Geografia unibertsala»Geografia

Muinoak eta mendiak

Sail honetan, ondorengo bereizketa egin behar da: muinoak, hirurehun metrotatik beherako erliebea dutenak; mendi txikiak edo tartekoak, hirurehun eta mila metro bitarteko erliebea dutenak; azkenik, mendi handiak, mila metrotatik gorako erliebea dutenak.

Erliebe jarraituko muino eta mendiek egitura antiklinal eta sinklinaletan antolatutako sedimentu geruza aski makurrekin daude gehienetan lotuak.

Mendi handiak tolesturak, failak eta bolkanismoak eragin dituzten prozesu orogenikoen emaitza dira.

Muinoak eta mendi txikiak

Muinoak eta mendi txikiak gorabehera ugariko zoruak dira: malda txikiek nahiz malkortsuek azalera osoaren erdia baino gehiago hartzen dute, eta erliebea mila metrotatik beherakoa da. Hainbat paisaje mota bereiz daitezke muino eta mendien artean, malden ezaugarrien, ehunduraren eta profilaren arabera. Muinoak eta mendi txikiak jarraituak edo etenak izan daitezke.

Erliebe jarraituko muino eta mendi txikiak

Ibaiek haitz sedimentarioetan eragindako higaduraren ondorioz garatu dira batez ere erliebe jarraituko muino eta mendi txikiak. Aurretik, haitz sedimentarioak altxatu eta okertu egin ziren, eta egitura sinklinal edo antiklinalak osatu. Sedimenturik bigunenak azaleratu ziren eremuetan haranak sortu ziren; hogback edo lur garaietan, berriz, haitzak askoz ere gogorragoak dira. Dena den, toles antiklinalak ez dira lur garai bihurtzen beti, ezta sinklinalak haran ere: geruza sedimentario bakoitzaren higatze gaitasuna da haran eta gailurren sorkuntzaren funtsa.

Toles sinklinal eta antiklinalen ardatz horizontala zuzena eta paraleloa denean zoruaren maila orokorrari buruz, mendiak eta haranak ere zuzenak eta paraleloak izaten dira; baina ardatzak gainazalarekikobeherako makurdura hartzen badu, oso mendi eta haran itxiak sortzen dira. Zenbaitetan, bihurka hedatzen dira, sigi-saga, begizta handiak diruditen formak sorraraziz: lurraren azaleraren eta tolesetako ardatz okertuen arteko lotura geometriko bereziaren emaitza dira forma horiek.

Hogback direlakoak geruza oso makurren gainean sortutako aldapak dira. Isurialdeak nahiko malkortsuak izaten dira eta tontorrak jarraituak, ia inolako etenik gabekoak.

Beraz, ez da erraza tontorrez tontor ibiltzea, horretarako hainbat eta hainbat gailurretara igo behar izaten baita. Bestalde, haranak zabalak izaten dira gehienetan, eta hondoak ez oso makurrak; erraza da, beraz, batetik bestera ibiltzea.

Eremu horietako ibairik garrantzitsuenak, ziur aski, hantxe bertan egongo ziren orogenesia hasi aurretik. Lurra altxatu ahala, ur lasterrak hogbacketan zehar igarotzen hasi ziren. Batzuetan, mendietan etenak sortzen dira, cluse izeneko ibai-haranak, alegia.

Cluse hilak mendilepo garaiagoak izaten dira: aipatutako altxamendu eta higaduratik kanpo geratutako ibai ebakidurak dira. Sistema hidrografikoa burdin sare baten antzekoa da: ur laster ia guztiek egituraren ardatzari jarraitzen diote, baina angelu zuzena osatzen duten birak ere izaten dira, cluseak haran hondoen gainean irekitzen diren guneetan.

Appalatxeetan (EEBB) argi ikusten da nolako aldaketak sor daitezkeen mendilerro eta haran jarraituez osatutako eskualde sistemen barruan. Bada bestelako adibiderik ere, hala nola, Frantzia eta Suitzako Jura sistema jarraitua eta Afrikako iparraldeko Atlas mendikate apala.

Erliebe ez jarraituko muino eta mendi txikiak

Honela bereizten dira: – Erliebe malkortsuko muino eta mendi txiki ez jarraituak Erliebe forma hauek ezaugarri hauek dituzte: V itxurako haranak, angelu formako isurialdeak, mendikate meharrak, sistema hidrografiko dendritikoak, eta ehundura fina edo ez oso lodia. Lekuan lekuko erliebea –eremu jakin bateko punturik garaienen eta beherenekoenen arteko aldea– oso txikia izaten da batzuetan, eremuaren parte handi batean isurialde pikoak izaten baitira.

Horrexegatik dute hain itxura malkortsua.

Ehundura –hots, elementuen antolamendua– fina da, eta, beraz, haranen eta muinoen arteko lotura oso estua.

