Artea»Antzin Aroa

Arte zelta

Zelten zibilizazioak -gaur egun, irlandarrekin edo bretoiekin baizik lotzen ez bada ereia Europa osoa hartu zuen bere garaian. Greko-erromatarren zibilizazioari eta arte klasikoari kontrajarririk, arte zelta izan zen, segur aski, arte barbaroen artean sendoena eta aberatsena.

Kristo aurreko 1000 inguruan, herri zeltak beren jaioterritik irten (gaurko Alemaniaren hegoaldea), eta erdiko eta mendebaldeko Europan hedatu ziren. K.a. 390ean heldu ziren Erromara, eta geroxeago Greziara (279an eraso zuten Delfos) eta Asia Txikira . Lurralde horietan bertakotu eta iraun zuten zori desberdinekin (Anatoliako galaziarren erresuma, esate baterako, K.a. 189an geratu zen Erromaren mende). Denborari dagokionez, Brontze Aroan hasten dira arte zeltaren lehen albisteak, baina Lehen Burdin Aroan (edo HallstattAroan) eta, batez ere, Bigarren Burdin Aroan edo La Tene Aroan izan zuen garapen handiena. Nolanahi ere, arte zelta aurkitu nahi bada, zeltak denbora luzez finkatu ziren eskualdeetara jo beharra dago. Lurralde horien artean daude Galia (Garonatik iparraldera), Rhin eta Danubioren arroak, Britainia Handia eta Irlanda (irlandar artea eta arte zelta ezin dira sinonimotzat hartu, batez ere lurralde hedadurari dagokionez, nahiz eta Irlandak zelten arte tradizioak ia osorik gorde zituen kristautu zen arte), eta iberiar penintsularen ipar-mendebaldea.

Arkitektura eta eskultura

Ez dago arkitektura zeltarik, hitzaren tradiziozko zentzuan behintzat, ez baitzuten harrizko benetako eraikinik altxa. Zelten eraikuntza ospetsuenak erromatarrek oppickzzna deitu zituzten hiri-gotorlekuak ziren.

Aipatutako gotorlekuak, gehienetan, babes naturalen bat zegoen tokian egoten ziren -tontor batean, alde batetik andldegia zutela, etab-; babesik ez zuten aldetik, habez eta harriz, murru gotor bat egiten zuten, eta haren kanpotik, lubaki sakon bat. Maisu handiak zirela uste da zuraren erabileran, nahiz eta, harritzekoa ez denez, zurez egindako eraikuntza lan guztiak ia erabat desagertuta dauden gaur egun. Dena den, gauza jakina da habeak eta enborrak oinarrizko osagaiak zirela zelten eraikuntzetan. Ez zuten morteroa ezagutzen, eta harri soltez eta habeez antolatzen zituzten beren gotorlekuak.

Harrizko arkitektura ezagutu zuen eskualde zelta bakarra Frantziaren hegoaldea izan zen -Roqueperteuse, esate baterakoeta hori, oso goiz murgildu zelako mediterranearren eraginpean, baina ezin liteke esan benetako arkitektura zeltak zenik.

Eskultura zeltarena ere kasu bitxia da.

Galiaren hegoaldean sortu zen hura ere, baina berehalaxe zabaldu zen Rhin ibaiaren arrora eta Bohemiara. Mediterraneoko kulturen eraginaren aurretik, arte zeltan ez zen brontzezko irudi txikiak baizik ezagutzen, baina ez tamaina handiko harrizko eskulturarik . Hori dela eta, harrizko eskultura zeltaren ezaugarri nabarienak, gaien hautaketa (fantasiazko animaliak edo munstroak, gehienetan) eta irudiztapen ia geometrikoa izan ziren. Adibidetzat Pragako Museo Nazionalean dagoen giza burua aipa daiteke. K.a. 150 ingurukoa da eta artistak, erretratu bat baino gehiago, irudikapen estilizatu bat egin zuen : begi irtenak eta oso elkarren hurbil, eta bekain eta biboteak, kiribil geometrikoen bitartez irudiztatuak.

Arte xehea

Arte zelta, batez ere, gauzaki txikiez osatututako artea da. Gauzaki gehienak eramateko modukoak dira, eta denak erabileraren bat dutenak, gizakientzat sortuak, nahiz eta goi klasekoak izan (haina ez jainkoentzat), eguneroko bizitzarako pentsatuak, eta ez noizbehinkako ospakizunetarako . Hiru alor nagusitan gauzatzen da arte zelta : armak, sukaldeko gauzakiak eta bitxigintza . Gudarako pieza guztiak trebeziaz landuak ziren : gerra-orgak, ezpatak, lantzamuturrak, ezkutuak, kaskoak eta sastagaiak.

