Geografia unibertsala»Geografia

Eguratseko zirkulazio orokorra

Eguratseko zirkulazio orokorra esatean, Lurraren eskalako aire mugimenduen jokabidea ulertu behar da. Fenomeno hau eguratseko aire mugimenduen eta presio eremuaren arteko lotura estuei dagokie, eta, hortaz, ezinbestekoa da lotura horiek ondo ezagutzea Lurreko egurats zirkulazioaren konplexutasuna behar bezala ulertzeko. Eguzki irradak dira egurats zirkulazioaren jatorria, hau da, munduko sistema klimatikoa mugiarazten duen oinarrizko energia iturri nagusia.

Energia hori gabe eta latitude desberdinen arteko bero desorekarik gabe, airea ez litzateke mugituko.

Eguratseko zirkulazio orokorra, Lurreko leku askotako eguraldia eta klimak koordinatzeaz gainera, klima horien egonkortasunaren eragile nagusia ere bada, eta egonkortasun hori da, azken finean, klimaren sistema osoaren oreka mantentzen duena. Azken oreka hori lortzeko, ordea, desoreka asko zuzendu behar izan ditu egurats zirkulazioak, Lurreko latitude desberdinetako energia eta ur kopuruei dagozkien desorekak bereziki.

Energiaren oreka lortzeko, elkarren artean beroa etengabe trukatu behar izaten dute irrada asko jasotzen duten latitude apalek eta irrada gutxiagoko latitude garaiek. Bero truke horiek gabe, Lurreko tenperaturak ez lirateke konstanteak izango, eta latitude tropikalak berotu egingo lirateke eta lurburuetakoak hoztu. Eguratsaren beheko geruzetan eratzen diren zurrunbilo antiziklonikoak eta ziklonikoak dira latitude apaletatik latitude garaietara beroa eta ur lurruna trukatzearen funtsezko eragileak. Zurrunbilo horiek, ipar-hego eta hego-ipar jarioen bitartez airea latitude batzuetatik beste batzuetara mugiarazteaz gainera, jatorri desberdineko aire masak nahasten dituzten gurpil indartsuak eratzen dituzte.

Presioa eta haizea Lurrean nola banatzen diren

Presioaren eta haizearen arabera, hainbat latitude zerrenda bereizten da Lurrean.

Ipar eta hego latitudeko 20° eta 30° paraleloetan gutxi gorabehera, presio handiko guneek osatutako zerrenda bat dago, eta gune horien inguruan airea biraka mugitzen da, astiro, noranzko antiziklonikoan (erlojuaren orratzen norabidean Ipar Hemisferioan, eta alderantziz Hego Hemisferioan).

Zerrenda hori ez da etenik gabea, zatikatua baitago gune antiziklonikoak banatzendituzten estugune batzuen bitartez; ozeanoen eta kontinenteen arteko mugan egon ohi dira estugune horiek.

Askoz nabarmenagoa da Hego Hemisferioan presio handiko zerrenda horren (presio handi subtropikal esaten zaie) erregulartasuna, ozeanoz osatua baitago batik bat, Ipar Hemisferioan baino, non kontinente eta ozeano masen aldizkatzeak presio sistema konplexuagoak eta aldakorragoak eratzen baititu.

Halaber, egoera ez da berdina izaten udan eta neguan. Neguan hegoalderago egoten dira presio handiko zerrendak (eguratseko zirkulazio orokorraren sistema osoak bezala), eguzki irraden intzidentziak lur azalean lekuz aldatu izanaren erantzungisa (kontuan hartu beharra dago eguzki izpiek 90° graduko intzidentzia angelua dutela neguan Capricornus tropikoan; Iparburua, aldiz, gau polar luzean dago garai horretan), halako moduan non presio garai subtropikalak ipar latitudeko 20°-25° paraleloetan eta hego latitudeko 30°-40° paraleloetan baitaude gutxi gorabehera.

Horrez gainera, neguan izaten du zerrenda antiziklonikoak jarraitasunik eta indarrik handiena. Ipar Hemisferioan, kontinente amerikar eta euroasiarraren gainean kokatutako gune antizikloniko zabaletan luzatzen dira antizikloi ozeanikoak, eta airearen dentsitatea areagotzen duen hozte bizi bat eragiten du horrek. Bestalde, Hego Hemisferioan, oraindik urtaro beroan baitago, eta kontinente masa handirik ez dagoenez gero, ez da zerrenda antiziklonikoaren jarraitasuna eteteko adinako depresio termikorik sortzen.

