Historia Unibertsala»Egungo aroa
Bake armatua, 1899-1914
Alemaniar Inperioa Parisen aldarrikatu zelarik (1871), Afrikaren banaketa buruturik,
Asiako ateak zabaldurik, eta desegiten hasia Otomandar Inperioa, 1899 urte inguru horretan,
bost europar potentziek (Britainia Handiak, Alemaniak, Frantziak, Errusiak eta
Austria-Hungariak, eta 1898an nabarmentzen hasiak ziren Estatu Batuek) menderatzen
zuten mundua. Aginpide orekatuko sistema batekin, eta beren arteko lurralde arazorik
gabe (Alsazia eta Lorrenaren kasua salbu), eutsi ahal izan zioten bakealdi luze baina
egonkortasunik gabeko bati. Hala ere, munduaren bakeari begira dudazkoak ziren prozesuak
zabaldu zituen Alemaniako Kanpo ministro Büllow-ek (areriotasuna ekonomia
eta finantzetan, eragin eremuen sorrera, armamentu karrera, bi ardatzetara biltzeko
joera), mundu osoaren gainean hegemonia eskuratzeko nahia ezkutatu gabe, 1899ko
abenduaren 11n aldarrikatu zuen Weltpolitik delakoa. Bestalde, 1908an Austria-Hungariak
Bosnia-Herzegovina anexionatu izanak Europako erdialdean eta hegoaldean liskar
eragile handia izan zen irredentismo nazionalista sorrarazi zuen, eta aldi berean, Balkanetako
istiluak are larriagotuko zituen.
Hala ere, urte horietan beretan, zabaldu zen bakearen kultura, eta eratu ziren diplomazia
sistema sofistikatuak nazioarteko gatazkei irtenbideak emateko.
1914an hasi zen gerra betea. Badira, izan, gerraren eragileak agertzen dituzten giza
hutsegiteak eta joera historikoak. Baina arrazoi horiek berak berdin-berdin esplikatuko
lukete bakea, gerra saihestu balitz. Gertakizunak eta joera handiak modu berean dira
prozesu historikoaren parte.
Diruaren diplomazia eta ekonomia areriotasuna
1914 arte, libretan (%50) eta frankoetan
(%40) egiten ziren batez ere nazioarteko
merkataritzako ordainketak. Britainia Handia
eta Frantzia ziren munduko bankuak.
Banku haiek, britainiar eta frantses diplomaziak
eta armadak bezala, menderatzen
zuten Europatik kanpoko trukeen parte
handi bat (eta Europakoak, jakina). Nolanahi
ere, metropoli geldiak ziren, industriahandiaren garapen berrietan ez baitzuten
ia parte hartzen, eta horixe zen ekonomiaren
erregina berria 1900 inguruan. Bi herrialdetan
garatu zen batez ere industria:
ordu arte munduko politikan ia eraginik
gabea zen bata, Estatu Batuak, eta kontinentean
bakarrik indartsu izandakoa bestea,
Alemania. Ingalaterra, eroso bere inperioko
metropoli izateko eginkizunean, Londres
zelarik munduko finantza eta aseguruen
(Big Five, lehenengo bost banku pribatuak)
eta itsasoko garraioaren zentro nagusia,
ez zen arduratu industriaren prozeduraberrietara egokitzeaz, eta antzinako
egiturari eutsi zion, familia enpresa eta lantegiari
alegia. Frantziak II. Inperioan izan
zuen betekizunari eutsi zion: Europa osora
kapitalak esportatu (Errusiara batez ere),
herri errentadunaren eginkizuna betez.
Alemania, aitzitik, bere ekoizpen aparatuaren
kontzentrazioa eta bere industria gaiak
aldameneko herrialdeetara (Ingalaterrara
bereziki) esportatzea erraztuko zuen finantza
sistema bat eratzen ahalegindu zen. Estatu
Batuek, bere barne merkatu izugarriarekin,
alemaniar eta ingeles hazkunde sistemak
kopiatu zituzten. Mende aldaketaren
urte horietan, izugarri hazi zen nazioarteko
merkataritza.
Ekonomiaren eraginez, eta baita estrategia
arrazoiengatik ere, hausten hasi ziren
oreka geopolitikoak (adibidez: Ingalaterrako
industria ekoizpena munduko ekoizpen
osoaren %23 zen 1890an eta %13, 1913an;
Alemaniakoa berriz, %8tik %15era igo zen,
eta Estatu Batuetakoa %15etik %32ra; hau
da, erdira jaitsi zen Ingalaterrako industriaren
pisua, eta beste biek bikoiztu egin zuten,
espansionismo betean, eta 20 urtetan
besterik ez). Baina, hala ere, hasieran behintzat
ez ziren tentsioak areagotu, zeren
Europako potentzien sistema, 1900 arte,
gehiago baitzen elkarren osagarri konkurrentziazkoa
baino, eta, oro har, buruzagi
politikoek ez zuten eztabaidatu beren garaiko
statu quo-a. Alabaina, pixkana-pixkana
potentzien arteko oreka mugiarazi zuen
egitura ekonomikoen aldaketak.
