Geografia unibertsala»Geografia

Asteroideak, meteoritoak eta kometak

Egia esan, asteroideek ez dute askorik erakarri astronomoen arreta, planeta bat lehertzearen ondoriozko hondakintzat hartuak izan baitziren urte askotan. Hala ere nabarmen egin du gora 1980 ondoko hamarraldian «planeta zabor» horien aldeko interesak.

Kometen agerraldia hondamendiekin eta zantzu gaiztoekin lotu izan ohi bada ere, gaur egun ez da horrelakorik gertatzen. 1986. urtean Halley kometa Lurretik gertu igarotzen zela eta, inoiz ez bezalako behaketa saioak jarri ziren abian. Izan ere, asteroideak eta kometak, hasierako nebulosaren erakuskaritzat har daitezkeenez gero, asko lagun dezakete Eguzki sistemaren jatorria ulertzen.

Asteroideak

Asteroideak planeta gorputz txikiak dira, Eguzkiaren inguruan biraka ari direnak.

Diametroa zortziehun kilometrotatik beherakoa dute ia guztiek, eta gehienena ez da berrehun kilometrotara ere heltzen.

Eskuarki, haien orbitak ia zirkularrak dira, ekliptikaren planoan-edo higitzen dira Marte eta Jupiterren orbiten artean, eta asteroide eraztuna esaten zaiona osatzen dute.

Beste asteroide batzuk eraztunetik at aurkitzen dira; hori da, adibidez, Kironen kasua. 1977an aurkitu zen asteroide horrek 350 kilometroko diametroa du, eta Saturno eta Uranoren artean du orbita. Eraztunetik kanpo daude orobat Apolo asteroideak, hogeita bat gorputzek osatuak, Lurraren orbita gurutzatzen dutenak; eta Troiarrak, Jupiterren orbitan bi taldetan, haren aurretik eta atzetik, higitzen direnak.

Heterogeneoak izatea da asteroideen ezaugarri nagusia: haien gainaldea irregularra da; biratze ardatza norabidetua dute itxuraz, eta errotazio periodoa, askotarikoa.

Bakuntasuna zen asteroideen etorkia azaltzeko lehen hipotesiaren abantaila, zeren Titius-Boderen legearen arabera planeta bat egon behar zuen lekuan kokatzen baitziren asteroideak, eta hortaz, bidezkoa baitzen pentsatzea benetako planeta baten leherketaren ondoriozko zatiak zirela asteroideak.Dena dela gaur egun bazterturik dago hipotesi hori, asteroideen masa, guztira, planeta batena baino askozaz txikiagoa delako, eta ez delako ezagutzen prozesurik hain lehertze itzela eragiteko behar adina energia sor dezakeenik, besteak beste.

Gaur egungo hipotesiak kontrako bidetik jotzen dute, planetak planetesimal izeneko gauzaki txikien metatzearen ?hots, atxikimendu-aren? ondorio direla baita ustenagusia. Asteroideak, aldiz, atxikimendu prozesu hori eten izanaren ondorioz sortuko ziren. Hipotesi hori onartzeko, azaldu beharra dago zerk galarazi zuen planeta bat sortzeko bidea asteroideek hartzen duten bitarte horretan. Safronov-en hipotesia aipatu behar da ildo honetan. Astrofisiko horrek 1970 ondoko hamarraldiaren lehen urteetan iradoki zuenez, erabakigarria izan zen Jupiter planeta erraldoia osatu behar zuten planetesimalek Eguzki sistemaren eratzearen lehen uneetan izan zuten jokaera.

Izan ere, asteroide eraztun bihurtuko zen nebulosa alderdia planetesimalez betea zegoen; Jupiterri zegokion alderdia ere bai.

Planetesimal horietatik gehienak Jupiter osatzeko bilduko ziren, baina batzuen orbita luzatu egingo zen, halako eran non Jupiter izango zenaren ingurua utzirik eraztuna izango zenaren aldea gurutzatuko baitzuten.