Udan, presio garai subtropikalen zerrenda iparrerantz mugitzen da, eta ipar latitudeko 30°-40° paraleloak eta hego latitudeko 20°-25° paraleloak hartzen ditu. Baina zerrenda honetan ere, Ipar Hemisferioan, zatiketa garrantzitsu bat izaten da, jatorri termikoko depresio bortitzak agertzen baitira une horretan guztiz berotuak dauden kontinente amerikarrean eta euroasiarrean.

Garaierako mapek orobat erakusten dute badirela presio handiak zerrenda horretan ere, baina horiek ia estugunerik gabeak dira eta, aldiz, jarraitasun handia dute, eta argi erakusten dute horrenbestez maila horietara ez dela iristen lur azalaren eragin perturbazio-sortzailea.

Izan ere, aire hotzean aire beroan baino askoz ere nabarmenagoa izaten da garaierarekin batera gertatzen den presio gutxitzea.

Hala, eguratseko goiko geruzetan, antizikloiak sortzen dira aire beroko masen gainean, eta depresioak berriz aire hotzekoen gainean. Hortaz, eguratseko goiko mailetan, presio garai subtropikalak Ekuatore inguruetara hurbiltzen dira, eta gutxi gorabehera ipar eta hego latitudeetako 15° paraleloetan izaten dituzte presio garai horiek gune nagusiak.

Gune horien inguruan airea noranzko antiziklonikoan biratzen da, eta haize geostrofikoak (egurats libreko haize lasterra, igurtzirik gabea) eratzen ditu: mendebaleko haizeak antizikloien alderdi polarrean, eta ekialdeko haizeak alderdi ekuatorialean.

Antizikloiek eguratseko maila gorenetaraino irauten dutenez gero, jatorri dinamikoko antizikloi bero indartsuen modura agertzen dira, eta Ipar Hemisferioko kontinenteetan udan eratzen diren bi depresio termikoek baizik ez dute antizikloi horiek indargabetzeko ahalmena.

Ezaugarri horiek direla-eta, eguratseko goiko geruzetatik datorren airearen subsidentziaorokorrak dakar latitude hauetako eguratsaren egonkortasuna. Horren ondorioz, egonkorra, lasaia, lehorra eta eguzkitsua izaten da eguraldia. Ez da harritzekoa, beraz, latitude horietan egotea Lurreko basamortu bero handiak.

Tropiko arteko latitudeetan, presio garai subtropikalen eta Ekuatorearen artean, ekialdeko haizeak dira nagusi, ipar-ekialdekoak Ipar Hemisferioan, eta hego-ekialdekoak, berriz, Hego Hemisferioan. Haize alisioak dira horiek, latitude hauetatik 20 Km/h inguruko batez besteko lastertasunez igarotzen diren haize iraunkor eta erregular samarrak. Presio garai subtropikaletatik aldentzen den airez osatuak daude, egitura bertikalak argi agertzen duen bezala.

Izan ere, alisioa bi geruza bertikal elkarretatik ongi bereiziz dago osatua: beheko geruza oso hezea da, ozeanotik igaroa baita; goikoa, berriz, beroagoa eta lehorragoa da, inbertsio termiko batez aurrekotik bereizia (inbertsio termikoa troposferaren egoera bat da, non, aire geruza jakin batean, garaierarekin bat tenperaturak gora egiten baitu, gradiente adiabatikoaren arabera jaitsi ordez. Inbertsioak egonkortasuna sortzen du eta igoera oro eragozten du, aire geruza «ezohiko» baten bidez, eta sabai bat ezartzen dio difusio bertikal orori, esate baterako, difusio kutsatzaileei). Inbertsio horrek ez ditu bi aire masa bereizten; aitzitik, alisioaren beraren barnean dago, eta airearen subsidentzia orokorra (airea goiko geruzetatik lur azaleraino jaitsarazten duen fenomenoa) sortzen du haize horren jatorri den eskualdean, hau da, antizikloi subtropikalean.

