Historia»Aro berria

Errejimen zaharreko gizartea

Errejimen Zaharrean euskal gizarteak –estamentu bidezko arauetara moldatua, noski–, ez zuen hartzen gizabanakoa oinarritzat, komunitatearen –lurralde, lan, erlijio… komunitatearen– logika baizik.

Gizarte hartan gizabanakoek elkarren arteko harreman sare estu bat zuten –familia, ahaidetasuna, jauntxoaren babesa–, eta harreman horiek guztiak jaiotzatik beretik ezartzen ziren, eta mendetasun handia zekarten. Estamentuek, ekonomiak eta geografiak sortzen zituzten alde handiek eragin sakona izan zuten mugimendu etengabean zegoen gizarte hartan, Erdi Aroko gizarte antolamendutik XVIII. mendea arte garbi ikusiko ez ziren «Aro Berriko» ezaugarrietarako aldaketa bidean zegoen garai batean.Errejimen Zaharraren garaiko euskal gizartea oso gizarte konplexua zen, eta beraz, hainbat ikuspegi desberdin oinarri harturik azter daiteke. Gizarte egituraketari dagokionez, garai hartako euskal gizartea komunitate multzo bat zen, antolaketa korporatibo eta hierarkiko zorrotza zuten komunitateen multzo bat hain zuzen. Estamentuei dagokienez, berriz, erreinu barruko estatutuen lege desberdintasunean oinarrituriko gizartea zen. Eta ekonomiari dagokionez, aztergai izan daitezke pobre eta aberatsen arteko desberdintasunak, kategoria sozio-profesionalak, edo gizarteko harremanak ezaugarritzen zituzten klase arteko harremanak, ekoizpen aparatuan bakoitzak zuen mailaren arabera finkatzen zirenak.

Azkenik, eragile sozialak zeintzuk ziren aztertu nahi izanez gero, ez litzaioke hainbeste begiratu behar sailkapena egiteko oinarri hartu ohi ziren “gizarte kategoriei”; baizik eta eguneroko bizitzaren eta aldaketa prozesuen benetako eragile ziren gizon-emakumei eta gizarte ekimenean zein interes eta harremanek elkartzen zituenari.

Zeintzuk ziren, ordea, gizarte haren ezaugarri nagusiak? Nekazari giroko gizartea zen batez ere, herri handien moduko baina gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari ziren hiriez osatua. Industrializazio aurreko gizartea zen, familia lantegi txiki ugariez osatua; gizarte komunitario eta korporatiboa, herritarrak talde bizimodu estuko gizarte zeluletan biltzen zituena; bai korporazioei eta bai estamentuei dagokienez, hierarkiaren arabera bereizitako gizartea, eta aberats gutxi batzuen eta biztanleen gehiengoaren artean desberdintasun ekonomikohandiak zituena. Bizi baldintza zailekiko gizarte bat zen, unean uneko baldintzek eta aldian aldiko krisiek astindua.

Ekonomia ezaugarriak, gobernu erak eta gizarte gatazkak beste atal batzuetan azalduko dira; oraingoan gizarte egitura, gizartearen ezaugarriak, antolaketa eta barne hierarkiak aztertuko dira.

Gizarte egituraketa: errejimen zahar bat

Aro Berrian zehar, gizarte bizitza oso izaera bereziko taldeetan oinarritu zen; hori izan zen, hain zuzen, historialariek “Antzinako Errejimen” izendatu dutenaren ezaugarri nagusietako bat. Gaur egun aski zaila gertatzen da, hala ere, gizarte errejimen haren nondik norakoak ulertzea; izan ere, errejimen hartako egitura jakingarrienak –komunitateak, korporazioak, elkarteak eta estamentuak– desagertuz joan ziren, iraultza liberalek, industria iraultzak eta gizarte antolaketarako molde berrien sorrerak ekarritako aldakuntza prozesuen ondorioz.

Antzinako Errejimeneko gizartea komunitatearen logikan oinarritua zen. Ez zen gizarte atomizatu bat, alegia, ez zen gizabanakoan edo indibidualtasunean oinarrituriko gizarte bat. Aitzitik, zelula edo talde txikietan antolaturiko gizartea zen. Gizon-emakumeak talde organizazioetan biltzen ziren; organizazio horiek ziren gizartearen oinarria, eta eragin handia zuten gizabanakoarengan.

Organizazioak hainbat eratakoak izan zitezkeen: lurralde komunitateak –etxea,herrixka, bailara, hiribildua, hiria, probintzia edo erreinua–; lan komunitateak, jarduera komun baten inguruan sortuak –eskulangileen gremioak, arrantzale kofradiak edo merkatari kontsulatuak, besteak beste–; erlijio komunitateak –parrokiak, eliztarren kofradiak, komentuak eta monasterioak–; edo gizabanakoaren estatutuaren araberakoak, hau da “estamentuak”, logika aristokratikoari jarraituz, gizabanakoak erreinuan zuten estatutu eta zereginaren arabera bereizten zituztenak. Era berean, gizarte bizitzan eragin handia zuten harreman estuak zituzten gizabanakoek, adibidez familia eta ahaidetasunezko harremanak, edo jauntasun eta nagusitasunezkoak.

Gizarte organizazio horiek zeinek bere legea, “ekonomia morala”, barne hierarkia eta agintariak zituzten. Eta talde batekoa edo bestekoa izatea ez zuen gizabanakoak hautatzen, oro har; harreman edo lotura gehienak gizabanakoari emanak ziren, jaiotzatik emanak ia beti, eta mendekotasun handia sortzen zioten. Desberdintasun sozioekonomikoak larriak ziren arren, gizabanakoak ez ziren klaseetan banatzen; aitzitik, paternalismo eta begiramenezko harremanak, nagusitasun eta mendekotasunezko harreman estuak eratzen ziren desberdintasun horren ondorioz. Eta lotura haiek ahalbidetzen zuten gizabanakoaren bizi iraupena; lotura integratzaileak ziren.

Batez ere, kontuan harturik gizarte hartan alor publikoaren eta pribatuaren artean ez zela bereizketarik egiten; kontuan harturik gobernua, babesa eta gizarte asegurua, baliabideen gestioa eta beste hainbat zerbitzu ez zeudela estatuaren, erakunde publikoen edo inolako elkarteen esku, baizik eta gizarte loturen mende zeudela neurri handi batean.

Bestalde, ezin da ahaztu gizarte hura aldatzen ari zela etengabe, eta hiru mende, hirurehun urte, hartzen dituen garai bat dela. Hori dela eta, Aro Berria deitzen den garaia trantsiziotzat har daiteke, Erdi Aroko gizarte moldea aldatu zen garaia izan baitzen; izan ere, orduan hasi zen “modernitate” izenaz ezagutu den aldaketa prozesua, XVIII. menderako nabarmendu zena. Baina ez da batere erraza trantsizio prozesu horren definizio zehatza ematea, prozesuhorretan batera gertatzen baitzen, ez beti neurri berean –kronologiaren eta gizarte alorren arabera–, antzinako gizarte moldeen gainbehera eta ezereztea batetik, eta molde berrien sorrera bestetik. Dena den, egia da, izan, prozesu zail horretan hasi zela gizarte antolamendu zaharreko errejimen bat desagertzen eta gizarte antolaketa berriago bat eratzen.

Kapareak eta petxeroak

Aro Berrian, estamentutan bereizita zegoen gizartea, Gaztela, Nafarroa eta Frantziako erreinuetan Europako beste zenbait erreinutan gertatzen zen bezala. Hiru “estamentu” edo “estatu” bereizten ziren: noblezia, hau da, nobleena; kleroa, erlijio ordenak hartu zituztenena; eta herri xehea, aurreko bi estamentuetako kide ez ziren herritar guztiak biltzen zituena.

Hiru estamentu horien artean ez zegoen lege berdintasunik, aitzitik baizik: nobleena eta apaiz eta erlijio ordenatako kideena goi mailako estamentuak ziren, eta legearen aurrean hainbat pribilejio zituzten, gainerako herritarretatik bereizten zituztenak.

