Literatura Unibertsala»Literatura

Literatur testuaren moduak

Azalbidearen argitasunarengatik, literatur ziklo historiko batean kronologikoki gertatu izan ohi denaren kontrako hurrenkera erabiliko dugu atal honetan. Izan ere, eleberria da, genero nagusien artean, azken garatu ohi dena (Grezia eta Erroma zaharretako literaturetan eta haien ondorengoetan, besteak beste). Genero horren ezaugarrietako bat, hain zuzen, gure egunetan bereziki eta nabarmen ikus daitekeenez, bere baitan beste genero eta molde guztiak ere biltzeko ahalmena da. Besteak beste, estiloa bezala genero bakoitzarekin estu loturik dagoen beste kontzeptu batek, "modu"arenak, bereizten dituen aukerak ; beste genero batzuetan, berriz, moduetariko bat edo beste nagusitzen da garbi, eta beste aukerek leku murritzagoa dute bertan.

Demagun, bada, eleberri (luze nahiz labur) bat idatzi nahi dugula. Zenbait aurreaukera hasterako eginak izango ditugu eskuarki, abiapunturako behintzat : esaterako, hiz laua hautatua izango dugu, eta -hori definitzen zailagoa bada ere- "tonu" jakin bat...

Eleberriari sortzez eta izatez berezkoen zaiona "narratzea" da, hots, gertakari (erreal zein fikziozko) bat(zu)en berri ematea, hura "kontatzea". Gertakariak denbora eta espaziozko aldaketa bat suposatzen du, hots, "mugimendu" bat ("subjektu" edo "aktante" baten "ekintza" izatea ez da ezinbestekoa), eta hala islatu ohi du testuak, aditzez eta aditzondoz : "Oihan batera iritsi ziren." (Hor bezala, aditza iragan burutuan jokatzea da tipikoena, distantzia bat ezarriz kontatuaren eta kontaketaren artean, baina hori ere ez da ezinbestekoa, eleberri moderno gehienetan ikus daitekeenez). Horiek horrela, ez da zer harriturik "bidaia"-rena izatea, zentzurik zabalenean harturik hitza, narrazioak sarrienik darabilen gai edo haria, zeren bidez doanarentzat espazioa eta denbora biak baitoaz, batera, "aurrera".

Narrazioaren moduan abiarazi dugu, bada, eleberria. Berehala gerta daiteke, ordea, eta gertatzen da, gertakari horretan parte hartzen duten elementuetariko bat (edo bi, edo guztiak) aski definiturik, aski marraztu edo "deskribaturik" ez egotea, testuan eta testuinguruan, edo guk zabaldu nahi izatea deskribapen hori. Gure adibidetxoan, "iritsi ziren" horren subjektua hobeki identifikatu edo pintatzeko premia edo gogoa izan genezake, eta pertsonaia kolektibo nahiz banakakoaren erretratua saia genezake : "Armaduren erdiak galduriko soldadu unatu zarpail batzuk ziren", "batek bizar gris luze bat zuen, eta begiak ere grisaren tonu berekoak zituen" ; edo "oihana itxi-itxia zen, ilun eta hezea". Horrez gainera, denbora bera ere, zehaztu ez ezik, deskribatu ere egin liteke : "Gerra amaitu ote zen inork ez zekien garai hura zen. Bake nahiz gudu, gogorra zen bizimodua orduan soldadu batentzat, gosea eta nekea baitzuten berdin-berdin etsai." Horra, bada, gertakarien hitzezko aurkezpena egiteko bi modu nagusiak. Bistakoa elkarrekin loturik daudela : ez bakarrik narrazioak deskribapenaren makulua behar du ezinbestean (muturrenean, "oihan" esatea bera deskribapena da), baizik eta, batekoz beste ere, deskribapenaren baitan narrazioa berdin txerta daiteke noski : "Soldadu bizar-grisak Alsaziako partean utzia zuen etxea eta familia. Gosetetik ihesi, Dukearen ostera biltzea erabaki zuen. Damutu ere egin zen aurki, baina beranduegi zen." Hala, bada, gradu kontua da noski pasarte baten narratibotasun/deskriptibotasunarena ; guztiarekin ere, erlatibotasun eta guzti, garbi bereiz daiteke gehienetan bi moduotatik zein nagusitzen den. Bide batez, komeni da adieraztea delako testu-zatia narrazio (ia) hutsez taxutua izateak ez duela esan nahi beste zati deskriptibo bat baino "biziagoa" edo "arinagoa" denik nahitaez.

