Geografia unibertsala»Geografia

Sumendi erliebea

Bolkanismoak paper garrantzizkoa jokatzen du Lurraren azaleko eskualde handien erliebe sorreran. Labaren likatasuna eta piroklasto eta galden arteko proportzioa dira sumendi eraikuntzen morfologia eta iraupena baldintzatzen duten faktoreak.

Sumendi eraikuntza handienak goi ordoki edo zabaldiak dira.

Pilatzen joan diren koladez osatuak daude, eta hiru mila metroko lodiera eta ehundaka mila kilometro koadroko eremua har dezakete.

Lur azaleko pitzadura handietan zehar izandako kolada askoren pilaketan dute jatorria. Hawaiiar motako erupzioek ematen duten magma mehe eta likatasun gutxikoak, aldapa gutxiko eta oinarri oso zabaleko konoak eratzen ditu, eta ezkutu sumendiak deitzen zaie.

Krater oso zabalen barruan labazko aintzirak izan ohi dituzte.

Stromboli sumendia da zepazko konoaren adibiderik ezagunena.

Piroklasto soilez eratutako eraikuntza da, eta sumendiez denok dugun irudi arruntari erantzuten dio. Laba koladak eta piroklasto geruzak txandakatzen badira, estrato sumendiak deitzen zaien tamaina handiko eraikuntzak sortzen dira. Mota horretakoak dira munduko sumendi ezagunenak: Etna, Vesubio, Teide, Fujiyama, etab.

Azkenik, galdarak, elipse edo zirkulu formako sakongune handiak dira, eta ez da harritzekoa izaten galdara barruan sumendi kono berriagoren bat edo beste izatea. Azpiko magma ganbara hustu delako sumendia hondoratzen denean eratzen dira galdarak.

Oinarrizko sumendi erliebeak

Hiru eratakoak izan daitezke oinarrizko sumendi erliebeak: forma eraikiak, suntsituak edo zulatuak (lur azalean geratu diren materialak, higaduraren eraginez, askatu direlako). Funtsezko erliebe eraikiak labaz, jaurtigaiz (errautsak eta zepak) edo bien nahasketaz osatzen dira. Suntsitze formak berriz, kraterrak izaten dira batik bat.

a)Eraikuntza formak: kolada

Laba koladetan atera daiteke. Kolada, likatasun gutxiagokoa ala handiagokoa izan daiteke, lasterrago mugitzen da jariogunetik hurbil, jariogunetik urruti baino, izan ere, hoztean, likatsuago egiten baita, moteldu eta erabat gelditu arte. Azala gotortzen da aurrena, baina barruan labak urtuta jarraitzen du. Jariogunetik hurbil, sakonera gutxi izaten du koladak, azkar mugitzen delako.Etnaren azken erupzioetako batean, orduko hogeita hamasei kilometroko lastertasuna harrapatu zuen labak zenbait tokitan.

Koladaren azalak hiru forma izan ditzake: pahoehoe, aa, eta gainalde jarraitua.

Pahoehoean (hawaiiarrez), oso azal mehea izaten duenez, barrutik artean labak mugitzen jarraitzen du, eta azala zimurtu egiten da. Pahoehoeko laba, hoztean, mugimendu helikoidaletan bira daiteke eta soka formako labak eratzen ditu.

Aa berriz (hitz hawaiiarra hau ere), zepa labazko nahas-mahas bat da. Irregulartasunak dezimetrokoak izan daitezke, eta zenbait kasutan metrokoak ere bai. Labaren azal nahiko lodia azkar gotortzen denean eratzen da, eta, bere mugimenduak eraginda, zatikatu egiten da. Hala ere, eztabaida handiak izan dira aaren sortze moduaz. Izan ere, zenbait ikerlariren ustez, gas asko zuen laba batek eratua bide da, etengabeko erreakzioen ondorioz tenperaturak gora egin eta jariakor jarraitu zuelako. Beste ikerlari batzuek, aldiz, gas gutxiko labak eratua dela diote, eta beraz, leherketarik ezean, gaineko azala hausteko gaitasunik ez duela izan. Nolanahi ere, gauza segurua da pahoehoea eratzekolaba oso biguna eta beroa behar dela, kanpoko mintza baizik ez dela hozten, leherketak sortuko lituzkeen gas ihesik ez duela, eta lastertasun handian mugitzen dela.