Kontuan hartu beharrekoa da inbertsioa ez dela etengabea alisioaren ibilbide osoan zehar, aitzitik, aldatu egiten da latitudearen eta longitudearen arabera.

Bereziki indartsua da ozeanoen ekialdean eta tropikoetatik hurbil, non 500 metro inguruko garaieretan gertatzen baita eta 5° zentigradu inguruko magnitudea hartzen baitu. Ozeanoen mendebalerantz eta Ekuatorerantz mugitu ahala, inbertsioak gora egiten du eta indarra galtzen du; izan ere, ozeanoen mendebalean (edo zelula antiziklonikoen mendebalean), 2.000 metrotatik gora egoten da, eta nekez gainditzen du 1° edo 2° C.

Haize alisioak ekuatorerantz egiten duen bidean sorburutik urrundu izanak argitzen du inbertsioaren latitude aldaketa.

Presio garaiko gune inguruetan, jakina, indartsua eta orokorra izaten da subsidentzia; baina alisioa Ekuatorerantz hurbildu eta gune antizikloniko horietatik urrundu ahala, subsidentzia ahulduz doa, eta, aldiz, indartuz doaz lur azaleko konbekziozko mugimenduak (haize horizontalek lur arrasean sortzen duten konbergentziak eragindako airearen mugimendua da konbekzioa). Ez da ahaztu behar oso latitude beroak direla, eta, hortaz, inbertsioa gero eta garaiagoa eta ahulagoa izango dela.

Longitude aldaketak argitzeko arrazoi termodinamiko eta orografikoetara jo behar da. Lur azaleko airea askoz hotzagoa da gune antiziklonikoetako ekialdeko alboan mendebaleko alboan baino; lehenik, haren jatorri polarragatik eta iparraldeko haizea izateagatik, mendebalean ohikoa den jatorri tropikaleko eta hego haizearen aurrez aurre; bigarrenik, alde banatara dauden itsasoko ur lasterren ezaugarriengatik, hotzak baitira antizikloien ekialdean (Kanariaruharteak eta Kalifornia), eta beroak antizikloien mendebalean (Gulf Stream eta Kuro-Shivo). Horren guztiaren lehen ondorio gisa, dentsoago bihurtzen da eta egonkortu egiten da, antizikloiaren ekialdean lur azaleko airea hotzagoa baita. Hala, ez zaio aireari gorantz mugitzen uzten, eta subsidentzia edo airearen jaitsiera erabatekoa bultzatzen da. Guztiz bestelakoa gertatzen da mendebaleko alboan, non lur azaleko beroak konbekzioaren edo airearen goranzko mugimendua errazten baitu eta airearen ezegonkortasuna eragiten baitu, eta oztopatu egiten da beraz eguratseko goiko geruzetatik airea jaistea.

Horrez gainera, kontuan hartu behar dira antizikloiaren alboetan dauden ezaugarri orografikoak. Alisioaren mendebaleko hegala, ozeanotik igaro delarik hezetasunez betea dago; kontinenteetako mendikateak jotzen ditu, gora egiten du, eta egonkortasuna galtzen du. Fenomeno hori ordea ez da ekialdeko alboan gertatzen, han haizeek kontinenteetatik ozeanorantz doan ibilbidea egiten baitute.

Horri guztiari esker uler daitezke, latitude horietan, kontinenteetako ekialde eta mendebaleko alderdien artean (lehenak bigarrenak baino askoz hezeagoak eta euritsuagoak baitira) gertatzen diren disimetria nabarmenak. Nolanahi ere, eta oro har,alisioa prezipitazioak eragozten dituen haize egonkor samar bat da. Hala, haize mota hau nagusi den latitudeetan ohikoak izaten dira zeru garbiak, baita estratukumuluak ere. Halakoetan «hodei itsasoa» izeneko fenomenoa gertatzen da, nahiz konbekziozko hodeiak sortu, inbertsio termikoa gertatzen den mailan ez gora eta ez behera geratzen baitira hodei horiek; esate baterako, Teide mendian, Tenerifen.

