Historia Unibertsala»Aro berria

Westfaliako Europa

Hogeita Hamar Urteko gerraren sorburuak eta ezaugarriak

GERRAREN SORBURUEN ARTEAN, AIPAGARRIAK DIRA ERLIJIO GATAZKAK, KATOLIKOTASUNAREN ZUZPERTZEAK AREAGOTU ZITUENAK.1618tik aurrera hasi zen Alemanian Hogeita Hamar urteko gerra deritzana, mendebaleko eta iparraldeko eskualdeetan 1659- 1660. urteak arte luzatuko zena. Gerra hau eragin zuten arrazoiak asko eta askotarikoak izan ziren: konpondu egin behar ziren behingoz Europako erlijio liskarrak; argi finkatu beharra zegoen Inperioko printzeen estatuen egoera nahasia; eta, batez ere, behin betiko irtenbide bat eman behar zitzaion Europaren jabetza lortzeko Frantziaren eta Habsburgotarren arteko mendeetako borrokari.

Gerraren ezaugarriak berak berriak ziren: aurreneko aldiz, Europako herri gehienek hartu zuten parte gerra batean; izan ere, V. Palacioren arabera, Hogeita Hamar Urteko gerrak berebiziko urratsa eragin zuen modernotasunerako bidean. Gerra hark izan zuen iraupen izugarri luzeak ere erabakigarria izan zen, eta ondorio nabarmenak izan zituen nazio finantzetan; era horretan, ekonomiaren aldetik ahaltsuenak ziren herriek eraman zuten gerra ondoen, eta, azkenean, haietxek izan ziren garaile.

Gerraren bilakaera

BI ALDI IZAN ZITUEN GERRAK, 1635. URTEAK BANATUAK: IZAN ERE, URTE HORRETAN SARTU BAITZEN FRANTZIA HABSBURGOTARREN KONTRAKO GERRA IREKIAN.Hogeita Hamar Urteko gerra lau alditan banatu ohi den arren, errazago ulertzen da bi alditan bakarrik aztertzen bada, muga 1635. urtean jarriz; hau da, frantsesalk gerran sartu aurreko aldia eta handik aurrerakoa bereizita. 1617an, neurri guztiz zorrotzak hartu zituen Fernando artxidukeak Bohemian luterotarren eta nobleen kontra.

Neurri horiek oso harrera txarra izan zuten, eta haien ondorioz etorri zen ?Pragako Defenestrazioa? (1618-V-23), Hogeita Hamar Urteko gerraren abiapuntu izan zena. Noble matxinatuak Vienako ateetaraino iritsi ziren, eta Palatinerriko Frederiko V.a hautesleari eskaini zioten Bohemiako Koroa.

Baina 1619an Fernando hautatu zuten enperadore, eta hark hasi zuen kontraerasoa,Espainiaren eta Bavariaren laguntzarekin: 1620an Inperioko gudarosteek erabat garaitu zituzten txekiarrak Mendi Zuriko borrokaldian. Ondoren, Fernandok erabat ezabatu zituen matxinadaren arrastoak Bohemian eta Hungarian, Espainiako osteek Renaniako Palatinerria hartzen zuten artean.

1621. urtean beste lehiakide bat sartu zen gerran: Holandako Probintzia Batuak. Izan ere, urte horretan amaitzen zen Hamabi Urteko tregoa, eta ez Olivaresek ez Nassauko Henrikek ez zuten tregoa hura berritzeko asmorik. Lehen borrokaldiak, Herbehereetako inguru horretan, Ambrosio Espinolaren Fleurus eta Bredako garaipen handiekin amaitu ziren. Bitartean, hasia zen Frantzian Richelieuren goraldia; Habsburgotarren kontrako areriotasuna garbi adierazi zuen arren, Frantziako barne arazoak zirela-eta, oraindik ezin zuen gerran zuzenean esku hartu, eta, hala, zeharka sartu zen.

Era horretan, Richelieuk Danimarkako Kristian IV.a gerran sartzera bultzatu zuen, era horretan bere arerio Gustavo Adolfo Suediako erregea sartzeko aukerari aurrea hartzeko.

Alemanian oso indartsuak ziren oste katolikoak: Espainiako osteek, Bavariakoek (Tillyren agintepean), eta enperadoreak kontraturiko enpresario militar edo kondotiero baten (Wallenstein) gudarosteek osatuak baitziren. Hala bada, laister garaitu zituzten daniarrak, Hessenen eta Lutter-en, eta Wallensteinek berriz aleman protestanteak garaitu zituen Dassaun. 1627an inperioak Danimarkaren kontra egin zituen erasoaldiek arrakasta izan zuten Holstein eta Jutlandian, eta Kristian IV.ak Lübeckeko Bakea izenpetu beste erremediorik ez zuen izan (1629).

Danimarka garaitu ondoren, Austriako etxearen kontrako arerio berriak behar zituen Richelieuk lehenbaitlehen. Gustavo Adolforen Suedia izango zen arerio hori.

