza" horiek ez dira beti hain fisikoak, eta muturrenean espazio psikiko bat soilik ager daiteke, baina hori, edo prototipoaren desbideraketatzat har genezake, edo, besterik gahe, lekuaren kontzeptuaren proiekzio irudizkoa dela esan ("bidaia"ren kontzeptuarekin gertatzen den modutsuan).

Bestetik, lekua leku fisikoa den kasu tipikoenean ere, ez da erraza esaten non den muga, leku horren ingurugiroa osatzen dutenekiko : garai-leku historikoa (hots, "denbora"), "giza paisaia" delakoa (hots, oso bigarren maila balitz ere, "pertsonaiak').

Zenbaitetan, bat egitera jotzen dute, metaforikoki, lekuek eta pertsonaiek, paisaiaren ezaugarriak arimaren baitara proiektatuz.

Beste batzuetan, berriz, ingurumariarekiko borrokak tankeratzen du pertsonaia baten nortasuna.

Bistan da, ekintza abiatu orduko leku bat behar badugu, leku anitzen izaera eta aldakuntzek egituratuko dutela hein handi batean bidaiazko narrazioa, eta protagonismo handia har dezake batzuetan gertaleku edo paisaia horrek, hala nola Melvilleren edo Conraden kontakizunetako itsasoan.

Denbora: kronologikoa, narraziokoa, ikuspuntuaren eta kontalariaren araberakoa

Jakina, ekintzaren koordenatuak ez daude osorik heste ardatza falta bada : denbora . Horrela esanda, guztiz garbi dirudi zertaz ari garen, haina, sakontzen eta zehazten hasten garen puntutik, berehala konturatzen gara modu askotara hitz egin daitekeela narrazio batean denboraren kontzeptuaz .

Adiera bat, sinpleena, fikziozko historia osoa kokaturik dagoen garai kronologikoari dagokio. Hor, bistan da, aukera guztiak daude zabalik, garai historiko jakin batetik hasi eta asmabidezko etorkizun urruneraino, orainaldi gordinetik pasaturik. Are bistakoagoa da, ordea, beste zenbait ezaugarri eramango dituela erantsirik gehienetan kronologia hutsak, "denbora" hori irudikatzeak berak ekarriak, abstraktuegi baitzaio irudimenari denbora kronologiko hutsa.

Bigarren adiera, narrazioaren barneko denborari dagokiona da : zenbat denbora hartuko lukeen historiak errealitatean gertatzeko ; linealki emana den ala ez denboraren haria ; ea, lineala den kasuan, nola zatituta dagoen narrazioa ; eta, linealtasuna hausten bada, nolako atzera-aurrerak egiten dituen (eta horrekin nolako efektua lortu nahi den, jakina). Aztergai interesgarriak, oso, baina zabalegiak honelako azalpen orokor baterako, narrazio bakoitzaren analisiak hainbat komentagai emango bailuke (testu-komentario zehatzetarako utziko dugu, beraz).

Hirugarren adiera bat ikuspuntuarekin eta kontalariarekin loturik dagoena da.

Molderik klasikoenean, hirugarren pertsona bezain prototipikoa dugu iragan burutua (hots, aditzaren denboraz -eta aspektuaz- ari gara orain). Jakina, burututasuna onartzen duten adizki zuzenean narratiboetan bakarrik agertuko da hala adizkia ("Joan zen behin"), bestelako asko ere joango baitira iraganeko deskribapenak emanez, hala nola Garoa-ren hasierako esaldian : Hura zen gizona, hura! Txomin Agirreren adibidetxo horixe aski zaigu ikusteko iraganaren erabilera hori ere ez dela gelditu ohi gramatikaltasun aseptiko soilean. Kontraste nabarmena dago, estilistikara psikologiatik zuzenean datozen arrazoiz, denbora narratiboaren beste aukera nagusiarekin, hots, orainaldiarekin.

Adibideari adibide, aski da Agirreren eleberri-hasiera hori Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua-renarekin parez pare jartzea : Bakarrik nago Zerubiden.