Planetesimal horiek, birlen jokoan bezala, asteroideen eraztuneko planetesimal batzuk kanpora bidaliko zituzten eta beste batzuen lastertasuna areagotuko zuten.

Hortaz, atxikimendu prozesua zatitze prozesu bilakatuko zen elkarrekiko talka ugarien ondorioz.

Asteroideek ispilaturiko argiaren analisiari eskerrak ezagutzen dugu haien gainaldeko gai bakunen ugaritasun erlatiboa.

Horrela, zazpi asteroide talde berezi daitezke, baina laburbilduz hirutara bil daitezke.

C izeneko taldeak karbonoa nagusi den asteroideak hartzen ditu, eta guztien hiru laurdenak biltzen ditu. S taldekoek silikatoak ?olibinoa eta piroxenoak batez ere? dituzte gai nagusitzat. Azkenik, M taldeak asteroide metalikoak hartzen ditu, burdinaz eta nikelez osaturikoak eta silikato aztarnarik ez bide dutenak.Asteroide gehienak ez dira geruzetan bereizi edo eraldatu, urtzeko behar adina berorik ez baitute sortu. Horregatik, meteoritoak eta asteroideak aztertuz, Eguzki sistemaren hasierako aldietan zeuden baldintza fisiko-kimikoak ezagutzeko aukera dago gaur egun.

Meteoritoak

Asteroideen osagai kimikoak Lurraren gainera eroritako meteoritoenekin erkatzen badira, berehala ikusiko da asteroideen eraztuna dela meteorito iturririk oparoena.

Ziur aski, eraztuneko gauzakien elkar jotzeek, maiz gertatzen baitira inondik ere, orbita ezegonkorretan kokatzen dituzte zati batzuk, eta Jupiterren masa handiaren eraginpean Lurraren orbitaraino aldatzen dira lekuz.

Meteoritoek jatorria asteroideetan dutela dakigunez gero, interes handiko gauzakiak bihurtu dira guretzat.

Meteoritoen egungo sailkapenen arabera lau talde oinarrizko bereizten dira: sideritoak, guztiaren ehuneko lau direnak, burdinazko eta nikelezko nahastura batez osatuak; siderolitoak, ehuneko bat direnak eta erditsua burdina-nikelez eta erditsua silikatoz osatuak daudenak; aerolitoak eta litometeoritoak, ehuneko laurogeita bost direnak eta silikatoz soilik osatuak daudenak.

Bada beste talde bat, laugarrena, tektita deituena; meteorito zatiki misteriotsu batzuk dira, oso gutxi; ehuneko hirurogei baino gehiago silize den beirazko zatikiak dira.

Tektikak Lurreko alde jakin batzuetan bakarrik aurkitu dira, Europako erdialdean, Afrikako sartaldean, indoaustraliar eskualdean eta Estatu Batuen hegoaldean, hain zuzen. Gainera ez dute zerikusirik gainerako meteoritoekin, ezpada atmosferan zehar egiten duten ibilbidea, forma aerodinamikoa ematen diena.

Aerolitoena da talde horietan interesgarriena.

Bi azpitalde biltzen ditu, kondritena eta akondritena. Lehenak kondruluak dituzte, hots, milimetro hamarrenetik milimetro batzuetarainoko diametroko egitura esferoidalak.

Kondritak karbonatodunak edo karbonato gabeak izan daitezke, karbonoa duten ala ez duten harturik kontuan. Egin diren ikerketei eskerrak badira meteorito mota desberdinen sortzeari eta bilakaerari buruzko eredu onargarriak. Esaterako, kondruluak eguzki nebulosan gertatu zen lehen talken bitartean urturiko tantatzat hartzen dira. Berotze orokorraren gabeziak eragin zuen ondoriotzat hartzen da kondrita karbonatodunetako elementu lurrunkorren kopuru handia, erabateko berotzeak gai lurrunkorren galera eragingo baitzuen.