Aldiz, zepazko aan, azal lodiagoa gotortzen da eta azal hori zatikatu egiten da laba mugitu ahala. Horixe gertatzen da, Etnaren kasuan bezala, laba azkar jaisten denean. Hortaz, bi modutara eratzen da aa hori: tortika edo azal mehe bat hautsi delako ?horretarako, labak nahiko laster ibili behar du?, edota tortika lodi bat hautsi delako, zeinahi lastertasunean. Beste aa mota bat koladako gasen leherketen eraginez eratzen da.

Aldapa handian behera datorren koladak lastertasun handiagoa hartzen du, tortika hautsi egiten zaio, eta nahas-mahas bihurtzen da berehalaxe. Baina tortika lodia denean, kolada zepazkoa izan daiteke aldapa txikia izanda ere, blokeak aurreraka erortzen baitira kolada mugitu ahala; horrek argitzen duen zergatik dagoen zepazko ohe bat koladen azpian.

Labazko koladen azalak itxura desberdinak izan ditzake. Zenbait alditan, laba jariakorra denean, hanpatu batzuk eratzen dira, hamar bat metroko diametroa eta bizpahiru metroko garaiera dutenak, eta pitzadurak izaten dituzte. Dirudienez, labaren gaineko azala dilatatu delako gertatzen dira hanpatu horiek. Izan ere, beirak, zeina laba bat batean hoztean eratzen baita, bolumen handiagoa hartzen du isurkari forman dagoen labak baino. Aldiz, hozte prozesua motela bada, harkaitz gotorrak laba isurkariak baino bolumen gutxiago hartzen du.

Basaltozko gangen azaleko tortika tupustean hozten da airea ukitzen duenean; horrela bada, bolumena hazten zaio eta hanpatu egiten da. Behin gotortu denean, hoztu egiten da, baina motel, eta orduan ateratzen dira pitzatuak.

Koladek oso itxura topografiko desberdinak izaten dituzte, kolada aurreko topografiaren, laba kopuruaren eta labaren likatasunaren arabera.

b)Oinarrizko zepa eraikuntzak

Zepa eraikuntzak bi motatakoak izaten dira: kono xumeak eta zepa zelaiak. Kono xumeak fusiogunean eratzen dira, hau da, kraterraren hondoan. Distantzia gutxira jaurtitako material metatzez eratzen dira. Zepa zelaiak ordea, urrunago jaurtitako material urriagoz eratuak daude.

1) Kono xumeak

Kono xumeak nahiko urriak dira. Erupzioak, gehienetan, luzeak izaten dira eta, beraz, denbora izaten da higadura formak eta zepa emariak txandakatzeko, eta hala, egitura korapilatu egiten da. Gerta daiteke, orobat, eztandak konoaren eraikuntza etetea, eta leherketa izan den kraterrean kono berri bat eratzen hastea. Kono hauek erupzioa laburra denean baizik ez dira eratzen (egun gutxi batzuetakoa, alegia). Horixe da, hain zuzen, Mexiko mendebalean 1943an jaio zen Paricutín sumendiaren kasua, ordu gutxi batzuetan eratu baitzen; handik zenbait hilabetetara, ordea, hirurehun metrotatik gorakoa zen.

Erupzio motaren arabera, materialak ere izaera desberdinekoak izaten dira. Vulcanotar motakoetan errauts xeheak eta apar harriak izaten dira nagusi, eta strombolitar motakoetan berriz material handiagoak. Ondorengo emari mota hauek bereiztuko ditugu:* errauts xeheak, milimetroko diametroa izatera heltzen ez direnak.

* lapilliak, milimetro batetik bost zentimetrotara bitarteko harri harroak; zenbait alditan hamar zentimetroko diametroa izatera hel daitezke.

* apar harriak, harkaitz azidozko zati harroak, tamaina guztietakoak, baina oro har, lapilliekin alderatzeko modukoak; hala ere, lapilliak baino askoz arinagoak.* blokeak, tamaina askotakoak, baina hamar-hogei zentimetro baino handiagoak beti.

* bonbak, forma berezia hartu dutenak, jaurtitzerakoan izan duten errotazio mugimendua dela eta; hamar zentimetroz gorakoak.

* tximiniako materialak, tximiniaren paretako harkaitzetik erauzitakoak. Beraz, askotan, ez dira sumendi jatorrikoak izaten.

Proportzioan gutxi dira.

Labaren eta jaurtitako gainerako material guztien arteko desberdintasun handiena da azken horiek askoz ere harroagoak direla. Petrografiaren ikuspuntutik, gutxiago kristalduak daude eta ia erabat beirazkoak dira. Zepen definizio petrografikoak sumendi beiretara hurbiltzen ditu. Morfologiaz arduratzen diren bolkanologoentzat, ordea, harkaitzaren alderdi makroskopikoa izendatzen du zepa hitzak, eta jaurtitako material harro guztiei deitzen zaie horrela, errauts xeheei izan ezik.