Sukaldekoen artean berriz, aipatzekoak dira su burdinak, edateko adarrak, metalezko edo lurrezko ontziak, eta bereziki, brontzezko ontzi edo sitzzla ospetsuak. Azkenik, bitxien artean, zelten ezaugarritzat hartzen diren torques edo metalezko lepoko zurrunak, besokoak, belarrietako uztaiak, belarritakoak, gen- iko-belarriak eta fibulak daude.

Pertsonen garbiketarako beste gauzaki batzuk ere egin zituzten : bizarra mozteko labanak, Hallstatt Ar - otik hasita, eta ispiluak, La Tene Arotik aurrera, batez ere britanniar uharteetan. Azkenekoz, ezin dira aipatu gabe utzi galiarrek egindako txanpon miresgarriak.

Materialak eta apaindurak

Arte zelta, beste ezer baino lehen, metalaren artea da. Brontzea eta urrea landu zituzten, batik bat, eta askoz gutxiago, zilarra . Bazekiten harria eta zeramika lantzen ere, baina, batez ere, urregintza zuten gogokoen, eta horren inguruan, bolia, hezurra, adarkia, harri bitxiak, iparraldetik etorritako anbarra -perla eta inkrustazio bihurtzen zuten-, eta korala. Koralaren tokia, dena den, esmalteek hartu zuten La Tene Arotik aurrera. Izan ere, Indiako merkatuak bereganatu zuen, garai hartan, herrialde zeltetako ia koral guztia, eta handik aurrera, esmalte gorria erabili behar izan zuten zeltek koralaren ordez (begizkoaren aurkako erremediotzat zeukatelako zuen koralak halako estimazioa). Erromatar Inperioaren pean esmaltea polikromo bilakatu zen Britainiar Uharteetan eta gainazal handiagoetan aplikatu zuten. Batez ere brontzea estaltzen zuten esmaltez, iltze buru-handiak, bereziki.

Beira ere ezagutzen zuten, bat, bi, hiru edo lau koloretakoa, eta beirazko besokoak, kutunak eta perlak egiten zituzten.

Metal gaineko apaindura motak, estanpatuak, inkrustazioak, zulatuak, altxatuak eta grabatuak izaten ziren. Urre xatlak ere ezartzen zituzten burdinaren edo brontzearen gainean. Aurkitu den pintura guztia, berriz, zeramiketan aurkitu da. Ez dago erabilitako material guztien zerrenda aipatubesterik, zelten artea, batez ere, arte apaingarria zela ikusteko.

Hasiera-hasieratik, arte zeltak animaliak eta landareak estilizatu eta eraldatu zituen.

Grekak ezagutzen zituzten, baita palma orriz osatutakoak ere, baina bakunagoak eta abstraktuagoak egin zituzten. Oso maiteak zituzten kurbak, kontrakurbak, kiribilak, Txinatik etorritako ying-yanga, S formako diseinuak, suasttka edo lauburua, hiru burukoa, lira, hostoa, lotoa, malkoak, etab.

Kanpotiko eraginak

Orain arte ikusitakoagatik, beraz, arte zelta, batez ere, arte apaingarria da, ez du errealitatea imitatzea bilatzen, ezta irudi ideala ematea ere, errealitatea ez baita aitzakia bat besterik. Arte honek ez du gogoeta akuilatu nahi, ez mistizismoa areagotu nahi ere.

Eta artea apaingarri hutsa izateko borondate hori berariaz egindako aukera da. Zeltek, izan ere, bazekiten -edo, behintzat, azkar ikasi zuten-, giza aurpegiak edo animaliak irudikatzen, eta horren froga argiak dira estatuak, xaflazko mozorroak, txanponak edo Gundestrupeko pertza.

Arte orijinal hura, ordea, ez zen beti bere zilborrera begira egon, aldiz, mailegu garrantzizkoak hartu zituen Mediterraneoko arteetatik . Argi ikusten da hori, adibidez, galiarrek egindako txanponetan, hasierakoak behintzat Mazedoniako urrezko txanponen imitazioz eginak baitira, eta gauza beretsua esan liteke, nahiz eta ez den hain hegi bistakoa, apaingarritzat palma orrien irudiak erabiltzeari buruz. Antzinako herri "barbaro" batetik, eszitengandffc, zenbait animalia irudi hartu zituzten eta kaukasotarrei ikasi zieten, berriz, esmaltearen teknika.

Arte zelta, edozein moduz ere, ez da uniformea, eta nahiko garbi bereizten dira izan zituen aldi edo aroak.