Goi mailako izaera hori ematen zien, Errejimen Zaharreko ideologia aristokratikoaren arabera, bi estamentu horiek gizartean goi mailako zereginak betetzeak –zeregin erlijioso, militar eta gobernuari zegozkionak– eta beren bizimodu jasoak; estamentu horietako kideak ezaugarritzen zituena, beraz, ez zen dirua, nahiz eta estamentu haietako goi mailako klaseak aberatsak izan. Bestalde, ez ziren estamentu itxiak; izan ere, posible zen estamentu horietako kide izan gabe gizartean gora egin eta estamentu horietan sartzea, diruaren bidez eta monarkiaren zerbitzuan jardunez batez ere, eta posible zen, era berean, maila hori galtzea.Kaparetasun kolektiboaBaina, Mendebaleko lurraldeetan bazen noble eta plebeioen arteko oinarri-oinarrizko bereizketa bat, ez zen berdin gertatzen euskal probintzietan eta Nafarroan; izan ere, lurralde hauek “noblezia kolektiboa” zuten Erdi Aroaren amaieraz gero. Gipuzkoak eta Bizkaiak noblezia unibertsala eskuratu zuten, Jaurerriko 1526ko Foru Berrian aditzera ematen denez. Araban, Aiarako lurretan, kapare zela froga zezaketenei bakarrik onartzen zitzaien herritartasuna. Eta Nafarroan dozena bat herribildu eta tokiri eta zortzi bailarari kaparetasun kolektiboa ezagutzen zien agiria eman zien erregeak XV. mendean zehar.Euskal lurraldeetako noblezia mota hau, ordea, ez zen Europako gainerako lurraldeetan ezagutzen zen nobleziaren berdina; izan ere, han ez zen kaparetasun kolektiborik ezagutzen. Zer esan nahi zuen noblezia kolektiboak, ordea? Zergatik sortu zen? Behe Erdi Aroko erreinuak eratzen ari ziren garaian monarkiak “alodio” delakoei ematen zien onespena izan zela esan daiteke; jaun feudalen eskumenetik at, jaunari zergak ordaintzetik libre zeuden herri lurren jabegoa eta lur haiek lantzeko eskubidea zuten gizon libreen komunitateei erregeak ematen zien onespen gisako zerbait.

Hori esan daiteke, besteak beste, Baztango bailararen kasuaz: bailara hartan komunitateak –jauregidunak buru zituela–, uko egin zion monarkiak ezartzen zizkien zergak ordaintzeari, eta 1441ean petxa guztietatik libre zeuden gizon askeen komunitatearen izatasuna ezagutu zion erregeak; hau da, komunitate hartako gizon guztiak “kapare” gisa ezagutu zituen, feudalismo garaian egoera hori definitzeko aurki zitekeen hitzik egokiena erabiliz. Horrela izatekotan, kaparetasun kolektibo hauek Europa mendebaleko beste lurralde batzuetan –mendialdeetan batez ere–, eratutako jauntxoen eskumenetik kanpoko alodio edo zergarik gabeko lurren antzekoak lirateke.

Kaparetasun kolektiboa komunitatearen logikari zegokion, estamentuen logikari baino gehiago. 1450-1600 bitartean euskal kaparetasuna izan zen probintzien eraketa politikoa bideratzeko kontzeptu garrantzitsuena, oinetxeen ideologian oinarriturik.

Horrela “Cuerpo de Provincia” delakoa kapare etxe edo oinetxe multzo gisa definitzen zen, kapare oinetxeen jaurerri kolektibo gisa; eta definizio horren arabera esandaiteke ordu arte euskal lurraldeetan nagusi izan zen herritar askeen komunitateen, etxe jaun partikularren eta alodioetako jaun kolektiboen errealitate sozial eta politikoa erabili zela probintzien eraketa politikoa bideratzeko.Alodioak eta jaurerriak. Euskal feudalismoaren mugakBi mito izan dira euskal historiografian: euskaldunen arteko berdintasunaren mitoa, kaparetasun unibertsala gaizki ulertu izanaren ondorioz sortua, batetik; eta feudalismorik zorrotzenaren mitoa, aurrekoa baino modernoagoa, bestetik.

Izan ere, jaun feudalen errejimenak Nafarroako erriberan eta Araban garrantzi handi samarra izan bazuen ere, Kantaurialdeko lurretan –Bizkaian, Gipuzkoan, Nafarroa Iparraldean eta Lapurdin– indar gutxiago izan zuen. Gipuzkoan eta Bizkaian jaurerri bakar batzuk bakarrik eratu ziren –adibidez, Oñatiko konderria edo Orozkoko bailara (Aiarako konderriaren barruan)–, eta jaurerri bakan horiek, gainera, ez ziren probintziaren eskumeneko lurtzat hartzen lege aldetik, jaurerri izaera berezia zutela-eta. Bestela gertatu zen hegoaldean: Araban kapareek gutxiengoa osatzen zuten, eta jaurerri lur asko zeuden. Aipagarria zen, besteak beste Infantadoko dukearen jaurerria –Bizkaia eta Trebiñoko konderriaren artean–, probintzia guztiko lurren hamarrena hartzen zuena.

Nafarroari dagokionez, XVIII. mendearen amaieran biztanleen %10 eta lur eremu guztiaren beste hainbeste zen jaunen eskumenekoa, baina alde handia zegoen, euskal herrialdeetan bezala, Mendialdearen eta Erriberaren artean. Iruñerrian biztanleen %1,1 eta lurren %0,4a bakarrik zeuden jaurerri baten barnean. Mendialdean ugari ziren oinetxeetako jaunen jabetzako lekuak, barrutiak eta etxaldeak, baina jauna lurren jabea soilik zen, ez zuen jurisdikzio eskumenik.

Bestalde, oso eremu txikiak ziren, biztanle gutxikoak; eta nahiko egitura modernoak zirela dirudi, gizartean gora egin nahi zuten familia jauregidunen ospea areagotzeko eta nobleziako tituluak eskuratu ahal izateko eratuak.

Kaparetasun kolektiboa zuten lurretan, Baztango bailaran adibidez, “jauregidunek” edo “jauregi jaunek” Gipuzkoa eta Bizkaiko ahaide nagusien antzeko maila zuten: ez ziren komunitateen baitako jaun feudalak, baizik eta komunitate buruak. Komunitateetako agintari bereziak ziren, eta beren hegemoniaren oinarria eta errejimena ez zen jaurerri feudaletakoen berdina, zenbait komunitatetan haien tankerako errejimena ezarri bazuten ere. Izan ere, Behe Erdi Aroan bailara hartan jaurgo errejimenak antolatu zirenean, Aro Berrian komunitateen errejimenetik at gelditu ziren guneetanaplikatu ziren (kasu batzuetan udalerri independenteak ere eratu zituzten): Urdax eta Zugarramurdiko kolonoak, Urdaxko monasterioaren eskumenean; Amaiurko hiribildu bereizia, errege lurra zena; eta agotak, Jarolako jauregiko eta Ursuako kolonoak, nekazarien komunitateak bazterturik, Bozaten bizi zirenak.

Erdialdean eta Erriberan, ordea, jaurerrien eragina oso nabarmena zen: Lizarrako merindadeko lurren %31, Erriberrikoen %25 eta Tuterakoen %21 jaurerri lurrek osatua zen. Behe Erdi Aroan sorturiko jaurerriak ziren gehienak, hiribildu txiki nahiz handietatik sortuak, eta jurisdikzionalak ziren baztez ere. Jaurerri horien bostena abade edo ordena militarren lurrez osatua zen, eta gainerako lau bostenak jaun laikoen lurrez osatuak. Erdialdeko eta Erriberako jaurerri zabalenak Faltzes eta Leringoak ziren: Nafarroako jaurerrietako biztanleriaren erdia baino gehiago hartzen zuten bien artean.

Petxak ordaintzen zituztenei, jaun laikoei eta elizari petxak ordaintzen zizkietenei, “petxero” (“petxadun”) esaten zitzaien, eta gutxiespen zentzua zuen hitz horrek.Kaparetasun unibertsal ez hain unibertsala: eredu baten kontraesanakErrejimen Zaharraren amaieran, noble asko zegoen Kantaurialdeko lurretan, Asturias, Santander, Bizkaia eta Gipuzkoan batez ere. 1787ko erroldaren arabera, kapareak ziren Bizkaiko biztanleen %48 (1115.000 biztanletik 55.000), eta Gipuzkoako %42 (hau da 120.000 biztanletik 50.000). Araba eta Nafarroa, berriz, trantsizioko lurrak ziren: Arabako portzentaia %17 zen (70.000 biztanle orotara, 13.000 kapare).

