Historia Unibertsala»Antzin Aroa

Iberiarrak eta zeltak Iberiako Penintsulan

Iberiako Penintsulako herriak, antzinate klasikoko egileek beren idatzietan izendatzen dituztenak, Kristoren aurreko lehen milaldian eratu ziren.

Historiografiaren usadioak bi multzo handitan zatitu ditu herri horiek: iberiarrak eta zeltak. Bi herrion nahasketatik sortu zen gero, Duero eta Tajo ibaien goi-ibarrean, eta Ebroren erdialdeko ibarrean, zeltiberiar deitzen zaion taldea.

Ikerketa historikoak aurreratuz joan diren ahala, eta arkeologiaren, hizkuntzalaritzaren eta epigrafiaren aurkikuntzen laguntzarekin, hobeto zehaztu da zein eremutan banatzen zen herri horietako bakoitza. Baina hizkuntzalaritzaren ikuspuntutik zuzena badirudi ere eremu indoeuroparra eta iberiarra bereiztea, banaketa hori ez da hain egokia, baldin eta aztertzen badira erromatarren konkistaren ondoren iraun zuten hango egituren hondakinak, epigrafiaren bitartez ezagutzen direnak hain zuzen. Zentzu horretan, aski frogatua dago gaur egun galaikoen antolamendu bideak ez zirela indoeuropar eremuko gainerakoak bezalakoak; ipar-mendebaleko antolamendu moduak oso estu lotuak zeuden lurraldearekin eta biztanle guneekin (hiri antolamendura iritsi gabe); indoeuropar eremuko gainerako herriak, berriz, odolezko edo ahaidetasunezko harremanen arabera egituratzen ziren.

Era berean, bi alor bereiz daitezke iberiar eremuan: batetik, eremu iberiarra bera, hego-ekialdea eta ekialdea hartzen dituena (Kataluniaraino); eremu horren garapenean (erabidean) funtsezko elementua izan zen, aldez aurretik zeuden elementuez gainera, Mediterraneoko sortaldeko herri kolonizatzaileen eta garatuagoen eragina (grekoena eta feniziarrena); eta iberiar eraginpeko eremua, bestetik, oinarrian penintsulako hegoekialdeko Tartesos kultura zuena, sortaldeko herrien eraginaz gainera (feniziarrena batez ere).

Hiria iberiar eremuan

Hiria zen iberiar munduko barne antolamenduaren oinarrizko osagaietako bat, eta zuzenean lotua zegoen estatu egituren sorrerarekin.

K.a. V. mendearen ingururako hiriak aurrerapen handia zuen egina iberiar eremuan, penintsularen hego-ekialdean batez ere (Jaengo zelaiak eta inguruak).

Hiria, testuinguru horretan, bizigune gisa definitzen da; mendialdeko guneek ez zeuzkaten ahalmenak zeuzkan, eta orobat ahalmen berezi horiei zegozkien betekizunak.

Hirien betekizun nagusiak hauek ziren: defentsa, politika eta administrazioa, ekonomia, erlijioa, etab.; betekizun horiek nahitaez zuten eragina landaldeko eremuetan, eta hiri paisaje berezia sortu zuten, eraikuntzaren eta urbanismoaren aldetik etxebizitzak ez bezalakoak ziren eraikin bereziekin.

Hirigune horiek aski handiak ziren, hiriko bizimoduak landaldeko guneetako eta gune txikietako biztanleak erakartzen baitzituen, eta, horren ondorioz, hiria handitu egin zen, bai biztanle kopuruan, bai eraikinenean.Zeinen bere eremuko baliabideak nola ustiatu eta baliabide horiek nolakoak izan, hala kokatzen eta banatzen ziren hirigune horiek. Horregatik, zenbat eta aberatsagoa izan eskualdea, handiagoak izaten ziren hiriak, eta baita hirien kopurua ere. Bestalde, ezin da ahaztu osagai politiko edo militarren eragina, hala adibidez lurraldea kontrolatu beharra; hori zela-eta, defenditzen errazak ziren lurrak bilatzen ziren, inguruko eremuak eta igarobide garrantzitsuak menderatu ahal izateko.