Areriotasunak eta aliantzak
Laster gauzatu zen errealitate ekonomiko
berria nazioarteko politikan: ez oso nabarmen
1898an, Estatu Batuak Kuban eta Filipinetan
gailendu zirenean, baina ageriagoa
1899an, von Büllow-ek Weltpolitik delakoa
adierazi zuenean, alegia, kontinenteko potentzia
izatetik mundukoa izatera igarotzeko
Alemaniak zeukan asmoa. Azken erabaki
horrek garai hartako statu quo-aren haustura
bultzatu zuen, ordu arte Ingalaterraren
aldekoa izan zena.
Gerora aleman kantziler izango zen von
Büllow-ek (1900) eta Tirptz almiranteak
(Westfalia eta Berlin aldeko finantza eta industriaren
laguntzaz), Reichstag-ek itsasoko
legea onartzea lortu zuten (1898), gerrako
nahiz merkataritzako itsasontzien eraikuntzarako
egitarau zabal bat ere bazuena. Britainiar
ontzidiaren ahalmena gainditzeko
ahalegina zen hura, eta munduko leku nagusietan
hari mehatxu egitekoa (Mediterraneoko
sarreretan, Mantxako Ubidean, Lurmutur
Hirian, baita Ozeano Bareko sarreran
ere, Ginea Berria aldean). Turkiar gobernuarekin zeuzkan harreman zuzenak
(bere Inperio zaharra berrosatzeko ez baitzen
Turkia gauza), abantaila handi samarrak
ekarri zizkion Alemaniari Ekialde Hurbilean,
herri nagusiek berentzat nahi zuten
eremu haren garrantzi ekonomiko eta estrategikoa
zela-eta (alemaniar teknologia eta
kapitalekin egin zen Konstantinopla-Bagdad-Basora
burbinbide famatuaren eraikuntzak
edo Turkish Petroleum-aren %25 Deutsche
Bank-ak erosi izanak sinbolizatua). Ingalaterra
eta Frantzia, Golkoko partetik abiatuta,
hasiak ziren Ekialdean sartzen. Eta,
bestalde, Balkanei begira zeuden denak
(funtsezkoak baitziren haiek Errusia eta
Austria-Hungariarentzat, eta interesgarriak
beste herrialdeentzat).
Politika hori bideratzeko, Austria-Hungariarekin
zuen aliantza sendotu zuen Alemaniak,
haren Balkanetako politika agresiboa
babestuz (1908ko anexioa), hau da,
«prestijiozko» politika bat hegoaldeko eslabiarren
eta errusiar-serbiar mehatxuaren
aurrez aurre. Politika agresiboa bultzatu
zuen halaber Afrikako iparraldean, Marokoko
bi krisiak eragin zituena (1905, Algeciraseko
Konferentziarekin bideratua, eta
1911), alde horretan, eta Afrikan oro har,
zituen nahiak azpimarratu nahi baitzituen
Alemaniak. Horrek guztiak armamentu lehiaketa
(Britainia Handiak 1906an Dradnought
ontzia itsasoratu zuen, europar ontzidietan
iraultza ekarri zuena), eta potentzien
berrantolatzea ekarri zituen. Lehendik
ere harreman onak zituen Frantziak Errusiarekin,
Alemaniaren kontra. Britainiarrak
ere Errusiari hurbildu zitzaizkion Asiako
politikan. Eta, oso nabarmen, Alemaniaren
jokabideak adostasunera eraman zituen
Frantzia eta Britainia Handia (arerio historikoak
baitziren) defentsazko politikan, Italiaren
ekarriarekin (Entente Cordiale). Laburtuz,
Alemania asegabe batek nazioarteko
oreka hautsi, eta aliantzak bi ardatzetara
bilarazi zituen. Bismarkek XIX. mendean
lortu zuen aginpideen oreka hautsi zuen
Weltpolitik-ak.
Bitartekaritzaren eta bakearen aldeko mugimendua
Ez litzateke zuzena izango 1899tik aurrerako
nazioarteko auzien azterketa egitean,
nahitaez Gerra Handira zeraman bidea
hartzea. Hasteko, ezer ez zelako saihetsezina
(azkenean, erabakiorrak gertatu
ziren une garrantzitsuenetan egin ziren hutsegiteak),
eta, bigarren, XIX. mendeko gerren
oroitzapenak erraztu egiten zuelako
bakezko kultura baten garapena eta nazioarteko
gatazketan bitartekaritza mekanismoak
bultzatzeko borondatea. Horrez gainera,Vienako Biltzarraz geroztik, asko hobetu
zen diplomazia sistema, eta oso zabaldua
zegoen gainera potentzien arteko adostasuna
garrantzi handikoa zelako ustea.