Horra hor (beste zer kontrastatu ugari bada noski bi esalditxoon artean), kontatzen denarekiko aldiberekotasuna, iraganak markatzen zuen distantziarekin kontrastean.

Lehen pertsonaren erabilera ere paraleloki desbideratzen da prototipo epiko-narratibotik, eta tonuen kontrastea ere zentzu berean doa. (Adierazgarria da Agirrerenaren enfasia : aurkeztuko zaigun "heroi mitiko" harekiko miresmenetik abiatzen da kontaera, epika zaharrean bezalatsu : Kanta ezan, oi Musa, Akilesen).

Ezin gara hemen horretan ere luzatu : garbi geratuko ahal zen, hala ere, horrenbestez, nolako garrantzia duten narrazioetan "denbora" atal horren azpian biltzen diren askotariko alderdiok. Aipatu ez dugun hainbat ere bada, kasuan-kasuan aztergarri.

Besteak beste, denbora edo garai historikoak ere, historiaren beraren presentziak, bere zirkunstantzia eta ideia-giroekin, berebiziko garrantzia du noski ; hor ere, haatik, heste muga batean gaude : gertakari-ekintzen"irazkia"-ri dagozkio apika zuzenago kontuok, eta, bestetik eta batera, "pertsonaia" askotarikoen karakterizazioaren osagai nagusietarikoa izaten da. Hain zuzen ere, bestela, historia akademikotik geundeke hurbilago, literatur narraziotik baino.

Narratzailea

Lekuaz eta, batez ere, denboraz ari ginela, agertu zaigu dagoeneko ikuspuntuaren eta narratzailea-ren auzia ("kontalari" hitza zabal-lausoegitzat jotzen dugulako darabilgu "narratzaile" hitz teknikoago hori).

Hasteko, bereiztekoak dira biak : gauza bat da nondik, zein ikuspuntutatik ematen zaizkigun gauzak narrazio batean, eta beste bat, nahiz loturik egon, nor ari zaigun "hizketan" narrazio horretan. Kasu dibergente tipikoena aipatzearren, hirugarren pertsonan ari den narratzaile batek bere narrazioko pertsonaia baten ikuspuntutik eman diezaguke gertatu zenaren edo gertatzen ari denaren berri. Alde horretatik, lehen bereizkuntza narratzailearen alderdi formalari buruzkoa da. Narrazioa beti dago idazlearen, narrazioa gobernatzen duenaren, itzalak bildurik edo, baina gero obran mintzo zaizkigun ahotsak askotarikoak izan daitezke . Lehentxeago ikusi ditugun adibidetxoetan bertan, bata hirugarren pertsonan egoteak eta besteak lehen pertsonan, narrazio bakoitzaren ikuspuntu formala markatzen du, baina gero kasu bakoitzean hirugarren zein lehen pertsonaren ezaugarriak (historian duen inplikazioa, hartzen duen distantzia, lekuko fidagarria den...) ez dira automatikoak : lehen pertsona objektiboagoa (are objektibista) izan daiteke, eta hirugarren pertsona, berriz, subjektibitate orohartzaile baten mozorro mehe-mehea. Hori, idazlearen beraren ikuskeratik narratzaile esplizitu nahiz inplizituaren mota eta kasu bakoitzera egon daitekeen aldearen kontuan ez sartzeagatik. (Kontu horien guztien hausnarbiderako, oso aztergai interesgarriospetsua da Moby Dick-en hasierako esaldia, non narratzaile izango denak honela aurkezten baitigu bere burua : Dei iezadazue Ismael).

"Kontalari" hitza, "narratzaile" nagusitik zein haren "ordezko ahots"etatik bereizteko, narrazioaren barnean -maiz gertatzen denez- barne-narrazio bat zuzenean kontatzen duen figura izendatzeko gorde genezake, beharbada, nahiz horrek ere ez lukeen aukeren konplexutasuna murriztuko : besteak beste, kontalari batek kontatu diona (edo are hari kontatu ziotena) kontatzen ari zaigula diosku, askotan, narratzaileak.