Bi hemisferioei dagozkien alisio haizeen zerrenden artean, eta bateratzeko joera duten latitudean, presio apaleko zerrenda bat egoten da, presio apal ekuatoriala esaten zaiona. Zerrenda hori sortzen da, hain zuzen, bi hemisferioetako alisioek bat egiten dutelako. Bateratze horren ondorioz, aire masak zuzen egiten du gorantz, aire bero eta heze horretan izaten den konbekzio termiko handiaren laguntzaz. Hortaz, latitude ekuatorial hauetan guztiz galdua da alisioen inbertsio termikoa, eta egurats osoaren barnean gertatzen den airearen goranzko mugimenduak nagusitzen dira.

Bateratzea, hala ere, ez da modu homogeneoan gertatzen zerrenda ekuatorial osoan, aitzitik, funtsezko bi forma hartzen ditu.

Ozeanoen erdian, ipar eta hegoko bi antizikloi subtropikalen aurkakotasun simetrikoak bi hemisferioetako alisioen bateratze indartsua eragiten du, eta Tropiko arteko Konbergentzia Eremua (TKE) sortzen.

Eremu horretan airea bat-batean igotzen da tropopausaraino, orduan joera bertikaleko hodei multzo handiak agertzen dira, eta euri jasa bortitzak sortzen dituzte.

Bestalde, ozeanoen ekialdean (edo, beste modu batean esanda, gune antiziklonikoenekialdean), hau da, alisioen jatorrizko eskualdean, bi hemisferioetako haizeen arteko talka ez da hain gogorra izaten, eta, hortaz, haizea bareagoa izateaz gainera, airea motelago igotzen da. Bateratze horretatik hodeiak sortzen badira ere, euriteak ez dira hain bortitzak izaten. Doldrums esaten zaie eremu horiei.

Presio ekuatorial apaleko eraztuna, bere bi edozein forma ohikoenetan, lekuz aldatzen da urtean zehar eguratsaren zirkulazio orokorraren lekualdaketaren ondorioz.

Neguan Ekuatore aldean egoten da, nahiz eta Hego Hemisferioko kontinenteetan, bereziki Hegoameriketan eta Afrikan, Hego Hemisferiorantz makurtzen den, kontinente bero horietan neguan sortzen diren depresio termikoei jarraituz. Udan, presio gutxiko eraztuna Ipar latitudeko 10° gradu aldera mugitzen da, oso nabarmen Eurasiako kontinentean, non 15° eta 20° graduko latitudearen gainetik ager daitekeen, udan oso bero dagoen kontinente horretan sortzen den depresio guztiz garrantzitsuaren gunearekin batera.

Latitude ertainetan, bi zerrenda antizikloniko nagusien inguruan egituratzen da lur azaleko airearen zirkulazioa: lehenago aipatu diren presio garai subtropikalen eta presio garai polarren inguruan, hau da, latitudeotako hotzak sortutako bi hemisferioetako arro polarretan. Beraz, jatorri termikoko antizikloiak dira, eta ez dira beraz garaierako mapetan agertzen.

Presio garaiek mendebaleko haizeak bidaltzen dituzte latitude ertainetara; presio polar garaiek, bestalde, aire masa polarrak bidaltzen dituzte latitude horietara beretara.Hala, westerlies izeneko mendebaleko haize laster orokor bat nagusitzen da eremu honetan. Alisioak baino haize gogorragoak dira eta aski iraunkorrak, Hego Hemisferioan batik bat, nahiz eta haizearen isuri orokorra nahasten duten zurrunbilo etengabez osatuak dauden.

Zurrunbilo horiek aire masa desberdinen arteko alde termikoetatik sortzen diren etengabeko fronte eta perturbazioen ondorio dira. Lehenik, presio garai subtropikaletatik datozen aire masa beroen eta arro polarretako aire masa oso hotzen artean gertatzen direnak; horregatik esan ohi zaie fronte polarreko perturbazioak. Baina, horrez gainera, ozeanoetako eta kontinenteetako aire masen arteko aldeak ere izaten dira, Ipar Hemisferioan batik bat, eta horiek ere oso desberdinak dira.

Perturbazio horiek mendebaletik ekialdera mugitzen dira, inguruan nagusi den mendebaleko isuri orokorrak lagunduta, eta latitude zerrenda horretatik behin eta berriz igarotzean presio polar apala deritzan presio gutxiko eraztun bat sortzen du.