Eta gai honi dagokionez ere, alde handia zegoen Nafarroako iparraldeko eta hegoaldeko lurren artean. Horrela, Iruñerrian kapare kopurua oso garaia zen, eta oso kapare gutxi zegoen, aldiz, Tuterako merindadean.

Nahiko deigarria da kapareen kopurua hain garaia izatea, baina benetan nabarmentzekoa zera da: Antzinako Errejimenaren amaiera aldera, “noblezia unibertsala” zuten probintzia batzuetan biztanleriaren erdia ere ez zela noblea. Gertaera hori azaltzeko bide bakarra komunitatearen logikarena da. Izan ere, kaparetasun unibertsal eta komunitarioa komunitateko eskubide osoko kideek bakarrik zuten, hau da “herritarrek”, haiek baitziren herritartasun guztizkoa eskura zezaketen bakarrak. Horrela, Aro Berrian “bizilagun” edo “biztanle” klase berri bat sortu zen komunitateen baitan: herritartasuna eskuratu ezin zuten biztanleena, eta beraz, kaparetasun komunitariorik gabeko biztanleena. Biztanle horiek “herritarren komunitatearen” mendeko ziren, herritarren maizter edo mendeko. Baina horigeroago aztertuko da, nekazari komunitateetan Aro Berrian izandako aldakuntzei buruzko atalean.

Noblezia: familia agintariak

Tratatugileen arabera, nobleen esku zeuden gizarteko zeregin militarrak eta gobernukoak.

Nobleek zenbait pribilejio zituzten, gizartean zuten nagusitasuna agerian uzten zutenak: ez zuten zergarik ordaintzen; herrietako eta erreinuko administrazio orokorreko zenbait karguren monopolioa zuten; jurisdikzio propio eta lege penal berezia zuten; garrantzi ekonomiko eta sozial agerikoa zuten, maiorazkoek eta zenbait sinboloek aditzera ematen zutenez (jantziek, armek, “don” deiturak, parrokia elizetako hilobi bereziek, eta hileta, prozesio eta bestelako gune kolektibo eta ospakizunetan leku berezia izateak).

Noblezia herentziaz jasotzen zen, eta horrela, noble ziren nobleen seme-alaba eta ondorengoak. Baina nobleen estamentuan sartzeko beste bide batzuk ere bazeuden.

Esaterako, noble izateko aukera zuen erregearen eskutik “kaparetasun pribilejioa” eskuratzen zuenak; horretarako etorki noblekoa eta “odol garbikoa” zela frogatu behar zuen noble-gaiak, eta sarritan, baita errege Ogasunari diru mordoxka bat ordaindu ere.

Bigarren bidea zen nobleen ohiko jardueretan eta erakundeetan sartzea apurka-apurka, eta nobleak bezala bizitzea, zenbait belaunaldiren ondoren nobletzat hartuak izateko.

“Maiorazkoa” nobleen nagusitasun ekonomiko eta soziala iraunarazten laguntzen zuen erakunde bat zen. Maiorazkoan ondasunek eta eskubideek multzo zatiezin bat osatzen zuten, eta multzo hori oinordekotasun ordenaren arabera igarotzen zen belaunaldi batetik bestera, premuaren bidez ia beti; horrela, ondasunen eta familiaren deituraren iraupena eta leinuaren ospea gordetzen zen. Beraz, “maiorazkoak” edo oinordekoak ondasun haien gaineko jabegoa baino gehiago, haien gozamena zuen.Goi eta erdi mailako nobleakNafarroan ehun bat familia ziren erreinuko gizartean nagusitasuna zutenak. Familia horien artean ahaidetasun eta leinutasun lotura estuak zeuden, eta hierarkia jakin baten arabera ordenaturik zeuden. Erdi Aroan sorturiko familiak ziren oro har, baina Aro Berri guztian zehar belaunaldiz belaunaldi eraberrituz joan ziren. Haiek zuten aberastasun ia guztien gaineko monopolioa, eta, horrez gainera, kontrolpean zituzten hiri eta hiribildu nagusietako gobernua –hegoaldean batez ere–, eta erreinuko erakundeak. Gorteetan parte hartzen zuten,militarren aldean, eta, sarritan, bizitoki hartu zituzten hiribildu eta hirietako prokuradore gisa ere joaten ziren. Diputazioan ere, “zaldun” hauek izaten zuten gehiengoa.Goi mailako nobleak: tituludunak“Tituludunak” goi mailako nobleak ziren; noble aberats eta ahaltsuenak ziren, baina baita gutxiengoa ere. Duke, markes, konde, bizkonde edo baroi titulua zutenek osatzen zuten tituludunen saila. Tituluaz gainera lur eremu zabalak eta hiribildu eta lekuetako jauntasun jurisdikzioinalak zituzten beren esku.

Bizkaian ez zen tituludunik izan batere, eta Gipuzkoan hamalau bakarrik zeuden.

Jabego eta errenta handiak zituzten, baina ez, hala ere, Gaztelako noble handien dirutzen adinakoak.

Araban eta Nafarroan goiz samar alde egin zuten tituludun handiek beste lurralde batzuetara, Aragoiko eta Gaztelako etxe bikainenekin bat eginik. Horrela, antzinako jaurerriek gizartean zuten garrantzia galdu zuten. Jaurerriak –jaurerri handiak batez ere– ondasun ohoragarri bihurtu ziren; hiribildu eta herrietan ezezagun baina gortean oso ezagun ziren familien ordezkarien ohoragarri. Hala gertatu zen, besteak beste, Orgaz, Ayala eta Salinas kondeekin edo Infantado y Frías dukearekin: Arabako hermandadeetako jaun izan arren, urrutitik hartzen zuten parte alkate eta justizien hautaketan.

Garai hartan, dena dela, erreinuko goi mailako nobleziaren berrikuntza bideratu zuen monarkiak. Nafarroan dozena bat titulu bakarrik zegoen konkista garaian, baina Aro Berrian zehar titulu berriak eman zituzten erregeek, batez ere XVIII. mendeko borbondarrek: berrogeita hamar titulu berri inguru eman zituzten beren gudarostearen edo gobernuaren zerbitzuan egindako lanen ordainetan.Erdi mailako nobleakNoble tituludunen azpitik “jauregidunak” edo “jauregi jaunak” zeuden Nafarroan, Gaztela edo Aragoiko koroetako infantzoi eta zaldunen maila zutenak gutxi gorabehera.

Nafarroan jatorri nobleko etxetzat hartuak ziren “leinu buruko jauregi armarridunak”, eta haien armak hartzen zituzten gainerako kapare etxeek; Gipuzkoako eta Bizkaiko “ahaide nagusien” modukoak ziren, beraz. Etxe edo leinu horiek, Europako beste lurralde batzuetan bezala, landetako oinetxetik hiribilduetara eta hirietara aldatu ziren denborak aurrera egin ahala, eta nekazari komunitateak utzi eta monarkiaren egituretan jardun zuten.

XV eta XVI. mendeetan erdi mailako nobleak bandoetan zatiturik eta gizarteanoso errotuta zeuden. Baztango jauregidunak edo Zaraitzukoak ibarrean bertan bizi ziren, nekazari komunitatearen buru; batzarretan, elizetan eta jendaurreko ospakizunetan halako gailentasuna zuten, eta alkate gisa jokatzen zuten komunitatean bake garaian, eta kapitain gisa gerra garaian. Baina gailentasun horri aurre egin zioten, XVII.. endean batez ere, zenbait herritar ospetsuk, gizartean gora egin nahian zebiltzan familiek; izan ere, garai hartan lekuan lekuko eliteak eraberritzen ari ziren, eta istiluak zeuden komunitateko hegemoniaren eta gobernuko karguen kontrolaren inguruan.

