Historia Unibertsala»Erdi aroa

Italia XIV-XV. mendeetan: herrialde oparoa baina zatitua

Ordura arte eragin handia izandako bi aginte ahuldu izanak –germaniar inperioa eta aita santua– garrantzi handia izan zuen Azken Erdi Aroko Italiako politikan. Aginte hutsune ura, batik bat ipar aldean, hiriek bete zuten, asko indartzeaz gainera erabateko burujabetza eskuratu baitzuten. Horietako batzuk –Florentzia, Venezia eta Milan, esate baterako– eskualdeko hiriburu bihurtuko ziren aurrerago. Italia, beraz, zatiturik zegoen politika arloan, nahiz eta, harritzekoa ez den bezala, harreman lotura handiak izan, kultur ondare bera eta antzeko dialektoak baitzituzten. Era berean, alde handia zegoen penintsularen ipar aldetik hego aldera. Ipar aldean, eskulangintza eta merkataritza oparoko hiriak ziren nagusi. Hego aldeak, aldiz, biztanle gutxiago izateaz aparte, eta hiri tradizioa bazuen arren, nekazaritzan, abeltzaintzan eta egitura feudaletan oinarritutako ekonomia zuen, batez ere.

Iparraldeko hiri handiak

MILANEK , VENEZIAK ETA FLORENTZIAK GEROZ ETA INDAR HANDIAGOA ITALIAREN IPAR ALDEANMilan egoera ezin hobean zegoen Italia ipar aldeko potentzia handietako bat bilakatzeko.

Merkataritza oparoa izateaz gainera, dinamismo handiko eskulangintza sektorea zuenez, Lonbardiako hiri aberatsena eta jendetsuena zen XIV. mendearen hasieran. Oparotasun horrekin batera, gizarte borroka larriak bizi zituen, eta guelfoen eta gibelinoen arteko gatazka politikoek are eta zailago bihurtzen zuten egoera. Hainbeste iskanbilaren ondoren, diktadura edo jaurgo batean amaitu zen guztia. Visconti familiak merkatarien eta aristokraten konfiantza irabazi zuen eta aginpideanesertzeaz gainera kargua oinordetzakoa egin zuen. Haren agintepean Po ibarrera hedatu zen Milanen eragin eremua, eta inguruko hiri asko hartu zituen mendean (Piacenza, Cremona, Parma, Pavia, eta beste zenbait). Viscontitarren agintepeko aldi distiratsuena, Giangaleazzoren agintaldia izan zen (1385-1402). Duke titulua eskuratu zuen eta biltzen zituen errenta oparoak (1.200.000 florin urtean) eta aginte militarra konbinatuz, Verona, Pisa eta Siena bere babespean hartzea lortu zuen, horrek Florentziaren haserrea piztu bazuen ere.

Giangaleazzoren seme batek, Filippo Mariak, Milanen hedakuntza politikari ekin zion berriro eta hori izan zen XV. mendearen lehen erdian gerra berriak pizteko arrazoietako bat. Ederki baliatu ziren gerra horiez condottieri edo mertzenario buruzagiak baiaberasteko eta bai politika postuetan igotzeko.

Hain zuzen ere, horietako batek, Francesco Sforzak, Filippo Maria hil ondoren (1446) Milanen gertatu zen aginpide krisiaz baliaturik, agintea hartu zuen 1450ean eta bere dinastia ezarri zuen.

Florentziako errepublika, bizi izan zituen gizarte eta politika gatazken garrantziagatik eta konplexutasunagatik, Berpizkunde garaiko estatu interesgarrienetakoa dela esan daiteke. Guelfoen eta gibelinoen arteko gatazkak, popolo grosso (gremio nagusiak, merkataritza oligarkia) eta popolo minutoaren (gremio txikiak, eskulangintzako sektore apalak) arteko borrokekin konbinatzen ziren. XIV. mende osoan zehar luzatu ziren barne borroken buruan, popolo grosso osatzen zuen oligarkiaren bandoa atera zen garaile. Oligarkiaren nagusitza horri egin zitzaion desafio larriena ciompi edo artile kardatzaileen matxinada izan zen, 1378tik 1382ra gertatua. Baina haren ondotik etorri zen kontrairaultzak herri xehea oinperatu eta gutxiengo aberatsaren nagusitza sendotu zuen. Oligarkia horren kanpo politika hedakorra izan zen (Pisa beretu zuten 1406an eta Livorno 1421ean), itsasora irteera bat bilatzen baitzuten Errepublikarentzat. XV. mendean, hiriko leinu ahaltsu batek hartu zuen aginpidea, Medicitarrenak, eta 1434tik aurrera hiriko jaun eta jabe bihurtu ziren. Dinastia sortu zuen Cosimo Medicik, eta haren ondorengoek, Giulianok eta Lorenzok, Florentziako politika nahi zuten bezala maneiatzen bazuten ere, kontu handia izan zuten, itxurazko gobernu era gisa, errepublikari eusten. Quattrocento deitu garaia zen: urte haietan, agintarien babespean (mezenasen figura), humanismoaren eta arteen zentro gailen bihurtu zen Florentzia.