Gustavo Adolfo erregea buruzagi handia zen, suediar gudarostearen sortzailea; Poloniaren kontrako gerran trebatu zuen, eta taktika militarra irauli egin zuen, infanteriako talde txikiak sortuz, mugikortasun handia zutenak, eta artilleriaren babesarekin; horrez gainera, politikari aipagarria zen, protestantismoaren aldezle zinezkoa, eta Baltiar eskualdeetako arazoez oso kezkatua; alde horretan, Suediari eman nahi zion hegemonia, Austriakoen nagusitasun latinoaren aurrez aurre. Hala, Bärwaldeko ituna izenpetu zuen Frantziarekin (1631), gerrarako diru laguntzak ematen zizkiona, eta horren ondoren sartu zen gerran: Breitenfeldeko gudua garaipen erabakiorra izan zen Suediarentzat, eta haren ondoren baita Lutzengoa ere(1632), baina garesti ordaindu beharrekoa, erregea bera hil baitzen Lutzenen. Suediar armadan heriotza haren ondoren izan zen asaldua baliagarri izan zitzaien oste espainiar-inperialei, Austriako Fernando kardinale-infantearen gidaritzapean, Nordlingengo guduan (1634), eta horrek enperadorearekin bakeak egitera behartu zituen alemaniar protestanteak (Praga, 1635).

Gerraren bigarren aldia

Katolikoen garaipenarekin bukatu zen gerraren lehen aldia. Frantziak ez zeukan jada gerran jokatzeko pieza gehiago, baina, ez baitzien men egin nahi gudaroste inperalei, zuzenean sartu behar izan zuen gerran.

Espainiarren erreakzio gogor batekin hasi zen gerraren bigarren aldia; Kardinaleinfantearen osteak Compičgnera eta Corbiera iritsi ziren, Paris mehatxupean jarriz, hegoaldean espainiarrek Ipar Euskal Herriari eta Languedocari eraso egiten zioten artean.

Borrokaldiak izan ziren aldi berean, emaitza desberdinekin, Italian eta bi Borgoinetan ere, eta Alemanian berriz inperialek gidatzen zuten gerra. Alabaina, Tromp holandar almiranteak Oquendoren armada garaitu zuenean (1639), espainiarrak itsas komunikaziorik gabe geratu ziren Herbereheetan.

Lehorrean, 1638tik aurrera, zertxobait aurrera egin zuten franko-suediarrek, baina 1640 arte gorabeherak izan ziren.

Urte horretan, Katalunia eta Portugalgo matxinadek krisi sakon bat eragin zioten monarkia katolikoari. Une horretatik aurrera, bazirudien Austria etxearen kontra joango zela gerra: 1642rako suediarrek alemanak menderatu zituzten Breitenfeldeko bigarren guduan; gero, 1643an, Condék espainiar tertzioak garaitu zituen Rocroiko gudu famatuan; suediarrak Bohemian eta Moravian sartu ziren; Turennek Friburgo hartu zuen eta Nordlingenen nagusitu zitzaien inperialei; 1646an, Condék Dunkerque hartu zuen, eta Lens gero (1648), eta bitartean suediarrak Pragan sartu ziren.

Hondamen hark nahitaezko egin zuen bakearen bidea bilatzea.

Bakearen aldeko ahaleginak

AZKEN BETIKO BAKE ITUNA IZENPETU BAINO HAMAR URTE LEHENAGO HASI ZIREN BAKEA LORTZEKO AHALEGINAK.1636an hasi ziren bakea lortzeko ahaleginak, eta 1640az geroztik ahalegin horiek bizkortu egin ziren. 1641ean, Hanburgon, Westfalian (Münster eta Osnabruckeko hirietan), hurrengo urtean bakezko biltzar bat egitea proposatu zuen frantses enbaxadoreak.

Enbaxadore ahalguztidunen atzerapena eta etiketa eta prozedurazko beste arazo batzuk zirela-eta, 1645 arte atzeratu zituzten elkarrizketak. Sistema zaila zen, bi egoitza baitziren: Münsterren Espainia, Frantzia, Holanda eta Inperioko ordezkariak biltzen ziren; Osnabrucken berriz enperadorea, Suedia, eta alemaniar estatu protestanteak.

Bestalde, guduen emaitzek ere aldatu egiten zituzten biltzarkideen proposamenak eta eskaerak. Hauek ziren biltzarkideak: Traufmanndorf Inperioaren aldetik; Axel Oxenstierna eta Selvio Suediatik; Longueville Frantzia aldetik; eta Saavedra Fajardo eta Peńarandako kondea Espainiatik.