Neguan, eguratseko zirkulazio orokorraren sasoiko lekualdatzeak oso hegoaldera eramaten du presio gutxiko eraztun hori: Ipar Hemisferioko 45° paralelora, eta Hego Hemisferioko 60° paralelora gutxi gorabehera.

Kontinenteek neguan izaten dituzten hozte handiek jatorri termikoko antizikloi zabalak eragiten dituzte. Antizikloi horiek mendebaleko haizeen zirkulazioa eteten dute, eta ez diete uzten fronte polarreko perturbazioei kontinente barrura sartzen.

Hala, neguan eta Ipar Hemisferioan, presio polar apalak ozeanoko gune batzuetanbakarrik gertatzen dira, eta Islandiako gutxienekoa eta Aleutiarretako gutxienekoa esaten zaien bi depresio sortzen dituzte, oso iraunkorrak, bata Atlantikoan eta bestea Ozeano Barean.

Udan, presio polar apalak latitudez igo eta Ipar Hemisferioko 55°-60° paraleloen artean jartzen dira, eta indarra galtzen dute aldi berean. Artiar arroko antizikloiak indarra galtzen du, eta aire hotz gutxiago bidaltzen du hegoalderantz; bestalde, udan arindu egiten da ozeanoaren eta kontinentearen arteko alde termikoa. Horren ondorioz, presio polar apal horiek areagotuko dituen fronte-perturbazio gutxiago sortzen da.

Hala bada, Ipar Hemisferioko ozeano eta kontinente arteko banaketak muga argiak ezartzen ditu latitude horietako udaren eta neguaren artean. Hego Hemisferioan, berriz, kontinenteen masa askoz txikiagoa denez, ez da halako aldaketa nabarmenik urtaroen artean.

Eguratseko goiko geruzetan, mendebaleko aire jario handi bat, poloen ingurukoa, nagusitzen da bi hemisferioetako latitude ertainetan. Aire jario hori eguratsaren maila hauetako bi eragin gune handien inguruan dabilen aire zirkulazioaren emaitza da: latitude beheren parean dauden presio handiak, eta izotz eremu polarren gaineko presio txikiak. Hortaz, maila hauetako egurats zirkulazioa ez da oso konplexua: behe latitudeetako aire beroaren gainean presio handiko gune indartsuak eratzen dira, presio gutxiko guneak eratzen dira lurburuetako aire masa hotzen gainean, eta, bi horien artean, Lurra mendebaletik ekialdera zeharkatzen duten haize geostrofiko bat sortzen da. Alabaina, mendebaleko jario orokor horren barnean, bi gertaera hartu behar dira kontuan. Lehenik, haizeak izugarrizko lastertasuna izaten du latitude batzuetan, eta jet edo zurrustako haize lasterrak deritzatenak sortzen dira, haize jario oso lasterrak (200 Km/h-tik gorakoak gehienak), gehienezko lastertasunaren ardatza tropopausaren mailan dutenak.

Haize laster hauek oso aldakorrak dira kokalekuari dagokionez, baina, dena den, oinarrizko bi haize laster bereizten dira: zurrustako haize laster subtropikala, presio garai subtropikalen albo polarrean dagoena, 30° paraleloan gutxi gorabehera, eta zurrustako haize laster polarra edo jet stream, 5° paraleloan gutxi gorabehera, fronte polarraren perturbazioak gainditurik, latitude garaietako aire hotz eta depresiozkoa, batetik, eta latitude apaletako aire bero eta antiziklonikoa, bestetik, bereizten dituena.

Bestalde, polo inguruko haize lasterra ez da beti lerro-zuzena, aitzitik, luzera etamaiztasun askotako uhinak eratzen ditu, Rossby uhin deitzen direnak.