Horrekin batera, hierarkia bat sortu zen biziguneen artean: hiriak landaldeko biziguneak baino garrantzitsuagoak ziren, eta hiriguneen artean ere izaten ziren aldeak.

Hierarkia hori areagotu egin zuen Erromaren eraginak.

Iberiar estatuagintza

Hauxe da dudarik gabe, zeramika margotuarekin batera, iberiarren arte adierazpen nagusia, kalitate artistiko eta funtzionaltasunagatik nabarmentzen dena.Bi sail bereiz daitezke iberiar estatuagintzan: iberiar brontzeak eta harrizko eskulturak.

Arkeologia aurkikuntzetan gero eta gehiago ikusten den beste multzo bat ere aipatu behar da ordea, iberiar erliebea.

Iberiar brontze deitzen direnak brontzezko estatuatxo trinkoak dira, moldean fabrikatuak eta ondoren apainduak. Gizonezko nahiz emakumezko irudiak dira, zutik daudenak, besoak zabalik edo otoitz egiteko jarreran. Zaldunen baten irudirik ere bada. Trinkoak izanik, ez ziren oso handiak izaten –10-20 cm bitartekoak–, 30 cmkoren bat ere baden arren.

Irudi gehienak santutegietan agertu dira, eta geografia banaketari dagokionez, iberiar eremu osoan daude. Hala ere, Sierra Morenako santutegietan azaldu dira gehientsuenak; izan ere, Espainiako meategi eremu garrantzitsuenetako bat izateaz gainera, harrizko eskultura handiak daude alderdi horretan.

Badirudi eginkizun erlijiosoak betetzen zituztela: jendea santutegietara joaten zen, eta, zeinek bere ahalmenaren arabera, irudi desberdinak erosten zituzten, eta leku sakratuetan uzten zituzten.

Harrizko eskulturen multzoan sartzen dira eskultura biribilak, artegintza hau estilo greko arkaikoarekin eta etruskoarekin lotzen dutenak.

Gaien arabera, bi sail bereiz daitezke, oso desberdinak: giza irudiak eta animalienak.

Lehenean aipagarriak dira hilobi irudiak, hala Baezako Dama, Elxekoa eta eskaintzazko beste irudi batzuk. Irudi handiezgainera, badira txikiagoak, horiek ere eskaintza moduan erabiltzen zirenak.

Animalien irudiek benetako animaliak agertzen dituzte (lehoiak eta zezenak batez ere) edota sinbolikoak (esfingeak, grifoak), alegia, “bicha” famatuak. Animalion tipologia ekialdeko Mediterraneo aldean ezagutzen den bera da, eta ezaugarri sakratuak egozten zaizkio, bizien nahiz hilen babesle gisa.

Iberiar erliebeari dagokionez, harrizko behe-erliebeak dira, eguneroko bizimoduko eszenak ageri dituztenak, baina pertsonaia irudizko edo mitologikoak ere badirela tartean.

Aski urrutiko arte munduen eragina ikusi nahi izan da erliebeotan, Asia Txikiarena adibidez.

Indoeuropar eremuko ahaidetasun taldeak

Indoeuropar eremuan gizartearen funtsezko osagai ziren odolezko edo ahaidetasunezko harremanak. Iberiar eremuan, aitzitik, baita erromatarrak heldu aurretik ere, hiriguneak ziren gizartearen ardatz nagusia.

Indoeuropar gizarteko erakundeei dagokienez, arbaso komunaz gainera –arbaso benetakoa nahiz fikziozkoa izan–, baziren jainkoak ere, baina pribatuak beti ere, eta hierarkiaren bat ere izango zen seguraski; gizarte sailkapen horretan kastroetan aurkitu diren bitxien erabiltzaileak, epigrafian princeps titulua dutenak, izango ziren lehenak, nagusiak. Azkenik, analisi historikoaren egungo egoeran ez dirudi matriarkatuaren ohiko aldarrikapenari euts dakiokeenik.