Gatazka batzuk izan ziren arren (Fachoda,
1898; Boerren gerra, 1899-1902), Afrika
«bakez» banatu zen (bertakoen erresistentziarekin,
baina Europan bakeari eutsiz).
Txinan sartzeari zegokionez ere, izan zen
akordiorik, nahiz eta akordio larri samarra
izan. Adostu egin ziren inbertsio estrategikoak
(burdinbidea, telegrafoak), eta hitzarmen
sistema bat ere egin zen haien gainean
(1906ko Hitzarmen Erradiotelegrafikoa).
Nazioarteko liskarretan sarri egiten
ziren bitartekaritzak; ehun baino gehiago
izan ziren aldi honetan.
1899an Errusiako Nikolas II.a tsarrak, armamentu
karrerak ekonomian zeukan eraginaz
kezkaturik, munduko nazio nagusiak
bildu zituen Hagan, konferentzia batean,
munduko bakeari eutsi, armak murriztu eta
gerrako baldintzak hobetzeko helburuaz.
Akordio erabakigarririk ez zen lortu, baina
hiru hitzarmen ofizial izenpetu ziren (lehenak
Hagako Bitartekaritzako Nazioarteko
Epaitegia sortu zuen; beste biek, gerrako
praktikak erregulatu, eta gas pozoitsuak,
bala lehergarriak eta aireko bonbardaketak
erabiltzea debekatzen zituzten). Huraxe izan
zen garai modernoetako nazioarteko topaketa
garrantzitsuena, eta Nazioen Elkartearen
eta NBE izango zirenaren aurrekaria.
Estatu Batuek proposaturik eta errusiarren
ekimenez, 1907an bildu zen Hagako
Bigarren Konferentzia, 1899ko hitzarmenak
berriztatu eta osatzeko.
Garai hartan, bakearen aldeko mugimenduak
indartu ziren (Bernako Bureau International
de la Paix erakundeak koordinatuak),
eta lanean jardun zuten nazioen
arteko liskarrak erregulatzeko organizazioek
(Nazioarteko Zuzenbidearen Institutua,
1875; Parlamentu arteko Batasuna, 1887).
Bakea ez zela bakarrik desiragarria, baita
egingarria ere, hori zen urte haietako ideia
nagusia.
Balkanetako liskarrak eta sugar nazionalista
XX. mendearen hasieran, ikaragarri larritu
zen Balkanetako egoera. Europako erdialdean
eta hegoaldean XIX. mendeaz geroztik
zabaldu zen nazionalismoaren aldeko
sugar bizia izan zen larritasun horren
lehen eragilea (Serbia, Errumania, Bulgaria,
Grezia eta Italiak nazio prestijioko eta lurralde
gatazkako politika egiten zuten; hegoaldeko
eslabiarrek, Austria-Hungarian,
serbiar paneslabismoari begiratzen zioten).
Turkiako gobernu falta etengabeak eta Mazedoniako
giro nahasiak era guztietako desioak
areagotzen zituzten; zentzu berean
jokatzen zuten alemaniarrek Turkian zuten
gero eta garrantzi handiagoak (beste potentziena
gutxiagotuz), Errusiak (Japoniak ekialdean
garaitua) Turkia inguruko lurraldeak
kontrolatzeko zeukan interes berrituak, eta
Austria-Hungariak (Alemaniaren babesarekin)
eremu honetan prestijiozko politika egiteko
zeukan beharrak.
1908an Austria-Hungariak Bosnia-Herzegovina
anexionatu zuen (nazioarteko politikagintzari
ikaragarrizko kaltea eragin zion
barne auzi batengatik). Horrelaxe hasi zen
Balkanetako egoera okerrera egiten. 1911n
Italiak gerra deklaratu zion Turkiari (Italiak
Libia eta uharte batzuk lortu zituen, baina
Bosforoko itsasartea ixtea eragin zuen, Errusiaren
ondoriozko larritasunarekin). 1912an
Serbia, Montenegro, Grezia eta Bulgariak
eratutako koalizio batek Turkiari eraso zion
Balkanetako lehen gerran, Mazedonia eta
Rumeliako lurrak eskuratzeko. Hurrengo
urtean (Balkanetako bigarren gerra), Greziak
eta Serbiak Bulgariari bere harrapakina kendu
zioten, eta aldi berean, Errumaniak Dobrudjako
eremua hartu zuen. Gerra hauek
kalte izugarria egin zioten Europako aliantzen
orekari. XIX. mendean ez zen egonkortasunik
izan Balkanetan; baina XX. mendean,
bolborategi bihurtu ziren.