Laburbilduz, latitudeak eragin handia izaten du eguratseko zirkulazio orokorrean, halako eran, non jokamolde desberdineko hainbat eremutan zatitzen baitu Lurra. Lur azalean, eta haizeari dagokionez, eremu hauek bereizten ditu: ekialdeko haizea nagusi duten eremua (tropikoarteko eremua eta eremu polarra) eta mendebaleko haizeak nagusi diren erdiko eremu bat (latitude ertainak). Presioari dagokionez, aire subsidentzia nagusi den eremu antiziklonikoak bereizten dira batetik (latitude subtropikalak eta polarrak), eta airea bertikalki igotzen den presio gutxiko eremuak bestetik (presio apal ekuatorialak eta presio apal polarrak). Eguratseko goiko mailetako jokabideak ere badu latitudearen eraginik, baina lur azalaren mailakoa baino bakunagoa da. Maila horietan bi eraztun handi besterik ez ditu eratzen presioak, bat antiziklonikoa latitude apaletan, eta beste bat presio gutxikoa (depresiokoa) latitude garaietan.

Bi horien artean mendebaleko haizeak sortzen dira, polo ingurukoak, lasterragoak latitude jakin batzuetan, eta, hortaz, ekialdeko haize nagusiak ez dira latitude ekuatorialetan baizik agertzen.

Eguratseko zirkulazio orokorraren egitekoa klima sistemaren orekan

Eguratseko zirkulazio orokorra, Lurreko leku desberdinetako eguraldiak eta klimak baldintzatzeaz gainera, klima horien egonkortasunaren eragile nagusia ere bada, eta egonkortasun horrek, azken finean, sistema klimatiko osoaren oreka islatzen du.

Azken oreka hori iristeko, ordea, abiapuntuko desoreka asko zuzendu behar izaten ditu eguratseko zirkulazioak, batik bat Lurreko latitude desberdinetako energiari eta ur kopuruei dagozkienak.

Energiaren oreka iristeko, bero transferentziak etengabeak izan behar dute, irradak sobran dituzten latitude apalen eta irrada gutxiagoko latitude garaien artean. Bero transferentzia horiek izan ezean, Lurreko tenperaturak ez lirateke iraunkorrak izango, eta latitude tropikalak berotuz eta lurburuetakoak hoztuz joango lirateke.

Ur balantzeari dagokionez, esan behar da horretan ere oso handiak direla desorekak lekuen arabera. Izan ere, lurruntze maila handieneko eremuak ez datoz bat prezipitazio maila handieneko eremuekin.

Hala eta guztiz ere, Lurreko leku desberdinetakoairean dagoen hezetasuna konstantea da batez beste, eta eguratseko zirkulazioari esker gertatzen da oreka hori, latitude apal eta ozeanikoen ur lurrun soberakina latitude garai eta kontinentaletara eramaten duelako.

Eguratseko zirkulazioak, hortaz, klima sistemaren oreka bermatzeko beharrezkoak diren beroa eta ur lurruna latitude apaletatik latitude garaietara eramaten ditu, eta klima sistemak, bere aldetik, klimen egonkortasuna ziurtatzen du.

Transferentzia horien funtsezko eragileak eguratseko beheko geruzetan garatzen diren zurrunbilo antizikloniko eta ziklonikoak dira. Zurrunbilo horiek, ipar-hego eta hego-ipar jarioen bitartez airea latitude batzuetatik beste batzuetara bidaltzeaz gainera, jatorri desberdineko aire masak nahasten dituzten gurpil indartsuak eratzen dituzte. Are gehiago, mekanismo orekagile horiek sortzen dituzte eguraldiaren ezaugarri diren gorabeherak, baita muturreko fenomeno berezi eta «ez ohikoak» ere (lehorteak, uholdeak, izozteak, haize erauntsiak, eta abar), desorekak gogorrak direnean sistemak dituen bat-bateko erreakzioak besterik ez baitira horiek guztiak, desoreka horien zuzentzaileak, alegia. Bestalde, oreka hau Lurreko osoaren mailakoa delarik, horrek ez du galarazten, aitzitik, batzuetan erraztu ere egiten du, Lurreko leku desberdinen arteko anomalia oreka-emaileak agertzea.

Hortaz, leku batzuetako lehorte luzeak beste leku batzuetako eurite handiekin orekatzen dira, presio gutxiko gune batzuei presio handiko beste batzuk kontrajartzen zaizkie, eta abar. Horregatik, «anomaliak» dira azken finean orekaren bermatzaileak, betiere baldin eta anomalia horiek sistemaren leku eta estalki desberdinen artean orekatzaile gertatzen badira.