Westfaliako itunak

FRANTZIAK BERE HELBURU NAGUSIAK LORTU ZITUEN WESTFALIAN: ALEMANIA BANATZEA ETA AUSTRIAREN HEGEMONIA BUKATZEA.Bake elkarrizketak bi urtez baino gehiagoz luzatu ziren. Azkenean, 1648an, hasi ziren akordioak gauzatzen; hala, Espainiak bakea izenpetu zuen Holandarekin, 1598az gero izatez bazena ?eskubidez? onartuz: Probintzia Batuen independentzia, aldi berean Espainia eta Indiarekiko merkataritzan pribilejio batzuk eskaintzen zitzaizkiela; horrez gainera, Eskaldaren bukaleak itxi zituzten, eta horrek Anberesen beheraldia zekarren, Amsterdamen alde.

Bi helburu nagusi zituen Frantziak: Espainia eta Austriaren sistema estrategikoa apurtu, horretarako behar ziren lur aldaketak eginez, eta Inperioaren barne antolamendua desegin, Europako inperio antolatzaile baten teoria deusezteko. Bi helburuak bete ziren Westfalian. Lehena, Pignerolo, Phillisburg eta Brissac eskuratuz (Italia eta Franche-Compté arteko espainiarren komunikazioak eteten baitzituzten), eta, horrez gainera, baita Alsaziako parte handiena eta Rhingo Inperioko Hamar Hirien gaineko prefektura ere. Bigarren helburua (Inperioaren desegitea), aleman printzeei ?ius foederis? emanez lortuko zuen, ?iusi territoriale?ri kanpoko aliantzak ere izenpetzeko aukera eransten baitzion horrek, eta behin betiko desegina uzten zuen Alemania, 350 bat estatuberegainetan. Bavariak, Frantziak babesten zuelarik, Palatinerri Garaia lortu zuen, hautesle herri mailarekin, eta, aldi berean beste hautesle herri bat osatu zen Palatinerri Beherean, Frederiko V.a galtzailearen semeari emateko.

Inperioa deseginik, Europaren antolamendua ez zegoen jada goi mailako hatsapen moralen mende, aitzitik, arrazoi hutsezko hatsapenen pean geratu zen (garai hartako arrazionalismoak agintzen zuen bezala): orekaren eta aginpideak berdintzearen hatsapenen eta Estatuaren arrazoiaren mende. Laister azaleratuko zen Luis XIV.aren anbizioa, austriarren nagusitasunaren ordez frantses hegemonia berria ekarriko zuena.

Espainia-Frantzia gerraren jarraipena.

Pirinioetako bakea

ESPAINIA-FRANTZIA GERRAK AURRERA EGIN ZUEN ARREN, FRANTZIA ETA INGALATERRAREN ARTEKO ALIANTZARI ESKER, LASTER BUKATUKO ZEN, FRANTSESEN GARAIPENAREKIN.Espainiaren eta Frantziaren arteko gerraren luzapenaren ezaugarri nagusia bi erreinuen barne krisia izan zen. Frantzian, Richelieuren eta Luis XIII.aren heriotzek ahuldu egin zuten nazioa, eta nobleen anbizioak gailendu ziren (nobleen Fronda), zeinari Legebiltzarreko Fronda erantsiko baitzitzaion gero. Baina frondisten beren arteko etsaitasunak, gehiegikeriek eta anarkiazko egoera orokorrak, Frondaren porrota ekarri zuten azkenean. 1652an, erregezaleek hiriburua berreskuratu zuten, eta, hala, Frantziako gizon ahaltsu berriak, Mazarinok, Parisa itzuli ahal izan zuen; 1653an errenditu zen Bordele, frondisten azken gunea.

Bitartean, Frantziako krisia baliatu zuen Espainiak Katalunia berreskuratzen jarraitzeko; hala, 1651 eta 1652ko garaipenekin, Filipe IV.ak katalan lurralde gehienak berreskuratu zituen, eta hango Diputazioa menderatzea lortu zuen. Herbehereetako mugako gerrak bukatu gabe zeuden, eta gorabehera asko zituzten. Kasu horretan, erabakiorra izan zen Cromwellen Ingalaterraren esku hartzea (1657). Frantzia eta Espainia, biak, saiatu ziren ingelesen laguntza lortzen, baina Ameriketako eskaera komertzialak gehiegizkoak gertatu zitzaizkion Espainiari; azkenean Frantziak lortuko zuen ingelesen laguntza Dunkerqueko plazaren truke. Frantses-ingelesen lankidetzaren fruitu, Les Dunesko guduan Espainia garaitu zuten (1658). Espainia oso egoera txarrean geratu zen; Bake Aurrekariak izenpetu behar izan zituen Parisen, eta haien atzetik azken negoziazioa egin, Faiasaien uhartean.Elkarrizketa gogorren ondoren, Pirinioetako Bakea izenpetu zen (1659): haren ondorioz, Frantziak Roselló eta Sardinia eskuratu zituen, eta, Belgikako mugan, Artoisko eskualdea, Luxenburgo eta Flandriako plaza batzuekin. Itun hura Espainiako Maria Teresa Infantaren eta Luis XIV.a erregearen arteko eztei akordioarekin burutu zen; hortik etorri zen Espainiako tronurako Borboien eskubidea.