Erregetzak nobleek erresuman zuten zeregina indartzen zuen, nobleak bere zerbitzura jarriaz, eta aldi berean, hurbilagotik kontrolatzen zituen horri esker. Horrela, XV.. endearen amaieran ez zuten zerbitzurik egin beharrik koarteletan eta alkazabetan, eta bestelako betebehar militarretatik ere libre zeuden; pribilejio horiek ziren, hain zuzen, nobleen bereizgarria, kapare soilen gaineko nagusitasuna eman ziena, Nafarroako kapareek edozein nekazarik bezala egin behar baitzuten Gorteentzako emaitza.

Bestalde, XVI. mendeaz gero, erregeek “acostamiento” delakoa eskaini zieten nobleei, hau da, Gorteen zerbitzuaren ordaineko pentsioa; pentsio hori laguntza handikoa izan zen, beste noble batzuekin alderatuz, diru aberastasun handirik ez zuten erdi mailako nobleentzat. Beraz, monarkiaren mendeko noblezia zela esan daiteke, monarkiaren zerbitzuko noblezia bat.

Familia haietako kideek aginpide eta eragin handiko karguak zituzten. Premuek Gorteetan parte hartzen zuten, militarren aldean batzuek, eta alkate eta zinegotzi zeuden hiri eta hiribilduetako ordezkari gisa beste batzuek; premuen anaiak, berriz, epaile, errege funtzionario, ofizial militar, katedraleko kanonigo edo monasterio eta komentuetako botodun izaten ziren.

Familia hauen hegemonia eta nondik norakoa, eta familia berriak nobleziaren maila honetara igotzea, etxearen politikak ahalbidetzen zuen. Etxe askok ospe handia eskuratu zuen bigarren semeek administrazio publikoan, ejerzitoan edo elizan lortutako merezimenduei, botereari edo diruari esker, eta ezkontza bidez bilduriko aberastasunei esker.

XVI. mendearen hasiera eta XVIII. mendearen amaiera bitartean zergak ordaintzetik libre zeuden eta Gorteetan parte hartzeko eskubidea zuten “leinu buruko jauregi armarridunen” kopurua bi halakotu egin zen: ehun bat ziren hasieran, eta berrehundik gora bukaeran. Baina tituludun kopurua gehiago igo zen, proportzioan; horren arabera, esan daiteke XVIII. mendean Gorteetan eserlekua izateko eskubidea zuten jauregidunen multzoa itxiagoa eta elitistagoa zela.Bizkaian ondasun handiak zituzten landetako handikiek edo “jauntxoek”: maiztergoan emandako baserriak, errotak, burdinolak, zuhaiztiak eta etxalde barreiatuak zituzten, familiaren dorretxeaz gainera.

Ondasun horiekin multzo zatiezin bat osatzen zuten, eta horren bidez mantentzen zuten beren nagusitasun ekonomiko, sozial eta politikoa. Ondare hori sendotzen zuten ezkontza endogamia ondo zainduz, eta are hobetu egiten zuten –asko hobetu ere kasu batzuetan– bigarren semeak monarkiaren zerbitzuan jarriaz.

Zenbaitetan antzina-antzinatik zetorkien egoera sozial nagusitasunezko hori; hilobi, armarri eta dorretxe zaharren bidez arbasoei gur egiten zieten leinu eta oinetxe handikietako oinordeko, antzinako bandoburu eta ahaide nagusien familiak ziren horrelakoak. Beste batzuetan, aldiz, bigarren semeen kontura lortzen zuten familiek goi mailara igotzea, burokrazian edo elizan karrera bikainak egin edo Indietan aberastu ziren bigarren semeen kontura.Lekuan lekuko eliteak eta hispaniar monarkiaLekuan lekuko eliteen eragina ez zen herrixkaren eta hiribilduaren baitara mugatzen.

Beren harremanak eta kolokazio estrategia askoz ere urrunago iristen ziren.

Aro Berrian zehar euskaldun askok kanpoan jardun zuen lanean, errege administrazioan, elizan, ejerzitoan, unibertsitatean edo negozioetan. Euskal elite agintarien eraberritze eta sendotzea, beraz, oso loturik egon zen hispaniar monarkian izan zuten parte hartzearekin. Izan ere, goraldi handienak komunitateetatik kanpora lortu zituzten, erregearen zerbitzuan jardunez.

Bide horretatik dirua, laguntza eta aginpidea lortzen zuten lekuan lekuko eliteetako familiek, baina ez hori bakarrik: ideia eta bizimodu jakin batzuk ere hartzen zituzten, modernizazioaren eragile izan zirenak, nolabait, eta familien portaera eta kultura politikoa eraberritu zutenak.

Aginpide politiko eta ekonomikoko zenbait gunetan, Espainian eta Ameriketan, euskaldun talde indartsuak eratu ziren, ospe handia lortu zutenak beren negozioengatik eta gortean zuten eraginagatik. XVI eta XVII. mendeetan euskaldunez osatua zen erreinuko burokraziaren parte handi bat: kontseiluetako idazkari edo kontulari gisa aritzen ziren batez ere. XVIII. mendean, Felipe V.aren garaian bereziki, ospe handia izan zuten Gortean zenbait nafarrek, adibidez Goyeneche, Uztariz, Aldecoa, Iturralde edo Garrok –Caro Barojak “XVII.. endeko nafarren garaia” deitu dio garai hari–; La Cuadra, Villaríasko markesa eta beste zenbait bizkaitarrek; eta gipuzkoar batzuek ere bai, Orendainek besteak beste.Nabarmentzekoa izan zen euskal merkatariez, negozio gizonez eta hornitzaileez osaturiko talde handi bat, dirutza handia lortu zuena erregearen itzalean, Gorteko bankari gisa eta ejerzitoaren eta gudarostearen hornitzaile lanak eginez.

Euskaldun eta nafar askok Madril, Sevilla, Cadiz, Mexiko, Veracruz, Lima, Buenos Aires edo Habanan hartu zuten bizitokia.

Harreman estua zuten beren artean, eta kofradia eta erakunde bereziak eratu zituzten zenbait tokitan: Madrilgo Congregación de San Fermín de los Navarros (1683) eta bizkaitar, gipuzkoar eta arabarren Cofradía de San Ignacio, besteak beste.

Kleroa

Kleroa apaiz ordenatzen ziren edo botoak zin egiten zituzten guztien estamentua zen. Ez zen gizarteko gainerako mailetatik bereizitako estamentu bat. Izan ere, gizatalde desberdinetan sorturiko kideez osatua zen kleroa, eta, oro har, zeinek bere jatorriaren araberako maila iristen zuen estamentu hartan, gizarteko hierarkiak eta desberdintasunak agerian gelditzen zirela.

Euskal lurraldeak eliz barruti desberdinetan banaturik zeuden: Iruñeko, Baionako, Calahorra-La Calzadako eta Tuterako eliz barrutiak ziren nagusiak.

1786an 4.792 apaiz eta araupeko zegoen Nafarroan, hau da, biztaleria osoaren %2,1.

Hiri eta hiribildu handietan bizi ziren gehienak, han baitzeuden komentu gehienak.

Iruñeko eliz barrutian mila bat parrokia zeuden, biztanle eta herrien arabera banatuak: mendialdean, herrixka txiki ugari zeudenez, parrokia ugari zeuden, txikiak eta pobreak; eta Erriberan, berriz, hiriak handiagoak baitziren, parrokia gutxiago zegoen, baina handiak eta aberatsak ziren.ApaizakNafarroako apaizen burua Iruñeko gotzaina zen, eta Tuterakoa 1783az gero. Gotzainak, ordea, errege eskubideen arabera, ez ziren nafarrak izaten, baizik eta gaztelar edo aragoitarrak. Iruñeko gotzaitegiak 20.000 dukateko errenta zuen, ez handia eta ez txikia, beste batzuenarekin alderatuz.