Gainera, izaten dituzte meteorito horiekzenbait elementuren isotopo batzuk, Eguzki sistemako beste ezein materialetan atzeman ez direnak. Hortaz, pentsa daiteke kondrita ikazkaidunak direla eguzki nebulosako lekuko zaharrenak, eta beraz, haren historiaren hasierako gertakariak nola izan ziren asmatzeko baliozkoenak.

Kometak

Mila bat kometa desberdinen behaketa egin da gaur egun arte. Urtero bost-hamar aurkitzen dira. Jatorriari dagokionez, gaur egun onartzen den teoriaren arabera, Eguzkitik berrogeita hamar mila AB-tara (Astronomia banakotara) dagoen Oort/Opik-en hodeitik datoz kometak. Izar hurbilenek eraginiko asaldatzeen ondorioz, hamar milioi urtetan behin bataz beste, kometa batzuk ?bilioi bat kometa bide dauzkan hodeiko kometa kopuruaren hutsaren hurrengo zatia?, Eguzki sistemarantz bulkatuak dira orbita ia parabolikoz. Horiek dira kometa berriak, noiz agertuko diren ezin aurrez esan daitezkeenak. Eguzkiak eta masa handiko planetek eraginiko gorabeherek kometaren ibilbidea alda dezakete, eta aldizkako bihurtu hura. Eguzkira hurbiltzen den aldioro orbita laburtzen du kometak eta gai lurrunkor asko galtzen du.

Eguzkitik urrun, kilometro gutxiko diametroko nukleo gotor eta hotza bihurtzen da kometa. 1941ean aurkitu zen molekula lurrunkorrezko ?bereziki ur izoztu eta hautsezko? metatze batek osatzen du nukleoa.

Horretan oinarriturik, Whipple astronomoak, 1950ean, «elur zikinezko bolaren hipotesia» proposatu zuen, kometek zatiki gotor erregogorrez ?esaterako hautsez eta zatiki lurrunkor izoztuez? eratuak daudela dioena.Eguzkira hurbiltzean, argi koroa distiratsu batek ?hots, buruak? inguratzen du gunea, ikusten zaila dena. Buru horren erradioa ehun mila kilometrotik gorakoa izan daiteke, eta hautsez eta nukleo gotorretik sublimazioz sorturiko gasez eratua da.

Hautsa eta gasak espaziora igorriak dira eta han galtzen dira.

Burua uzten duten hauts aleek higidura tisolarra hartzen dute, fotoiek eraginda.

Hortaz, kometek ezaugarri duten isats kakotua sortzen da. Buruari harrapaturiko zatiki ioituei Eguzkitiko haizeak eragiten die, eta Eguzkiaren kontrako noranzkoan indarrez uxatuak dira; horrela sortzen da isats zuzena, begi hutsez ezin ikus daitekeena eta ehun milioi kilometro baino luzeagoa izan daitekeena. Kometaren zatirik argitsuenek, hots, buruak eta isatsen hasierak, adatsa osatzen dute, begi hutsez ikus daitekeena.

Duela gutxi arte, kometen agerraldiak hondamendiei lotuak gertatu dira. Kometen artean ospetsuena Halley izenekoa da.

Haren agerraldien eta hondamendien arteko loturaren froga gisa aipa daitezke bai K.a. 12. urteko agerraldia Agripinaren heriotzarekin lotzen zela, eta bai K.o. 66. urtekoa, berehala gertatuko zen Jerusalemen suntsitzearekin lotzen zena. 1453ko maiatzaren 29ko agerraldian turkiarren gudarosteak Konstantinopla hartu zuen. Edmond Halley (1656 - 1742) ingeles astronomoak erakutsi zuen, Newtonek adierazi berriak zituen grabitazioaren legeak aplikatuz, kometa berarenak zirela 1531, 1607 eta 1682.. rteetan gertaturiko agerraldiak. Haren orbita kalkulatu zuen eta 1758an berriro ikusiko zela iragarri zuen, eta hala izan zen.

Halleyren iragarpenaren egiaztatzea erabakigarria izan zen kometek gal zezaten ordu arte egotzi izan zitzaien naturaz gaineko izaera.