Arte zeltaren estiloak

Lehen Burdin Aroko artea

Aldi honen ezaugarri nagusia sistema simetrikoetan edo zerrendetan antolatutako apaingarri geometrikoak dira. Garai honetan gehien errepikatzen diren gauzakien artean, herriz, eguzki itsasontziak, gurpiltxoak eta txori irudiak aipa daitezke. Apaintzeko joera horrek, dena den, gehiegikeriara eramaten zuen askotan (Aradongo besoko handia, Vanneseko museoan). Greziar eta etruriarrengandik gauzaki asko inportatu zituzten garaitsu hartan. Ordukoak dira orobat hilobietan lurperaturik aurkitutako lehen orgak, Vixekoa, esate baterako. Dirudienez, orga horiek erritoetarako eginak ziren, ez baita uste bide luzean ibiltzeko egokiak zirenik. Etorkizun oparoa izango zuten zenbait teknika ezagunak ziren ordurako : metalezko piezen giltzadurak eta koralaren inkrustazioa.

Lehen estiloa

Rhin eta Marneren haranak izan ziren -eta ez halabehar hutsez, hantxe baitziren egonkorrenak zelten bizilekuak- "lehen estiloa" deitu zaionaren egoitza nagusiak (K.a. V. mendetik IV.aren erdi aldea arte).

Simetriarako joera, apaingarriak friso edo zerrendetan jartzea, lehenean iraun zuen.

Mediterraneoko artean inspiratutako irudiak bakundu eta estilizatu egin zituzten (aro klasiko betean zeuden Grezian), baina nahiago zituzten ehundutako lerro makurrak, landare itxurakoak, edota marra soilak. Etruriarren bitartez etorritako greziar eraginak bizirik zirauen, zeramikagintzan batez ere, baina, aldi berean, bazen ekialdetiko eragin bat ere. Aro honetako pieza aipagarri batzuk dira Auverssur-Oiseko diskoa, Schwarzenbacheko katilua (Berlinen) eta Eingelbilzeneko adarra (Bruselan).

Estilo librea edo Waldalgesheimgoa

K.a. IV. mendearen erditik III.aren erdialdera iraun zuenari deitzen zaio estilo librea edo Waldalgesheimgoa, hantxe aurkitu baitziren estilo horretako aurkikuntza interesgarrienak. Nolanahi ere, lehen estiloak baino askoz lurralde zabalagoak hartu zituen. Garai honetan desagertu zen simetria arte zeltatik, xehetasunei dagokienez behintzat Marra kurboa nagusitu zen beste ororen gainetik, eta errealitateak proposatutako guztia desitxuratzen zuen. Lerroak, azkenean, fantasiazko hegazti edo beste animalia batzuk irudikatuz amaitzen ziren. Estilo honek bizirik iraun zuen Irlandan kristau aroan sartu eta gero ere.

Estilo plastikoa

Arte zeltako apaingarriei erliebea eman zielako deitzen zaio horrela estilo plastikoari, baina esan behar da ez zuela estilo librea ordezkatu, baizik eta biak batera existitu zirela luzaroan. Besokoak, esate baterako, kozkorrez eta hanturaz puztu ziren (Aurillac-eko urrezko besokoa, adibidez) .

Garaitsu hartan (K.a. 11. mendearen hasieran) sortu eta finkatu zen Galiako txanpongintza deigarria.

Hala ere, txanpongintzaren aurretik azpimarratzekoa izan zen estatua handiak egiteko joera, Mediterraneoko arteak eragina, itxura guztien arabera. Lehen estatuak Frantziaren hegoaldean egin ziren K.a.

III. mendean (Roqueperteuseko Hermes, Borely museoan, Marseillan). K.a. II. mendean ere eskultura asko egin zen eskualde horretan (Noveseko taraska edo munstroa, Calvet museoan, Avignonen), baina toki gehiagotara ere zabaldu zen estatuagintza : egungo Alemania eta Txekiako lurraldeetan, adibidez, pieza bikainak aurkitu dira (Heidelberg eta Msecke-Zehroviceko giza buruak).

Arte zelta barrokoa

Erromatarren konkistaren eraginez sortu zen arte zeltaren azkeneko estiloa, barrokoa deitzen zaiona. Estilo horretan zehaztasun berberaz adierazten dira apaindura irudiak, baina simetria sartu zuten berriro ere.

Galian ez zuen estilo honek asko iraun, galiar-erromatar arteak kendu baitzion lekua, baina oso garrantzitsua izan zen Belgikan eta Britainiar Uharteetan. Snettishamgo besokoa da estilo honetako gauzaki adierazgarrienetako bat.