Erupzioko kono laburrak, gehienetan, antzeko aldapetan kokatutako material bertsuez osatuak egoten dira. Aldiz, kono konplexuak, gurutzatzen diren geruzak izateaz gainera, material heterogeneoagoz ?tamainaz bezala itxuraz? eratuak dira.

Konoaren erpinean kraterra irekitzen da, eta jaurtitzen diren materialak, eskuarki,kraterraren bazterreraino heltzen dira. Handik, sumendiaren hegaletan behera, grabitate indarraren eraginez jaisten dira, eta hegalen malda beraz grabitate ezpondaren orekari dagokiona izan ohi da: 35°, alegia.

Pentsa liteke, oreka hori kontuan hartuta, ez litzatekeela aldatu behar erupzioaren ondoren. Baina aldatu egiten da, dela urak eramanda, dela solifluxioz edota lubizien eraginez, eta klimaren eta materialen tamainaren arabera, prozesu bat ala bestea nagusitzen da. Lubizien eraginez lapilli konoak direlakoak eratzen dira, maldan behera luzatzen diren kono moduko batzuk, eta tamaina gutxiko materialez osatuak. Bloke handienak, metro batetik gorako diametroa dutenak, batzuetan, sobera urrun joaten dira jira-biraka, forma biribil antzekoa dutenean.

Zepa konoaren barrenaldea zenbait metroko garaiera duen higakin ezponda batek ezkutatzen du. Beraz, grabitatearen eragin soilak, berehala bereizten ditu sumendiak jaurtitako tamaina desberdinetako zepak.

Solifluxioa eta ur lasterren eragina bereziki aktiboak dira sumendi vulcanotarren hegaletan, horiek errautsez osatuak baitaude.

Mota horretakoek beraz, higadura handiagoa izan ohi dute, strombolitar motakoen aldean (hauek zepa handiagoz daude osatuak), eta beraz, berehala lautzen zaizkiemalda pikoak. Sumendi hauen hegaletan lokatz koladak eta sakanak txandakatzen dira.

Errauts eta zepa lodien lubiziak, ur lasterrak edo lokatz koladak izan diren tokietan egiten dira sakan horiek, eta, pixkanaka, konoa ildokatzen joaten dira. Kono xumeen kasu berezi bat ?zaldi ferra formako konoak? dira. Sumendi hauetan, konoa ireki egiten da alde batetik eta kraterrak ferra itxura hartzen du. Disimetria hori ez da leherketa baten edo labak irekitako arraila baten eraginez eratu, baizik eta erupzioa izan denean laba jario etengabe bat egon delako, eta ezin izan direlako zepak alde horretatik metatu. Ferra formako sumendiak erupzio labur baten eraginez eratzen dira, erupzioa strombolitar motakoa izaten da, eta labak ugariak eta meheak izaten dira.

2) Zepa zelaiak

Zepa zelaien erliebeak ez dira izaten konoenak bezain definituak. Aldiz, aurrez zeuden erliebeetan zipriztinduta bezala geratzen dira, batez ere zepa handikoak badira.

Zabalenak, ordea, haizeak urrun garraiatu dituen errauts xehezkoak dira. Era horretan, sumendi loessez estalitako benetako zelaiak eratzen dira: metatze handiak direnean, topografia laua eratzen dute, eta higadurak ez ditu asko zigortzen. Baina aldapan daudenean, errautsak erraz higatzen dira eta arrakala sare batek jaten ditu berehala. Erortzean duen tenperaturaren arabera, errautsak, xehetasunak eta urari eusteko ahalmenak ematen dion trinkotasuna edota berriro kristaldu izanak ematen diona izan dezake. Azken kasu horretan, igninbrita izeneko harkaitz bat eratzen da, gogortasun handikoa.

Sumendien suntsitze formak: kraterrak

Bolkanismoa ez da erliebe eraikitzailea soilik, suntsitzailea ere bada. Labak, bere bidea egiten du, urak bezalaxe; suzko hodeiek lurra eta bidean aurkitzen dituzten oztopo guztiak kiskaltzen dituzte. Erupzioak daudenean, barrunbeak sorrarazten dituzten leherketak eta hondoratzeak gertatzen dira. Baina kraterrak dira suntsitze forma arruntenak. Mota bat baino gehiago dago: * Krater hawaiiar xumeak.