Hori "erritmo" edo "tenpo"ari dagokio, eta modu bietan bizkor zein motel daiteke jarduna, "gauza" bakoitzaren (edo gauza bakoitzaren alderdi bakoitzaren) deskribapenean tximeleten gisa aldatuz batetik bestera (deskribapen "inpresionista" deritzona, kasurako), zein ekintzaren xehetasunetan luza-zabalduz (ikus, adibide zabal, Saizarbitoriaren Ehun metro liburu osora zabalduak).

Deskribapena, bestetik, ez da "naturatik pintatze" ("hitzez pintatzea", jakina, ezinezkoa da literalki) edo "mimesi" hutsa. Ez eta xehetasunen enumerazio nolanahiko bat. Baditu bere estrategiak eta bere eskemak, zer bakoitzaren alderdi pertinenteak aukeratu, hurrenkera jakinean antolatu eta narrazioan nahiz bestelako moduen barnean txertatzeko orduan, eta, eragiketa erretorikoa den aldetik, badu "sortzetik" mimesitik adina bederen. Gure adibidetxoan, soldaduaren bizarretik begietara egin dugun bideak, esaterako, haren gogo-aldartera sartzeko bidea jartzen digu berez bezala, kanpoaldetik barruranzko deskribabide tipikoz. Aipatu berri dugun "sortze" hori, jakina, aurretiazko molde batzuen eredutik abiatzen da. Arreta apur batez arakatuzgero, beren ataletan aztertuko diren genero narratiboetan hain ezagunak diren eskema, pauta edo funtzio aski mugatuen pareko kontua atzeman dezakegu deskribapenen kasuan ere : plantila moduko batzuen gainean marrazten duela, alegia, deskribatzen ari denak ere.

Narratzaile/deskribatzailea nor den eta nortaz ari den ere ez da erabakigarria generoa determinatzeko orduan. Eskuarki narratiboekin oposizioan ulertzen den generoan, adibidez, olerkian (hots, poesia lirikoan), bada narratzaile/deskribatzailerik, nahiz normalean egiletik hurbil-hurbil sentitzen den "ni" bat aritu ohi den (besteak beste) bere buruaz. Ildo beretik, bada lirika ia soilik deskribatzaile, kontenplatibo bat, eta beste narratiboago, anekdotazaleago bat, eta ñabardura mordo bat ere bai bi muturron artean.

Albo-bide liriko hori utzi, eta abiatuxea genuen eleberri-hasiera hartara itzulirik, aski genuke paisaia- eta egoera-zirriborro horretan utzi dugun soldadu taldea aurki diskurtsuaren heste modu batera pasatzeko. Izan ere, heren erorian ere, ez litzateke harritzekoa solas batzuk egitea heren artean soldaduok, eta haien hitzak jasotzeko bi bide ditugu : narratzaile/deskribatzailearen bitartekaritzaz biltzea hitzok testura, hots, "zehar estiloa" deritzon horretan : "Soldadu batek esan zion aldamenekoari kezkatuta zegoela jadanik ez zituelako tximutxen kozkadak ere sumatzen soinean." Gustuak gustu, hori posible izanik ere, halakoetan normalagoa da aipamen zuzen modura ematea hitzok, grafikoki adieraziz pertsonaien solasak direla : , Soldadu batek esan zion aldamenekoari : "Kezkatuta nagok : dagoeneko ez ditiat tximutxen kozkadak ere sumatzen soinean .

"Kezkatuta nagok -esan zion soldadu batek aldamenekoari- : dagoeneko ez ditiat tximutxen kozkadak ere sumatzen soinean.