Veneziaren gobernu modua ere errepublika zen, merkatari eta bankari gutxi batzuen kontrolpean bazegoen ere. XIII.. endearen azkenetatik, oligarkiaren esku zegoen aginteko organo gorena, Kontseilu Handia zeritzana, eta erakunde horrek hautatzen zituen bai Senatuko kideak, collegio izenekoa osatzen zutenak (batzorde eragilearen funtzioak betetzen zituen) eta bai duxaren aholkulariak. Dux edo dogo zelakoa zen, teorian, estatu burua, baina haren aginpidea, izatez, aurrez aipatu diren erakundeek zaintzen eta mugatzen zuten.

Veneziako oligarkiaren segurtasuna bermatzeko, beste erakunde bat eratu zen 1315ean, Hamarren Kontseilua, eragin handiko auzitegi moduko bat, sekretua, duxa bera heriotzera zigortzerainoko ahalmena zuena. Kanpo politikaren arloan, Venezia, XIV eta XV. mendeetan, Mediterraneoko itsas bideak kontrolatzen saiatu zen, eta horrek Genoaren aurkako gerra amaigabeak ekarri zizkion, hiri huraxe baitzen, hain zuzen, Veneziak merkataritza alorrean zuen aurkari handiena. Politika hedakor horren beste joera bat, Terra ferma zelakoaren konkistari ekitea izan zen, Italiaren ipar ekialdeko lurraldeez jabetzea, alegia, eta hala, Padua, Vicenza eta Verona (1406) lehenik, eta gero Bergamo (1428) bereganatu zituen, Milanek gogor aurka egin zion arren. Milandarren eta veneziarren arteko liskarrak –Italiaren ipar aldeko nagusitasuna jokatzen zuten–, Lodiko Bakearekin ebatzi ziren (1454). Hitzarmen horretan Adda ibaia jarri zuten bi potentzien eraginpeko eremuen mugatzat. Esan liteke itun horrek, oreka politikoa ezaugarri izango zuen aldi baten hasiera markatu zuela Italian, Florentzia, aita santua eta Napoli ere tartean baitziren.

Aita santuaren estatuak

PARADOXA BAT: AITA SANTUAK, KRISTAUTASUNAREN BURUZAGI ESPIRITUALA IZANIK ERE, NAHIKO LANAK ZITUEN BERE ESTATUETAN AGINPIDEARI EUSTENXIV. mendearen hasieran, Italiaren erdi aldean, Aita santuaren estatuak deitzen zitzaienak zeuden: Erroma eta bere ingurumaria –Lazio deitua–, Ankonako Marka, Romagna eta Umbria. Garai hartan ez zuten eragin politiko handirik, aita santua Avignonen egoten baitzen, eta Erromako hiria bera zatituta zegoen, euren artean borrokan zebiltzan familia ahaltsuen artean: Colonna eta Orsini, esate baterako. Nahasmendu hartaz baliaturik, Cola di Rienzo izeneko iraultzailea aita santuaren kontra altxatu zen eta Erroman berriro errepublika ezartzeko ahaleginak egin zituen. Rienzok hasieran garaipena lortu bazuen ere (1347), aita santuak heretiko aldarrikatu eta eskumikatu egin zuen, eta azkenean berriro lehenean geratu zen guztia. Aita santuaren gainerako estatuetako egoera ez zen hobea, tokian tokiko despoten mende baitzeuden(Malatesta, Ordelaffi, Manfredi, eta beste hainbat) eta askotan aita santuaren aurkako jarrera garbia zuten jaun horiek. Kontestu horretan ulertu behar da Gil Carrillo de Albornoz kardinalaren berrantolakuntza lana. Izan ere, 1353tik 1367ra bitartean, aita santuaren estatuak baketu eta XIX. mendera arte iraungo zuten Egidiar konstituzioak izeneko lege araudi berriak ezarri baitzizkien.