Laba gotortuan irekitako hobi bat besterik ez dira. Bat baino gehiago izaten dira sumendi bakoitzean; askotan, beste krater handiago batean egoten dira horrelako hobiak. Bazterrak laba gotortuz osatuak daude, eta barruan laba egoten da irakiten, laba harro gotortuzko uhartetxoetan salbu.

* Zepazko konoetako kraterrak.

Bere formari eusten dion zepazko kono baten erpinean ere irekitzen da kraterra, jaurtigaiek norabait zabaldu behar baitute.

Kraterraren paretak bi eratakoak izaten dira: grabitate ezponda formakoak, edota ?kasu gehienetan? zepan irekitako pareta zutak.

Kraterraren bazter aldean, askotan, pitzadurazentrokideak egoten dira, eta lurrun sulfuratuak irteten dira pitzadura horietatik, sumendia bizirik baldin badago.

* Galdarak.

Tamaina handiko sakonguneak dira galdarak.

Konoen erpinean bezala, beste edozein tokitan ere sor daitezke: zabaldi batean edo bolkanikoa ez den harkaitz batean.

Hondoa irazgaitza baldin bada, aintzira bat era daiteke. Forma biribila izan ohi du, goitik begiratuta, eta ertzak ia zutak izaten dira.

Bi jatorri izaten dituzte. Txikienak leherketa baten eraginez eratuak dira, eta handienak berriz, magmak azpiko euskarria urtu eta lur azala hondoratu delako. Horrela, krater itxura arrunta duten arren, hondoratutako kraterrak dira. Laba edo errauts asko jaurtitzen duten sumendietan egon ohi dira hondoratutako kraterrak.

Zulatze formak

Higadurak eragindako zulatze lanez eratu dira zenbait oinarrizko sumendi forma. Laba gotortua, izan ere, harkaitz sedimentario eta kristalino gehienak baino gogorragoa izan ohi baita. Horrela, higadurak barneko egiturak agerrarazten ditu. Prozesu horren bidez, ondorengo forma hauek eratzen dira: * Mendi zorrotzak.

Higaduraren eraginez azaldutako labazko tximinia gogortuak. Punta-zorrotzak izaten dira, eta, zenbait tokitan, gotorlekuak eraikitzeko erabili izan dira, hala nola Frantziako Auvernia eskualdean.

* Dikeak.

Horma formako zirrikitu bat labaz bete, gogortu eta ingurunea higadurak jan duenean agerian geratzen den labazko erliebea da. Beraz, teorian, labazko horma bat da.

* Ring-dyke eta cone-sheetak.

Baliteke labak zirkulu formako pitzadurak betetzea ere, hondoratze faseetan gertatzen den bezala. Laba zilindro forman (ring-dyke) edo kono forman igotzen da.

Konoaren erpina behera zuzenduta baldin badago, cone-sheet deitzen zaio. Eskozia mendebaleko sumendi eraketak dira.

* Sill-ak.

Bi geruza sedimentarioren tartea labaz betetzen denean sill izeneko sumendi eraketa osatzen da. Aldameneko tximinia batetik ateratzen da laba, eta ziri forman zabaltzen da. Sillen goiko partea eraldatua egoten da, intrusio beroak erre baitio goia eta azpia.

* Lakolitoak.

Harkaitz sedimentarioen artean metatutako labaz eratzen dira lakolitoak. Jatorria sillen berbera da, baina, hemen, goiko geruzak altxatu dira eta ganga forma hartzen du labak.

Sumendien higadura

Nolanahi ere, sumendi eraketa guztiek ez dute gogortasun berbera, eta, beraz, sumendi erliebeen barruan ere badu higadurak eragina.

Sumendi material guztien artean errautsak dira higadurak gehien erasotzen dituenak. Urez ase eta irazgaitz egiten direnean, ur lasterrak eramaten ditu, toki pikoetan batez ere. Zepa lodiek gehiago eusten diote higadurari, eta konoen aldapa txikitu egiten da material horiek barrenaldea estali ahala. Nola irazkorrak diren, urak ez du eragin handirik material horietan.

Hala ere, higakinak berehala eratzen dira, eta urak arazorik gabe eramaten ditu.

Koladen higaduraren azken fasea sumendi erliebearen azpikoz goratzea izaten da. Kolada errautsak eta zepak baino gogorragoa izaten denez, horiek baino gorago geratzen da; harkaitz sedimentario edo kristalduaren gainean dagoenean ere, laba material horiek baino gogorragoa baita, gorago gelditzen da..