Izaten dira goi-ordoki malkortsuak ere kristal haitz zaharrez osatutako ezkutuen gainean, eta baita jatorri bitarikoa duen haitz multzo zaharren gainean ere. Toles, faila, intrusio eta metamorfismoen eragina izan dute, hainbat alditan, eremu horiek. Egitura konplexua dute benetan, eta egitura horrek oso eragin gutxi du ibai sarearen gainean. Besteak beste, Txinako hegoaldean badira honelako erliebe formak, oinarri igneo eta metamorfikoen gaineko sedimentuez osatuak, alegia. Hain da zaharra, non ezkututzat ere hartzen den. Faila edo toles hautemangarririk gabeko altxamendu tektoniko izugarri baten ondorioz, mendi txiki nahiko malkortsuz osatutako paisajea taxutu zuten ibaiek.

– Erliebe biribilduko muino eta mendi txiki ez jarraituak Erliebe forma hauek bi sorburu izan ditzakete: batetik, hormaguneen higadura; bestetik, lekuan lekuko klimaren eta haitz moten elkarrekiko eragina. Muino eta mendien erliebe biribildua hormaguneen higaduraren ondoriozkoa denean, isurialdeak zertxobait kurbatuak izaten dira, eta haranak irekiak; lurrean isurialde aski aldapatsuak izaten dira nagusi. Erregolitozko geruza oso mehea da, eta batzuetan egon ere ez dago. Lurrean, hormaguneetako izotzak leundutako haitzak azaleratzen dira tarteka.

Aintzirak eta zingirak dira, ur laster eta ur jauzien bidez lotuak, sistema hidrografikoaren ezaugarri bereizgarriak. Erregolitorik eza, gainalde biribilduak eta sistema hidrografiko nahasia, hormagune kontinentalen eraginez berriki sortutako higaduraren emaitza dira. Topografia horren adibideak dira Eskoziako Highlands, Norvegiako Scandeak, Kanadako iparraldeko eta hegoekialdeko goi-ordokiak, Labrador penintsulako lur garaiak.

Baina muino eta mendi txiki biribildu guztiak ez dira hormaguneen higadurarenemaitzak. Erregolitoz osatutako geruza sakonak, hegal ganbileko eta hondo zabaleko haranak, edota V itxurako zeharkako ebakidura duten ibar meharrak, askotan, granitozko haitzak eta klima hezea dituzten lurraldeetan sortzen dira.

Mendi garaiak

Garaiera eta erliebe handikoak direnez gero, mendi garaiak biziki nabarmentzen dira paisajeetan. Mendi garaien ezaugarri morfologiko guzti-guztiek modernotasun tektonikoarekin dute zerikusia. Failak, tolesak, bolkanismoak eta mendiak sorrarazten dituzten prozesu orogenikoak berriki hasitakoak dira eremu horietan, eta dirudienez, indarrean diraute gaur egun ere.

Himalaiako isurialde malkortsu biluzietatik, bat-batean, higakinak jausten direla kontuan hartuta, ondorio hau atera daiteke: mendi horietan ibai ebakiduraren proportzioa beti bera izan arren, oraindik ere isurialde malkortsuegiak sortzen ari direla, azpialdeko haitzek ezin baitiete eutsi.

Gorabehera gutxiagoko eremuetan ere haran malkortsu meharrak daude. Itxura denez, ibai ebakiduraren proportzioa oso handia da. Bestalde, usuak direnez lubiziak eta higakin erortzeak ere, masa higakinen proportzioa oso azkarra izango da, nonbait.

Ildo horretatik, mendi bolkanikoak, mendi hormagunedunak eta hormagunerik gabeak bereizi behar ditugu. Aipatzekoa da forma aniztasuna prozesu desberdinen eraginen emaitza dela: nolakoa den prozesua, horrelakoxea izango da forma.

Beraz, hain garrantzitsua izanik prozesuen eragina, horren araberako sailkapena egin da.

Muino konikoak

Muino konikoak, laba ez ezik, gas kopuru handiak ere askatu zituzten sumendi erupzioen ondorioz sortuak dira, zepa konoetatik abiatuta, hain zuzen. Gasaren eraginez, laba masa burbuilatsu bihurtu zen, eta, trinkotu ahala, lehertu eta zati txikitan banatu zen. Sumendi errautsa osatzen zuten zatiki gotor sendo horien bidez, kono itxurako deiekzio metatze trinkoak sortu ziren sumendien kraterren inguruan. Trinkotu gabeko errautsa erraz-erraz higatu zutenibaiek. Ziur aski, klima lehorra zelako iraungo zuen konoak bere horretan, eta klima hezeetan, berriz, berriki sortutako konoak izateagatik. Oro har, zepa konoek ehun eta berrogeita hamar eta hirurehun metro bitarteko garaiera dute, eta multzoka egoten dira, maiz, kokatuta. Ozeano Barearen kostaldean eta Java uhartean, besteak beste, oso ugariak dira muino konikoak.