1377an itzuli zen aita santua Erromako egoitzara, baina hurrengo urtean, 1378an, Sartaldeko Zisma gertatu zen eta berriro ere, krisi eta anabasa aldia etorri zen. 1417ra arte, bi aita santu izan zituen Elizak, bata Erroman eta Avignonen bestea.

Behin egoera hori gainditu ondoren, aita santuak bere aginpidea sendotzeari ekin zion eta horrekin batera, Italian zituen lurraldeei eusten saiatu zen. Horretarako erabili zuen bitartekoetako bat nepotismoa izan zen, hau da, administrazioko zenbait postutan eta kardinal karguetan ahaideak jartzea. Sistema horrek bazituen bere eragozpenak, eta horietako bat zen aita santu batetik beste baterako iragaite aldiak arazotsuak izaten zirela, aita santu berriak, lehen zeudenak kendu eta bere ahaideak jartzen baitzituen haien lekuetan.

XV. mendeko aita santuek geroz eta luxu handiagoko gorteak zituzten eta euren izena hobetzearren kulturaren babesle gisa agertzen hasi ziren. Hala egin zuen, esate baterako, Sixto IV.ak 1471tik 1484ra bitartean, bere garaiko humanista eta artista handien mezenas izan baitzen.

Napoli eta Siziliako erreinuak

ANJOUTARREN ETA ARAGOITARREN ARTEKO LEHIAXIII. mendearen azken hamarraldietatik zetozen aragoitarren eta anjoutarren arteko liskarrak, biek jabetu nahi baitzuten Italiaren hegoaldeaz eta Siziliaz. Anagni (1295) eta Caltabellotako (1302) bakeen ondoren, lortu zen nolabaiteko oreka. Napoliko erreinuak anjoutarren mende jarraitu zuen, eta Sizilian, aldiz, Aragoiko Jaime II.aren anaia, Federiko, (1296-1377) bere dinastia propioa ezartzen saiatu zen. Geroago, behin Federikoren leinua agortu zenean, Aragoiko koroaren lurralde bihurtuko zen Sizilia, Caspeko hitzarmenaren ondoren (1412). Bitartean, Napoliko baroiak, euren aginpide feudaletan sendo baitzeuden, sarri altxatzen ziren Anjouko erregearen aurka. Eragozpen horiek gora-behera, Anjouko Roberto erregearen nortasun handia izan zen XIV. mendearen lehen erdia gehien markatu zuena. Errege hori, izan ere, Avignongo aita santuen alde eta Germaniar Inperioko Henrike VII.a eta Bavariako Luisen aurka agertu baitzen, eta horrekoso izen ona eman zion nazio artean Napoliko monarkiari. Baina egoera erabat aldatu zen mendearen bigarren erdian. Joana I.aren erreginaldia (1343-1381) oso gorabeheratsua izan baitzen, oinordekotza arazoak zirela eta, beste zenbait anjoutarrekin izan zituen borrokengatik. XV. mendearen hasieran gauzak zertxobait zuzendu ziren arren –Karlos III.a erregeak ia Erromaraino hedatu zuen Napoliko erreinua–, Joana II.aren agintaldi nahasiak (1414-1435) oinordekotza arazo larriak utzi zituen Napoliko monarkiarentzat. Izan ere, nola Joana II.ak legezko oinordekorik ez zuen izan, hiru oinordeko izendatu zituen baten faltan: Anjouko Luis, Aragoiko Alfontso V.a, eta Anjouko Renato. Borroka ezinbestekoa zen, eta azkenean, bere trebezia politikoari esker, Aragoiko erregea geratu zen nagusi. 1442an Napoliko tronuan eseri zenetik, Turkiako otomandarrei eusteko politikari ekin zion, eta aldi berean, Lodiko hitzarmenak izenpetu zituen.

Alfontso V.a errege zela, eta haren mezenas paperari esker, Italiako Humanismoaren eta Berpizkundearen zentro handietako bat bihurtu zen Napoli. Alfontso V.a hil zenean, haren seme Ferrantek hartu zuen erregetza (1458-1494) eta aita santuarekin politika harreman onak finkatzea izan zuen helburu nagusia. Agintaldian, hala ere, ez zuen arazo faltarik izan, Napoliko noblezia ez baitzegoen matxinadarako zituen joerak ahaztuta.