Gotzainak erlijio zereginak betetzen zituen, baina horrez gainera, eragin handia zuen gizartean eta politikan: behin behineko erregeorde gisa jarduten zuen batzuetan, eta eliz agintarien sailaren, eta beraz, Gorteen lehendakari izaten zen. Bikarioarekin eta gizonezkoen monasterioetako abadeekin joaten zen gotzaina gorteetara. Harekin batera Iruñeko katedralean, Tuteran eta Orreagako kolejiatan meza ematen zuten goi mailako apaizak aritzen ziren. Kargu horiek oso erakargarriak ziren nobleen eta probintzietako eliteen semeentzat.Parrokietako apaizen artean hiru sail handi bereizten ziren. Batetik, parrokia bateko erretore edo bikario aritzen zirenak zeuden, parrokiako buruak alegia; gotzainaren ordezkoak edo “arima zainak” ziren, eta apaiz guztien laurdena zen. Beste laurden bat “onuradunek”, hau da “onura” zutenek osatua zen. Onuradunek errenta bat jasotzen zuten beren mantenurako, eta koruan otoitz batzuk egitera bakarrik zeuden behartuak, ez zuten arima zain gisa jardun beharrik; apaiz batzuek “onura” ugari eta onura haiei zegozkien errentak pilatzen zituzten.

Eta azkenik, beste erdiak sail heterogeneo bat osatzen zuen: batzuek “ondare moduan” jaso izan zituzten ordena nagusiak, eta familiako apaiz gisa edo urteurreneko mezen errentatik bizi ziren; gehienek, ordea, ordena txikiak bakarrik jasotzen zituzten, eta ikasle, meza mutil edo sakristau aritzen ziren.

Parrokietako apaizen hautaketa arautzen zuen “hornitze sistema”ri dagokionez, parrokia gehienak, batez ere mendialdeko eta erdialdeko herrixketakoak, herritarren zainpekoak ziren; hau da, komunitateak hautatzen zuen, familia buruen botuen bidez, gotzainak nori eman behar zion erretore kargua. Baziren, halere, beste eskumen batzuen mendeko parrokiak ere: abade, gotzain edo jauntxoen zainpekoak, Nafarroan euskal probintzietan baino askoz ere gutxiago azken horiek. “Hornitze sistema” honek lokalismoa bultzatzen zuen, eta horrela, parrokietako apaiz gehienak eskualdeko bertako nekazari familia aberatsetako semeak izaten ziren.

Gipuzkoan eta Bizkaian aipagarria zen eskumen laikoko elizen kopuru garaia. Eskumen laikoko elizak jauntxoen zainpekoak ziren; jauntxoek eskuratzen zuten hamarrenetan bilduriko guztia edo ia guztia, eta jauntxoek ematen zituzten onurak ere; horrek aukera ematen zien kargu horietan beren bigarren semeak edo “bezeroak” jartzeko.

Bizibideari dagokionez, erretore eta apaiz onuradunak hamarrenetatik bizi ziren gehienbat, hau da, nezkaritza eta abeltzaintzako produktuetatik ordaintzen zen %10etik. Meza dirutan, sakramentuak ematetik eta jabegoen errentetatik ez zuten diru asko ateratzen. Hori zela eta, ekonomiari dagokionez alde handiak zeuden mendialdeko herrixken eta Erriberako hiribilduen artean: mendialdekoak larri-larri ibiltzen ziren erretorea mantentzeko, eta Erriberakoetan, berriz, apaizak aberastu egiten ziren.

Erretore eta apaiz onuradunek eragin handia izan zuten erlijioaz gainera, kulturan, gizartean, ekonomian eta politikan.

Beren pulpitutik fedeaz eta ohiturez aritzeaz gainera, errege ordenak eta pragmatikak irakurtzen zituzten, eta gai askori buruzkoinformazioa zabaltzen zuten. Era berean, lekuan lekuko historia eta handiki liburuak osatu zituzten; nekazaritzarako teknika berriak erabiltzeko ardura izan zuten; tertulia zientifikoetan eta Elkarte Ekonomikoetan parte hartu zuten; sorospen erakundeetako ikuskatzaile edo zuzendari izan ziren, agintari zibilekin batera; erruki fundazioen dirua administratu zuten; maisu edo hezitzaile izan ziren, etab.Araupeko lekaime-lekaideakMonasterioak landa inguruetan zeuden, eta Erdi Aroan eta Aro Berrian sorturiko komentu gehienak, berriz, hiri eta hiribildu nagusietan. Nafarroan, XVIII. mendearen amaieran, bederatzi monasterio zeuden – zortzi gizonezkoenak eta bakarra emakumezkoena–, eta gizonezkoen 43 komentu (1767an jesuitak bidali aurretik), eta emakumezkoen 20: Iruñean 15, 12 Tuteran, 7 Lizarran, etab. Komentuen herena frantziskotarrek eta kaputxinoek osaturiko familia frantziskotarrarena zen.

Nafarroan XIII. mendean agertu ziren erlijio ordena gehienak, baina Trentoko kontzilioaren ondoren (1545-1563), fundazio berri asko sortu ziren, Erreforma katolikoak indar hartu ahala. Fundazio horietako batzuk berri-berritik sorturiko ordenenak ziren, adibidez jesuitenak; jesuitek eragin handia izan zuten beren kolejioei esker, Iruñean 1580an edo Tuteran 1600ean sorturikoei esker besteak beste. Beste fundazio batzuk, aldiz, ordena zaharren eraberritze edo zatiketen ondorioz sortu ziren; horien artean aipagarriak dira frantziskotar kaputxinoak, predikazioan eta arima zainjarduten zutenak, edo Santa Teresaren karmeldar oinutsak.

Beste lurralde batzuetan ez bezala, eliza ez zen izan lurjabe handia. Nafarroan, adibidez, elizaren ondasunen desamortizazioaren garaian nekazaritzarako lur sailen %4aren jabegoa bakarrik zuen elizak; horietarik laurdena apaizen esku zegoen, %18 Jerusalengo San Joan ordena militarraren esku, eta araupeko ordenen eta zortzi monasterioen esku gainerakoa.

Salerosle handiak: burgesia merkataria eta noble salerosleak

XVIII. mendeaz hitz egiterakoan bereizketa egin izan da beti burgesiaren eta nobleziaren artean; bereizketa horren arabera, burgesia zen saleroslea, dinamikoa eta “iraultzailea”, eta nobleak, berriz, errentadunak, pasiboak eta kontserbadoreak, beren pribilejioez bakarrik kezkatuak. Eredu hori, ordea, ez dator bat Euskal Herrian gertatu zenarekin. Izan ere, mende hartaz jakin ahal izan denaren arabera, nobleziaren alor modernoena ilustratua, saleroslea eta aurrerazalea zen; eta, aitzitik, baziren zenbait burges merkatari, Iruñea edo Baionakoak esaterako, oso kontserbadoreak, errentetatik eta nobleak bezala bizitzeko grina zutenak, proiektu iraultzaileetatik urrun.

Merkataritza garrantzi handiko jarduera izan zen euskal hirietan, bereziki oparoa XVIII. mendean. Aipagarriak izan ziren portua zuten hiriak, batez ere Bilbo, XVI.. endeaz gero, eta Donostia eta Baiona, XVIII. mendean zehar; baina barnealdeko merkatarientzat ere, Gasteiz eta Iruñekoentzat adibidez, oso garai emankorra izan zen.

Salerosleen artean alde handiak zeuden, bai negozioak egiteko zuten ahalmenari eta bai bakoitzak zuen eraginari dagokionez.

Batzuk salerosle handiak ziren, oso ahaltsuak, baina haien azpian txikika saltzen zuten asko ere baziren, eskualdean bertan produktuak erosi eta berriro banatzen zituztenak.

Bilbon, merkatariek indar handia izan zuten XVI. mendeaz gero, eta indar hori nabarmendu zen, besteak beste, 1511n Kontsulatua eta Kontratazio Etxea sortzeko arrazoien artean. Kontratazio Etxeak Bilboko hiribilduko merkatariak bildu zituen XIX. mendea arte. 1797an salerosketan ziharduten Bilbon 411 merkatari, salerosle eta ontzi artekak, hiribildu hartako biztanleen %15,6ak. Jende gehien biltzen zuen jarduera zamari edo nazioarteko salerosketarena zen.

Hogeita hamar merkatari handi ziren, gutxi gorabehera –atzerritarrak asko eta asko–, etahaietxek kontrolatzen zuten merkataritzaren alor hori.

Bilboko salerosketa handiaren oinarriak Bizkaiko burdinaren esportazioa (Europako beste herri batzuetara eta Ameriketara) eta Gaztelako artilearena (Europara) ziren, baita bakailaoaren inportazio eta banaketa ere.