Muinoak eta mendi txikiak munduan nola dauden banatuta kontuan hartuz gero, argi ikusten da toles zaharrak dituzten eremuetan direla nagusi. Ondorio hau atera daiteke, beraz: muinoak eta mendi txikiak mendi handiak baino askoz ere forma fisiko zaharragoak direla. Izan ere, muino eta mendi txikien azpiko egiturak oso zaharrak dira, baina forma, berriki altxatutako lurrek izan duten higaduraren emaitza denez, askoz ere geroagokoa izango da, ziur aski.

Mendi bolkanikoak

Tamaina, erliebea eta jatorria dira mendi bolkanikoen eta muino konikoen arteko alde nagusiak. Muino konikoak osatzen dituzten zepa konoek hirurehun metro baino gutxiago izaten dute ia beti. Mendi bolkanikoak, gutxienez, inguruko zorua baino mila metrotatik gora egoten dira. Konorik malkortsu eta ikusgarrienak sumendi konposatuak dira, hau da, errautsa etalaba behin eta berriz metatu ondoren sortuak.

Hegalen kurba simetrikoa izaten da guztiz, baina batzuetan, ibaien eta hormaguneen higaduraren eraginez, hegal malkortsuagoak sortzen dira konoetan.

Plataforma bolkanikoak leunagoak dira profilari dagokionez, baina erliebea, ordea, izugarri handia izaten da, dimentsioak ere halakoak baitira. Sumendiak banaka nahiz multzoka egoten dira kokatuak. Batzuetan, sumendietatik mendia sortzen da (horren adibideak ditugu Fujiyama eta Hawaiiko sumendiak); beste batzuetan, ordea, bestelako jatorria duten mendikate zaharragoen gainean egoten dira (Erdiko Ameriketako sumendiak, eta Kolonbia eta Txileko Andeetakoak).

Hormaguneak dituzten mendiak

Elur metatzeek eta hormaguneek garrantzi handia dute bai latitude garaietako mendietan, bai latitude ertainetako mendi oso garaietan. Mendi batzuetan neguan besterik ez du elurrik egiten. Beste batzuetan, berriz, udan ez du elur geruza urtzeko adina bero egiten. Elur iraunkorren behereneko muga lau mila eta bostehun metrokoa da Ekuatoretik hurbil, baina Norvegiako iparraldean eta Alaskako hegoaldean, aldiz, hirurehun edo seiehunekoa da. Pleistozenoko izotzaldietan elur iraunkorraren lerroa, batez beste, egungoa baino mila edo mila eta hirurehun bat metro beherago zegoen.Elurra eta hormaguneak gaur egungo ezaugarri fisikoak dira mendi alpino askotan.

Pleistozenoko hormaguneak askoz ere garrantzitsuagoak izan ziren, eta bistakoa da nolako arrasto handia utzi duten mendietan.

Haranen zeharkako profiletan aniztasuna da nagusi: oso koska nabarmeneko hegalak dituzten V formako haran meharretatik hasi, eta U formako haran irekietaraino.

Hormagune haranak irekiak direnez, paisajea oso-osorik, ezin hobeto ikusten da.

Gainera, ikusgarria izaten da benetan: zirku eta piramide glaziarrak, haran esekiak eta ur jauziak, mendiz eta zelai alpinoz inguratutako aintzira txikiak, hormaguneen aztarnak eta morrena metatzeak. Mendiko hormaguneak ia mendikate garrantzitsu guztietan daude: Estatu Batuetako eta Kanadako iparraldeko Mendi Harritsuetan, Pirinioetan, Andeen erdialde eta hegoaldean, Alpeetan etab.

Hormagunerik gabeko mendiak

Oso mendi malkortsuak izanik, izugarrizko aldapak dituzte. Isurialdeak angelu formakoak eta hautsiak dira, eta tontorren lerroa zeharo irregularra da. Higadura lasterreko uharrek hegal maldatsuko arroila sakonak sorrarazi dituzte haranen magaletan.

Hain isurialde aldapatsuetan masa higadurak abiada izugarria hartzen duenez, erregolitozko geruza oso mehea eta harritsua da. Horren ondorioz, eta baita hainbat gunetan lurra elkorra izateagatik ere, mendien gailur eta hegaletan ez da landarerik hazten, eta, haziz gero, oso pobrea izaten da. Mendi malkortsuak tolestura, faila edo haitz konplexuagoetan ibaiek eragindako higaduraren emaitza dira. Halakoak, besteak beste, Estatu Batuetako mendebaleko mendi malkorrak eta Mexikoko Sierra Madreko ekialdean eta mendebalean daudenak.