Alegia, izendapen xeheak ugaltzea baino areago (baluke halakorik aukeran, zale denak, narratologiazko bibliografian), aukeren, mailen bereizkuntza argi edukitzea dela dirudi kontu nagusia, hor ere, narrazioaren barne-antolaketa zuzen ulertzeko.Ezin dugu hemen sailkapen xehe-zehatzik egin, logikaz posible diren eta ez diren ikuspuntuak eta haiek bideratzeko beste horrenbeste narratzaile mota erabili izan baitira ia. Gauzatxo bat, hala ere, bertatik aipatu behar da, idazlegai orok abiapuntutik jakin behar duena : ikuspuntu eta narratzaile bakoitzak bere muga teknikoak ditu, hots, ezin dira gauza guztiak edozein ikuspuntutatik kontatu (ez, behintzat, berdin, eta nolakotasunak garrantzi berezia du noski literaturan). Historiaren eta ikuspuntuaren egokitze horretan datza, hain zuzen, narrazioaren gako nagusietako bat, nagusiena ez bada.

Ariketa-proposamen bat egingo dugu, negatiboki modu guztiz drastikoan ulertarazteko ikuspuntuaren garrantzia erabatekoa . Har dezagun Koldo Izagirreren Eta zergatik jo nau piezatxoa, eta saia gaitezen pasadizo hori kontzientzi korrontearen teknikaren molde horretatik beste edozein ikuspuntutara aldatzen, hots, beste modu batera kontatzen ; hirugarren pertsonan, esaterako. Merezi du ahaleginak, diziplina narratiboa lantzeko, nahiz jatorrizkoa lardaskatu eta hondatzea baino ez dugun lortuko noski. Halaxe behar zuen, bai, esango dugu azkenean, hots, kontatua kontatzeko moduarekin bat eginik doala : "eta zergatik jo nau antes de peibe se pone siempre eme esan du eta nik jarri dut ondo mpamplona eta gainera erori zait plumila baina ez egin dut negarra eta belarrian soinua tii daukat eta ze bero ni naiz el numero veintitres eta daukat estutxea de colores".

Narratzaile motetariko bat, pertsonaia ere badena da, jakina : hots, ikuspuntua bideratzeaz gainera, ekintzetan ere parte hartzen du, kontatzen duen horretan nolabaiteko protagonismoa du (gure adibidetxoetan, Bakarrik nago Zerubiden dioena pertsonaia nagusi eta ia bakarra da gero, eta Dei iezadazue Ismael dioena, berriz, pertsonaia nagusiagoen lekukoaren paperetik harago ez doa ekintzetan. Horretan, eta guztian, barra-barra erabiltzen ari gara orain arte bereziki azaldu ez dugun "pertsonaia"ren kontzeptu hori. Horrekin eta irazki-aren kontzeptuarekin, horixe gertatzen da, izan ere, intuitiboki zuzen-zuzenean ulertzen diren kontzeptuak direla, denok baitarabiltzagu, adibidez, film bat beste norbaiti kontatzeko orduan. Saia gaitezen, hala ere, hortik aurreragoko bereizkuntza batzuez apur bat zehatzago azaltzen zertsu diren bata eta bestea narrazioaren osaketan.

"Pertsonaia" hitza "pertsona"tik dator, bistan denez : fikziozko munduan "pertsona baten papera" jokatzen duena litzateke pertsonaia (izan liteke, noski, bestelako elementu "pertsonifikatu" bat). "Papera jokatze" horrek antzerki-hiztegira garamatza zuzenean, eta ez alferrik, hortixe baitator,ez bakarrik "pertsonaia", baizik eta "pertsona" hitza ere : hain zuzen, antzinako Greziako aktoreek janzten zuten aurpegimozorroa zen jatorriz "pertsona". Jakina, antzerkiarena izanik mundu-bizitzaren beste metafora nagusietako bat (literatur molde bat, dramatikoa, horratx osorik metafora bihurtu), ez da harritzekoa bateko kategoriak bestera pasatzea ; hots, ez bakarrik bizitzarenak antzerkira, baizik eta alderantziz ere bai, antzerkia den ispilu horren irudiak atzera bizitza islatzeko kategoria aukerakoak bilakaturik : ezagutu berri dugun norbaitengatik, "pertsonaia bikaina" dela esaten dugu, edo beste norbaitengatik, berriz, "protagonismo" handia duela ("protagonista", antzerki-grekera jatorra hori ere, pertsonaia nagusi[etako]a da, jakina denez)...