Horraino bada, pertsonaia baten solasa dugu, baina garbi dago elkarrizketa baten abiapuntua dela hori, eta ez bakarrizketa bat. Izan ere, bakarrizketa betea solaskide isilik ere ez duena da, genero dramatikoan askotan gertatzen denez (izan ere, barnebakarrizketa hitz ozen bihurtu behar da antzerkian, konbentzioz edo pertsonaiaren eromen nahiz eldarnioa aitzakia harturik, ikusentzuleak jasoko badu). Gure adibidean, oraindik ez dakigu beste pertsonaiak erantzungo ote duen, eta, zenbait kasu muturrekotan, solasean hasi denak ez du beharbada jasoko testu guztian erantzunik, baina horri ezin zaio esan bakarrizketa, solaskide bakarrak parte hartzen duen elkarrizketa baizik (muga-kasu tipikoa : "solaskidea" hilik datzan norbait da). Normalean, txandaka mintzatuko dira solaskideak, edo narratzaileak adieraziko digu zein ari den noiz, edotestuinguruaren baitan utziko du, literatura modernoak maiz nahiago izaten duenez.

Elkarrizketazko solasak narrazioan txertaturik joatetik, bistan da, dena solason baitan uztera pasa gaitezke, eta horixe egiten du antzerkiak (antzerki idatzian, akotazioak ditugu, hala ere, narrazio/deskribapenaren edo eta -generoari berez dagokionezantzezpen zuzenaren ordez).

Jakina, hor ere, elkarrizketa (eta dramatizazioa) narrazioan txerta daitekeen moduan, elkarrizketako partaide baten hitzetan narrazioa txerta daiteke. Hots, modu guztiok, hitz potolo batez esateko, "errekurtsiboak" dira, hots, bata bestearen baitan txertatuz joan daitezke, infinitu teorikoraino. Hori ere, atal honetan ikusten ari garen guztia bezala, ez da literaturari soilik dagokion kontua, diskurtsuaren, hitzezko jardunaren modu berak baitira horiek, eta halaxe gertatzen baita hizkera arruntean ere. Horien trataera estilistikoak, horiei -helburu estetikoa lortzeko- ematen zaien forma artistikoak bilakatuko ditu literatura.

Ez da noski aparteko kasua, beste moduekiko txertagarritasun errekurtsibo horri dagokionez, aipatu ohi den laugarren modua ere : argudiabidea (bostgarrenik, azalpena ere -"esplikazioa"- aipatzen du zenbaitek moduen artean, baina argudiabidearen barnean sartzeko dela dirudi, edo, bestela, eskema narratiboen osagaien artean) . Intuitiboki, logikaren arrazoibide formalarekin lotzen dugu (silogismoekin eta) argudioa eta argudiaketa, baina bada sailkapen klasikoetan beste argudiabide mota bat, esaten ari garena frogatuko lukeena : adibide, etsenpluen bitartezkoa. Eta zer da, bada,argudiabide hori? Bada, anekdota batean -hots, narrazio txiki-handi batean- oinarritzen dena. Hala, besteak beste, genero didaktiko asko ere, "alegia"tik hasirik eta "saiakera" modernoraino, hibridoak lirateke modu nagusiei dagokienez ("argudiabide narratiboa", asmo didaktikoa nagusitzen bada, edo "narrazio argudioduna", alderantzizko kasuan, historiak ikaskizuna gainditzen badu).

Gure adibidetxoan, soldaduaren solasean ez ezik, narratzailearen jardunean ager liteke noski bereziki argudiabidezko modua.

Ez bakarrik azken parrafoan seinalatu den zentzuan bakarrik, hots, argudio handi baten gisa aurkezten diolako irakurleari kontakizun guztia, baizik eta, orobat, urrats bakoitzean, gauzen eta jendeen logika eta gertakarien kausalitatea azpimarratuz, adibidez.

Ez zebilen horretatik urruti gorago "garai"aren deskribapena egiterakoan lerratu diren iruzkin batzuk, aise har baitezake "gose"aren aipamen ustez deskribatzaile hutsak silogismo nahiz sententzia baten itxura, eta hortik, zabalduz-zabalduz : "Goserik zeuden, eta gose denak edozer egin dezake : oilo batzuk lapurtu zituzten", "Goseak -hango oilo batzuek larrutik ikasi zuten esaera zaharra- ez du legerik".

Aipatu dugu jadanik, zeharka, "saiakera", eta badirudi horrek markatzen duela mugetako bat argudiabidezko moduaren erabileraz : bestelako asmorik ezean bederen (ironia, parodia...), saiakeratik hara, argudiabide hutsezko (?) testuak ez lirateke literatur testutzat edukitzekoak, "argudio" hitzaren zentzu intelektual estuenean harturik bederen : filosofia, politika, edo beste alorren bateko testuak lirateke.