Baina beste euskal hiri batzuetan ez bezala, XVIII. mendeko Bilboko merkatarien berezitasun nagusia izan zen merkataritza kapitalismoan oinarriturik aurrera eraman zuten politika modernoa: Jaurerriko eskulangintzako alor nagusietan inbertitzen zuten beren kapitalaren parte bat; dirua maileguan ematen zieten –interesekin– olagizonei eta artile ekoizleei; siderurgiako ekoizpenaren parte bat kontrolatzen zuten, eta parte hartzen zuten, era berean, larruaren langintzan eta irin lantegietan. Hala ere, beste hiri batzuetan bezala, XVIII. mendeko Bilboko merkatari handiek familia noble bikainekiko lotura bilatu zuten.

Donostiako merkatariek Kontsulatua eratu zuten 1682an, eta Caracasko Gipuzkoar Konpainia 1728an. Caracasko Gipuzkoar Konpainiaren lehendakaria Peñafloridako kondea izan zen, eta gipuzkoar ospetsuez osaturiko talde bat izan zuen lagun, Donostiako salerosle handiez eta merkataritza negozioetan ziharduten noble aurrerazaleez osatua. Donostiako merkataritzako elite hura osatzen zuten Ansorena, Zuaznabar, Garayoa, Vildósola, Claessens, Ayerdi, eta beste zenbait familiak. Oro har, gizarte maila garaietako familiak ziren, eta batzuk, gainera –Zuaznabartarrak esaterako– probintziako goi nobleziako kide, Gorteko eta hiribilduetako kargudun, ondasundun eta merkatari ziren, eta elkarri lotuta zeuden endogamia kontrolatu baten bidez.

Nafarroan, XVIII. mendean zehar, urrutirako merkatari harreman garrantzizkoak eratu ziren Bordele eta Baionarekin, artilearen esportazioa eta oihal eta elikagaien inportazioa bideratzeko; aldi berean, bi jarduera horien atzean legez kanpoko beste bi jarduera bultzatu ziren: dirua Frantziara ateratzea eta tabako kontrabandoa. Horretan jardun zuten Iruñean finkaturiko dozena bat negozio gizonen familiek, eta aberastasun handiak eskuratu zituzten. Beste herri batzuetan bezala, Iruñeko merkatari handiek ere nobleziaren idealen alde lan egin zuten: lurrak erosi zituzten eta ezkontza bidezko loturak bilatu zituzten gizartean gora egiteko, titulu nobleak eskuratzeko eta maiorazkoak eratzeko. Baina aberastasun handiak zituen arren, merkatari talde hark ez zuen eragin handirik izan erreinuko erakundeetan eta politikan, eta Iruñeak eta Gorteek baimenik eman ez zietela eta, ezin izan zuten kontsulaturik eratu (gasteiztarrek ere, 1780an horretarako ahaleginak egin arren, lortu ez zuten bezalaxe).Baiona ere hiri merkataria izan zen, eta burgesia merkataria izan zen han nagusi XVIII. mendean. Baina nobleen ereduak bizirik zirauen artean, eta negozio gizon ospetsuenek noble izan nahi zuten. Horretarako erregearen zerbitzuko karguak erosten zituzten, nobletasuna ematen baitzuen horrek, eta ahaleginak egin zituzten zerbitzuko nobleez eta noble izatera iritsitako merkatari familia zaharrez osaturiko lekuan lekuko nobleziarekin ahaidetasuna bilatzeko.

Elite modernoak eta elite tradizionalak Antzinako Errejimeneko azken mendean

XVIII. mendearen amaieran ezin esan daiteke nobleen kontrako iraultza bat egiteko asmoa zuen euskal “burgesia iraultzaile” bat zegoenik, noizbait bestelakorik esan izan den arren. Aitzitik, alderantziz izan zela ere esan daiteke, merkatarien interesak kontuan hartzen badira: izan ere, merkatarien helburu nagusia zen salerosketa eta interes ekonomiko partikularrak eta korporaziokoak babestea, eta beren kezka nagusiak ziren familia, seme-alaben ezkontza, ahaideen zainketa eta oinordekoen prestakuntza, errentak ziurtatzea, noble izateraino gizartean gora egitea, eta beren etorkia iraunaraziko zuten ondare handiak osatzea.

Merkatarien interes horien aurrean, aipagarria da garai hartako nobleziaren alor batek erakutsi zuen dinamismoa eta modernotasuna.

Izan ere, XVIII. mendeko nobleilustratuek parte hartu zuten merkataritzako negozioetan, beren lurrei ahalik eta etekin gehien ateratzen saiatu ziren, eta laboreekin espekulatu zuten; liburutegi aberatsak osatu eta tertulia kultuetan parte hartu zuten gogoa aberasteko; Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu eta indartu zuten –elkarte horretako kide asko estamentu garaietakoak ziren, maiorazkoen jabeak, besteak beste Peñafloridako kondea–; eta parte hartu zuen, era berean, probintziako erakundeetan, probintziako agintaritza organoetan, ondasunak zituzten udalerrietako ordezkari gisa. Eskutitz bidezko harremanak izan zituzten europar askorekin, eta Madril, Cadiz, Amerika edo Filipinetako ahaideekin; obrak irakurri, itzuli eta argitaratu zituzten; gizartean egin beharreko erreformez eta hobekuntzez gogoeta egin zuten; eta merkataritza goretsi zuten batzuek, esaterako Valentín de Forondak, Narrosko markesak edo Juan Antonio de los Herosek.

Azken batean, pentsamolde ilustratu, liberal eta burgesa zutela esan daiteke.

Antzinako Errejimenaren azken krisia “iraultza burges” batek ekarri zuela azaltzeko, oinarri ekonomiko soil gisa definitu nahi izan da “burgesia”; ez da kontuan hartu ez duela zertan izan behar klase ekonomiko soil bat, edo jarduera bera egiten zuen jende multzo bat –merkatariena bereziki–; ez da kontuan hartu klase ideologiko eta kultural gisa uler daitekeela, ekonomia jarduera “burgesa” eta gizartearen ikuspegi “liberala” zuen eta zenbait estamentu eta jarduera desberdineko kideak bil zitzakeen klase gisa. XVIII. mendean, alor kontserbadoreenen aurrean, noble, apaiz eta burges merkatari aurrerazaleenek osaturiko elite moderno eta ilustratu bat gailendu zen, pentsamolde liberalekoa, burgesa eta erreformazalea.

Gizarteko klase agintari hartako alor modernoenak bultzatu zituen gizarte aldaketak, nekazari komunitateetako eta elite kontserbadoreenetan usadioari loturiko kide tradizionalenen kontra. Portaera liberal eta burges horrekin berrikuntzak egin zituzten komunitateetan, usadioak aldarazi zituzten eta kontraesan asko sortu zuten.

Elite haien jarduerak komunitatearen tradiziozko “ekonomia moral”-arekin topo egin zuen, eta aldaketa eta gatazka iturri bihurtu zen. Pribatizazioak egin zituzten, errentagarritasun gehiago lortzeko; gariarekin espekulatu zuten; herri ondasunak bereganatu zituzten. Herritarren kontzeju irekia desagerrarazi zuten eta udal gobernua ilustratuen esku jarri zuten. Udal gobernuaren bidez ohiturak aldatu eta komunitateari beste definizio bat eman nahi izan zioten, arrazionaltasunean eta izpiritu erreformazalean oinarriturik, gehiengoaren ezjakintasunari eta baldarkeriari aurre eginez.

Gizarte antolaketa, komunitateen eta pertsona arteko loturen nahaspila

Eliteetako familiak herrixkaz edo hiriaz haraindi iristen ziren, lotura baitzuten elizarekin eta monarkiarekin, kultura humanistarekin, barrokoarekin edo ilustratuarekin, finantzekin eta urrutirako merkataritzarekin, probintzien berreraikuntzarekin eta Espainiaren gobernazioarekin. Baina gehiengoaren bizimodua etxera, herrixka txikira, hiribildura, gremiora, parrokiara, kofradiara edo gizarte haren bizimodua antolatzen zuten gainerako zeluletara mugatua zen.

Gizabanakoaren gizarte identitatea gizarteko talde edo komunitate bateko kide izateak –etxeko kide izatetik hasita–, mugatzen eta definitzen zuen.