Beste zentzu batean ere, agerikoa da genero dramatikoaren presentzia zabalagoa, narrazioetan ere pertsonaien arteko "elkarrizketa (dramatikoa)" eurrez erabiltzen baita, hots, kontakizunaren ibilbidean halako batean antzerki-saiotxo bat antolatuko balitz bezala.

Ingelesezko tradizioan, berriz, character esaten zaio "pertsonaiari", esan nahi baita, izaera edo nortasun berezia (duen -fikziozko- pertsona). Parentesikoa halaxe ageri da, isildurik, "character" hitz horretan, eta oso egoki datorkigu identifikazio hori (nortasun berezia = pertsonaia) pertsonaia baten "karakterizazio"az mintzatzeko. Garbi dago,lehenengo eta behin, narrazioaren ekintzek behar duten ekintzaileak direla pertsonaiak, hots, gramatikaren mikroesparruan, esaldi narratibo bateko aditzen subjektu eta abarrak. Horrek berak esan nahi du, ekintza zein gertakari jakin batzuen agente nahiz pazienteak izatea, horietan jokatzen duten paperak eta paper hori nola jokatzen duten, badela karakterizazio modu bat, eta, bistan da, narrazioari berezkoen zaiona.

Esana dugu, ordea, narrazioak beti behar duela nolabaiteko deskribapenaren makulua, eta ez da salbuespena noski pertsonaien deskribapenarena ere. Beraz, pertsonaiaren bi karakterizazio modu ditugu, osagarriak noski : narrazio hutsak zeharka ematen diguna, batetik, eta deskribapen zuzenaren bidezkoa. Jakina, deskribapena nork egina den ere aintzat hartzeko kontua da, eta hor narratzaile motak zerikusi handia du pertsonaiaz ematen zaigun informazioa zenbateraino objektibotzat hartu behar dugun jakiteko (alegia, hemen banaka aztertzen ari garen elementuak oso elkarloturik doazela, denbora guztian ikusten ari garenez).

Pertsonaiaren deskribatzailearen nolakotasuna alde batera utzita ere, nork ematen digun ez, eta zer informazio ematen zaigun hartzen badugu aztergai, guztiz aukera zabala dugu. Gutxienekoan, ipuin oso estilizatu batean, "zapatari txiki bat", "mamua" eta "erregearen alaba" izan daitezke pertsonaiak, beste inolako xehetasunikgabe. Beste muturretik, zenbait eleberri biografikotan, obra osoa izan daiteke pertsonaia izen-deituradun baten eta haren inguruaren deskribapen xehe-zehatza.

Deskribapenezko informazioen barnean ere, bestetik, tradiziozkoa da bereiztea alderdi fisikoei eta espiritualei dagozkiena.

Ezaugarri espiritualen berri ematen hasiz gero, ordea, berehala etortzen da balioeste morala ere, eta hor berriro egiten dugu topo narratzailearekin : haren juzku dira halakoak, pertsonaiaren karakterizazio beste, edo areago. Zuzenago esanda, narratzailearen (eta hark ordezkatzen duen gizarteiritziaren) galbahetik pasaturik datorkigu pertsonaiari buruzko balioespen morala, deskribapenezko informazio itxurapean.

Irakurleak ikuspegi horrekiko duen -edo narratzailearen lekuan jarririk proiekta dezakeen- adostasunaren mailak markatuko du "informazio" horren onarpen erlatiboa.

Jakina, zuzeneko baliosterik gabe ere badaki narratzaile trebeak pertsonaia bakoitzari buruzko bere ikuspuntua ematen, morala barne : irakurleak eskertu egingo dio, nahiz eta ondorio beretara iritsi, berak juzkatzeko askatasuna ematen zaiolako sentsazioa izango baitu.