Eskura dauden dokumentuek adierazten dutenez, baziren talde hauen baitan ahaidetasunezko loturak, taldekoentzat baizik ez zirenak garrantzitsuak, edo haien inguru-ingurukoentzatbestela. Baina haiek ez ziren inola ere “taldearen iraupenaren eta erromanizazioaren kontrako erresistentziaren lekuko ziren bertako gizarte antolamenduaren moduak”. Harreman horiek, pribatuak izanik, eta beren komunitatateen bizimoduan zuten garrantzi faltagatik (hiriaren eremutik kanpora, harreman horren adierazpenak ez du balio jendearen sorlekuaren berri emateko, ez bazaio hiriaren erreferentzia ere eransten), gehiago dirudite iraganaren oroitzapen, erromatarren agintaldiko mendeetan zehar gorde zen nortasunaren adierazpen baino. Horregatik iraun zuten erromatarren nagusitasunaren pean, familiaren erreferentziak (erreferentzia hori ez baitzen politikoa, edo, izatekotan, politikaren aurrekoa zen) eta lurraldearenak (politikoak) ez baitzioten ezer kentzen batak besteari, aitzitik, elkarren osagarri ziren, eta, horregatik, arazorik gabe iraun ahal izan zuten biek batera.

Gerra zeltiberiarren eremuan

Egile greko-latinoen testuetan, herri konkistatuak deskribatzerakoan (zeltiberiarrak horien artean), garrantzi berezia ematen zaie gerrari eta militarrei. Zeltiberiarrak, hau da, Ebroren erdialdeko ibarreko eta Duero eta Tajo ibaien goi-ibarretako lurraldeetako herria, penintsula bertako herriem artean gerrazaleenetako bat ziren, egile klasikoen ustean.

Konkistak aurrera egin ahala, gauza esanguratsu bat gertatu zen: zeltiberiarrak, beste armadetan jarduten ziren mertzenarioak izanik, gerraren protagonista nagusiak bihurtu zirela gero. Haien artera ere, penintsulako mendebaleko herrien artera bezala (lusitaniarren artean bereziki), gerrekgizarte egituren berrantolatze bat ekarri zuten, gerrak egonkortasuna galarazten baitzuen eta konkista aurrerarazten; gerraren eta Erromaren gisako arerio baten mehatxuaren inguruan taxutu zen egitura berri hori, harik eta komunitatearen bizimodu sozialaren ardatz bihurtu zen arte.

Testuetan, hain zuzen ere, egoera desberdinetan (gerra eta arpilatzea) soldadu eginkizunetan edo aritzen zen talde bat aipatzen da, betiere gerraren aldeko eta borroka egiteko prest zegoena, eta iuventus deitzen zutena (gaztetasuna, indarra eta abar gogoratuz).

Beste pertsona talde bat ere bazen horien aldamenean, seniores izenekoek osatua (adinean sartuxeagoak izango ziren, eta zaharregiak agian gerran borrokatzeko), erabakiak hartzen eta adostasunaren alde egiten zuena, eta aholkulari eginkizunak ere betetzen zituena.

Jende lur gabea zela-eta –errejimen jentilizioaren desegitearen ondorioz–, agertu ohi da iuvenes talde hau mertzenario eta bidelapur moduan ibili izana. Baina ez ziren guztiak ondasunik gabeak –bazen jende aberatsik ere tartean–, eta lurren faltak ere ez zuen nahitaez zerikusirik egitura sozial berri horrekin, aitzitik, Erromaren kontrako gerraren ondorio zen, Erroma Iberiako Penintsulan zehar hedatu izanaren ondorio, azken finean.