Etxea, lehenengo gizarte egitura

Familia, talde etxetiarra zen aldetik, etxetik bertatik zuzentzen zen; etxea zen gizarte hartako lehen egitura soziala, arautegi berezi baten mende zegoen talde sozial bat.

Handiki etxea, etxe merkataria, nekazaria, lantegikoa, etab., etxe guztiak ziren, aldi berean, talde material eta humano bat, lanerako, ekoizpenerako eta kontsumorako unitate; eskubide kolektiboak zituen egitura bat, “komunitate-baten-baitako-familia” zenez; eta baita ondare sinboliko eta moral bat ere, familiak belaunaldi bakoitzean zituen ohoreen bidez adierazia.

Industria, kapitalismoa eta estatuak sortu aurretiko gizarte hartan, etxea eta familia zen nekazaritzako eta industriako ekoizpen gune nagusia, alegia, nekazari etxea eta lantegia; era berean, merkataritzaren antolaketa gunea zen, etxe merkatariaren edo familiako enpresaren bidez eta beste etxe batzuekiko merkataritza, ahaidetasun eta erkidetasun harremanen bidez; eta etxea eta familia zen, azkenik, aginpide gunea, errege eta handiki etxeetan eta etxe nagusietan, etxe horien arteko harreman pribilejiozkoen eta mendekoekiko jauntasun eta babes harremanen bidez.

Etxeak eta familiak biltzen zituen gizabanakoen ondasun ekonomikoak, gizarte ospea eta eragin politikoa –bai familiako arbasoenak eta bai ahaide bizienak–, eta etxeak eta familiak egituratzen zuen gizabanakoen nolakotasun soziala. Etxearen oparotasuna goi mailako balioa zen, eta gizabanakoak oinetxearen asmoen mende zeuden.Eskulangile ikasleak, merkatariaren zerbitzuko langileak eta nekazaritzako morroiak jaun eta nagusiaren etxean bizi ziren.

Gizarte hartan gizabanakoentzat ezinbestekoa zen talde bateko kide izatea gizarteko kide izan nahi bazuten; mendekoak –izan lantegiko ofizial edo ikasle, izan etxe bateko morroi–, komunitateetako kide izanez bakarrik –etxeko edo lantegiko kide izanez– ziren gizarteko partaide, eta eskuratzen zituzten zeinek berari zegozkion eskubideak eta onespena; eta zein familiarentzat lan egin, familia harekin identifikatzen zituen gizarteak.Partaidetza, aginpidea eta mendekotasunaGizabanakoak partaide ziren lehenengo komunitatea etxea zen, eta era berean, etxearena zen gizabanakoek jasan behar zuten autoritate errejimen hurbilenekoa eta etengabea. Horrela, txanpon beraren bi aurpegi ziren integrazioa edo partaidetza, eta mendekotasuna.

Alde batetik, etxea zen lehenengo partaidetza zirkulua; lan komunitate bat zen, eta komunitate horren talde antolaketak eta komunitateak kideekiko zituen betebeharrek gizabanakoen bizia segurtatu behar zuten. Izan ere, etxeak eta familiak eskaintzen zituen oinarri-oinarrizko laguntasunak; etxea zen gizabanakoen babes sendoena eta bizibidea, gizarte hartako gizarte asegururako sistema bakarra. Etxeak eta hurbileko ahaideek zaindu behar zituzten etxekoak babesgabe, gaixo, elbarri edo ero zeudenean.

Eskulangile eta nekazarien artean, miseria gorrian gelditzeko lehen arrazoia babesik eza zen, familiaren lan ahalmenaren haustura.

Baina aldi berean, antolaketa zorrotz hark mendekotasuna eskatzen zien komunitateko kideei, ez bakarrik etxeko jaunarekiko mendekotasuna, baita etxearen arauekikoa ere. Mendekotasun hori taldearen iraunpenerako ezinbesteko baldintza zen.

Etxea zuzentzeko ardura, lege idatzietan, “pater familias” izenaz ezagutu denaren esku zegoen: “pater familias” delako hori familiako aita zen, edo etxeko jaunandreak ziren; familiako burua ez zen soilik andrearen senarra eta haren seme-alaben aita, baizik eta etxeko kide guztien aita, nagusia eta jauna, bai odol bereko kideena nola zerbitzariena, ikasleena, etab. Horrez gainera, bera zen etxearen ordezkaria herritarren komunitatearen aurrean, bera baitzen herritarren eskubide politikoen jabe, baina bera zen, era berean, herritar izateak zekarzkien betebeharren erantzulea ere.

Gizabanakoen autonomia oso mugatua zen, gaur egungo askatasun indibidualekin alderatuz gero. Familiaren zuzendaritzak erabakitzen zuen gizabanakoen etorkizuna,seme-alaben lanbidea, ondareak herentzian nori eman behar zitzaizkion, edo doteak zenbatekoa behar zuen izan.

Etxe eredu hura, ordea, desagertu egin zen Antzinako Errejimenaren gainbehera ekarri zuten aldaketa politiko, ekonomiko eta sozialekin batera. Estatuak bere gain hartu zituen bakearen zainketa eta ordena publikoa arautzeko ardura, eta etxea, politikan eta gizarte antolaketan behinola izandako zeregina galdurik, gaur egun “familia” hitzaz adierazten den familia egitura soilera mugatuta gelditu zen, nahiz eta Kantaurialdeko euskal nekazari ingurunean XX.. endea arte iraun duten bizirik etxearen eredu zaharraren ezaugarri batzuek.Etxea: emakumeak eta gizonakGizarte korporatibo batean, gizonemakumeen arteko harremana azaltzeko ezin da bi generoen arteko desberdintasun indibidualistetara mugaturiko azterketa bat egin; aitzitik, kontuan hartu behar da gizarte egituren antolaketa, eta estatutu eta zereginen banaketa.

Euskal etxe nekazarietan, adibidez, etxekoandreak estatutu eta aginpide askoz ere zabalagoa du etxeko mutilzaharrek baino, baina ez emakume izateagatik, baizik eta taldearen antolaketan duen lekuagatik.

Nagusitasun horregatik sortu bide zen euskal “matriarkalismoaren” mitoa, Antzinako Errejimeneko etxearen eredua garai modernoan aplikatu izanetik hain zuzen. Etxean, etxekoandrearen esku zegoen elikadura eta babesa –seme-alaba eta ondorengoena bereziki–, eta zeregin erlijioso eta kulturalak edo sakratuak. Baina zeregin horiek garrantzia galdu zuten modernitatearekin –etxea ez zen batasun politiko eta sozialaren gune izan aurrerantzean–, eta desakralizazioarekin, zeregin sakratuen gainbeherarekin, emakumearen antzinako zeregin nagusiak ilunzalekeria eta diskriminazio iturri bihurtu ziren.

Nekazarien mundua

Nekazari komunitateaHamar familiatik bederatzi nekazariak ziren, eta nekazari komunitateetan biltzen ziren. Baina lege aldetik “hiribildu” estatutua zuten komunitate asko ere nekazari komunitatetzat har daitezke, ekonomiaren eta gizarte antolaketaren aldetik. Dena dela, Kantaurialdeko euskal herrixka eta haran nekazarien azterketa egingo da hemen, batez ere.Oinarrizko definizio bat Nekazari komunitatea usadio eta legedi komuna zuen eta gizarte bizitzaren hainbat alderdi arautzen zituen antolaketa sistema baten mendeko gizartea zen. Komunitateak gobernu propioa zuen, herritarren kontzeju irekiak bideratua. Lurralde batasuna zuen, eta lurraldearen mugak mugarrien bidez adierazten ziren; komunitateek “herri lur” asko zituzten, batez ere mendialdeetakoek. Ekosistemen tankerako egiturak ziren: beren baliabideak eta ekonomia –artzaintza, nekazaritza eta arrantzan oinarritua–, zituzten, eta XVI. eta XVII.. endeaz gero batez ere, jabego eta alor komunek pribatuen gaineko nagusitasuna izan zuten. Herrixka parrokia elizarekin identifikatzen zen, eta parrokiako nabeetan hilobiak zituzten herriko etxeek.