Horrenbestean utziko dugu pertsonaiari buruzkoa, narrazioetako pertsonaien katalogo osoa munduan direnen eta ez diren katalogoa egitea beste bailitzateke : historia bakoitzak bereak izango ditu, eta haiekazter daitezke xeheago, historia horrexen funtzioan.

Eta historiak? Bada, historiak ere, direnak eta ez direnak kabitzen dira noski narrazioetan, fikzioaren maila guztietan.

Orain arte, hain zuzen, ekintza-gertaldiak aipatu ditugu alde batetik, eta historia bestetik . Nola bilakatzen da, ordea, ekintza-gertaldi sorta bat "historia" : bada, irazki-aren bitartez. Hobeki esanda : narratzaile batek (edo batzuek) gertaldi-ekintza sorta bat hartu eta "hari narratibo" batez josten dituenean, pasadizoen kateak norabide eta zentzu-batasun nolabaitekoa ematen diela, hasieratik amaiera doan ibilbidea nabarmenaraziz, "item narratibo" batzuei historia bat osatzeko behar den irazkia eman zaiela esaten da. Irazkia da, bada, narrazioa egituratzen duen elementu (abstraktu) nagusi(etako)a.

Argumentua, gaia, historia eta irazkia

Hori zuzen ulertu bada, errazago izango zaigu gero bereizten, "argumentua", "gaia", "historia" eta "irazkia", nahiz guztiek ere objektu bera izan, bakoitza baitagokio abstrakzio-maila desberdinari. Aurreko esaldian ordenarik gabe eman baditugu ere, aise mailaka ditzakegu :Ariketa polita litzateke, adibidez, eta edonork erraz egiteko modukoa, Koldo Izagirreren Elurretan (II) mikroipuinean maila horiek bereiztea. Bide batez, narratzaileaz eta ikuspuntuaz, lekuaren deskribapenaz eta pertsonaien karakterizazioaz ere mintzatzeko parada ederra ematen du, bere laburrean. Prosa poetikoaren mugan dagoen ipuintxo hori, bestetik, oso egokia da, eleberri batekiko kontrastea garbi ikusi nahi duenarentzat, Garoa-ko lehen kapituluarekin kontrastatzeko, adibidez. Lekua, narratzailea eta gaia aski paraleloak dira ; hortik aurrera dena da dibergentzia, eta irazkia ia ezdeusa da kapitulu luze osoan. Jakina, kasu konkretu horretan, eleberrigilearen -edo haren ordezko ahotsa den narratzaile lehen pertsonakoaren- iritzi eta balioespen morala esplizitu eta etengabea da, eta hori ere kontraste erabatekoan dago ipuingilearen jarrerarekin : ez dakigu, narratzaileak ez digu ematen halako azalpen espliziturik, historiaren gaia eta zentzu bera ere zein diren "zuzen-zuzen".

Batzuetan "irazki" hitza intrigarekin nahasten da, baina ez da nahitaezkoa noski intrigazkoa izatea narrazioa ; besterik da interesa, modu eta bide askotatik lor baitaiteke . Edozein kasutan ere, interes, intriga zein suspense, irakurlea "harrapatzeko" (animalia narratiboa da gizakia), funtsezko elementua da irazkia, eta narrazio baten konposaketaren oinarrietako bat, askotan nagusia. Kontuan har bedi, hala ere, aipatu ditugun beste elementuak ere inplikaturik daudela irazkian, haiek gabe -espazio-leku, pertsonaia eta narratzailerik gabe, alegiaezin baita gauzatu hari narratibo hori.

Jakina, ipuin labur-estilizatutik eleberri luze-zabalera, gorabehera handia egon daiteke irazkiaren pisu eta garrantziari dagokionez . Prototipikoki, irazki markatu bat genuke ipuinetan nagusi, gainerako elementuak (pertsonaiez aipatu dugunez) gutxienera ekarririk, eta eleberrian, berriz, peripezia narratiboak luzeago, xeheago eta adarkatuago izan badaitezke ere, gainerako elementuek ere (deskribapenezkoek) garapen handiagoa izan ohi dute.