Kanpo harremanak ere bideratzen zituen; horrela erakusten dute beste komunitate batzuekiko muga larreei buruzko eskuliburuek, komunitate auziek, edo inguruko bailaren kontrako gerrek.Komunitateen gobernua Udal ordenantzen eta herritarren kontzejuaren erabakien bidez, talde bizitzarako arauak finkatzen zituen komunitateak, usadio komunean oinarriturik beti ere. Udal batza nola osatu eta udaleko kideak nola hautatu behar ziren zehazten zuen. Ekonomia arautzen zuen, eta ekonomian eragin handia zuen: herri lurrak nola ustiatu esaten zuen, nekazaritzaren eta abeltzaintzaren arteko oreka bilatzen zuen, uzta noiz bildu eta abereak noiz lekuz aldatu erabakitzen zuen; hornidurarako arauak eta prezioak finkatzen zituen, jarduera indibiduala baztertuz eta merkatu eredu komunitarioa ezarriz; eta, oro har, taldearen logikari lehentasuna ematen zion, joera partikularzaleen kaltetan. Era berean, gizarte arauak ezartzen zituen, eta herritarren morala begiratzen zuen. Antzinako Errejimeneko gizarteko talde guzietan bezala, talde antolaketa zurruna zuten nekazari komunitateek, eta indibidualtasuna komunitatearen azpitik zegoen.

Xedapen arautzaileen osagarri, herritarren kontzejuak beste hainbat erabaki hartzen zituen mendien erabilerari buruz, bide konponketari buruz, hornidurei buruz, kanpotarrak onartzeari buruz, beharrean ziren herritarren laguntzari buruz, umezurtzei buruz, etab. Kontzeju irekiak hautatzen zuen, halaber, beste erakunde batzuen aurrean komunitatearen ordezkari nor izango zen, eta, azkenik, udalaren bidez sartzen zen nekazaria kanpoko politika munduarekin harremanetan, herritarren batzarrean ematen baitziren ezagutzera probintziako Batzarren erabakiak eta Errege Ordenak.Izan ala ez izan: herritartasuna Izatasunean oinarrituriko gizarte haietan, gizabanakoen arteko lehenengo bereizketa komunitateko guztizko kide izatea, “herritar” izatea ala ez izatea zen. Herritartasuna benetako “hiritartasuna” zen, komunitatearen eskubide eta betebeharren iturria.Komunitateko kide izateak ematen zituen eskubideak ziren: kontzejuetan parte hartzeko eskubidea, kargu publikoak hartzekoa, herri ondasunak erabiltzekoa, eta oro har, talde bizitzaren hainbat alderditan taldekide gisa parte hartzekoa; eta betebeharrak, berriz, zergak ordaintzekoa, herri lurrak lantzekoa, arma erakusketetan parte hartzekoa edo lurraldearen zainketan eta babesean eta etsaiaren kontrako espedizioetan parte hartzekoa.

Herritartasunaren perzepzioa, ordea, ez zen berdina euskal saltusean eta Erriberako hiribilduetan. Kantaurialdeko haranetan herritarren etxe multzo gisa definitzen zen komunitatea; herritartasunaren erreferentzia etxea zen, subjektu sozial, komunitateko kide eta eragile zen aldetik. Etxeak ematen zien herritar izaera hori belaunaldi bakoitzeko kideei, etxekoei, bereziki etxe jaun eta etxeko andreari, hau da, komunitatearen aurrean etxearen ordezkari zirenei.

Baina komunitate horietako herritar izatea ez zen lortzen erraza. Haran batzuetan hutsik geldituriko auzo etxe guztiak erosi zituzten, edo kaparetasun eta odol garbitasunezko frogak eskatu zituzten, kanpotarrik onartu beharrik ez izateko. Izan ere, mundu mugatua zen, taldearen baliabideen banaketan oinarritua baitzen ekonomia, eta beraz, oreka handia behar zuten guztientzako adina baliabide izango baldin bazen.

Erriberako hiribilduetan aldiz, familiari lotuagoa zen herritartasuna. Aski zen herritar izateko nolabait herrian finkatuta egotea –denbora jakin batean bertan bizi izanez, bertako norbaitekin ezkonduz edo ondasun jakin batzuen gaineko jabetza lortuz–, herritar faltan baitzeuden eskualde horretan.Barne kontraesanen agerpena: “herritar” lurjabeak eta “biztanle” maizterrak Komunitatea herritarrez osaturiko talde bat zen hasteko, baina Aro Berrian zehar garrantzi handiko prozesu historiko bat gertatu zen Kantaurialdeko komunitateetan: izan ere, lurralde horietan “biztanleen” familiak sortu eta ugaritu ziren. Herritartasunik gabeko familiak, herri etxerik gabekoak ziren. Maizter bizi izaten ziren, eta beraz, ez zuten gainerako herritarren eskubide eta betebeharrik; aitzitik, herritarrekiko mendekotasuna zuten, ezin zuten udal batzarretan parte hartu, eta herritarren eskakizunei men egin behar zieten herri ondasunak eta komunitatearen beste zenbait zerbitzu baliatzeko.

Maizter familia horiek ugaritzea komunitatearen baitan sorturiko kontraesan handienetako baten eragile izan zen, tentsio eta gatazka iturri. Kantaurialdeko komunitateetan, nekazari lurjabeen portzentaia %70etik %30era jaitsi zen, gutxi gorabehera, XVII.. ende hasieratik XVIII. mende amaierara.Prozesu hori bizkorragoa eta gogorragoa izan zen hirigune nagusien eskumeneko landa inguruneetan. Baina oraindik ez da aztertu prozesu horren jatorria eta bilakaera.

Baztango haranean XVII. mendean hasi zen: artoaren ereintza hasi zenean demografiak gora egin zuen etengabe, eta familia berriei herritartasuna ukatu zitzaienez, habitat aldaketa gertatu zen, jende asko mendiko bordetan jarri baitzen bizitzen XIX.. endearen lehen herenean.

Horrela, denboraren joanean bi eratako komunitateak eratu zirela dirudi: batetik herritarren eta lurjabeen komunitatea, eta bestetik maizterren komunitatea, baztertua, herritarren mende zegoena.

Nekazari komunitateen baztertze hori gogorren jasan zuten taldeen artean aipagarria da Baztan, Erronkari edo Zaraitzuko agotena.Ekonomia desberdintasunak: aberatsak eta pobreakEkonomiaren ikuspegitik nekazari familiak lurjabe, maizter edo alogerakoak izan zitezkeen, lantzen zuten lurrarekiko zuten harremanaren arabera, baina bestelako egoera batzuk ere gertatu ohi ziren: adibidez, lurjabe izan arren maizter aritzen zirenena, edo tarteka alogeran lan egiten zutenena, edo lurra lantzeaz gainera eskulangintzako lanak ere egiten zituztenena. Era berean, herri edo hiribildu txikietako eskulangileek lurra lantzen ere jarduten zuten, ezin baitzuten beren lanetik bakarrik bizibidea atera.

Jabetzen banaketan desberdintasun handiak zeuden lurralde batzuen eta besteen artean. Horrela, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroako ipar eta erdialdeko lurretan lurjabe txikiak ziren nagusi, maiztergoaren gorakada handia gertatu zen arte XVIII.. endean. 1787an, berriz, Nafarroan alogerako langile ziren Iruñeko merindadeko nekazarien %16,4 eta Tuterako merindadekoen %84,9; Kantaurialdeko eta Andaluzia mendebaleko kopuruen artean zegoen desberdintasunaren parekoa zen alde hori.

Aberats eta pobreen arteko desberdintasuna oso handia zen euskal gizartean, baina ez, halere, Espainiako estatuan adinakoa.

Nafarroan, esaterako, elizak landa lurren %4aren gaineko jabegoa bakarrik zuen. Nobleek ondasun gehiago zuten, baina, salbuespenak salbuespen, jauregidun batek 50-100 ha zituen, gutxi gorabehera, eta hori oso jabego txikia zen Gaztelako noble handien jabegoekin alderatzen bada.

Bizibidea aise ateratzen zuten nekazariak ere baziren, labore edo muztio soberakinen salmentatik eta animaliak heztetik bizi zirenak. Nekazari haien etxeetan morroiak eta zerbitzariak aritzen ziren langile.

Nekazari aberatsek kapare izatera iristeko aukera izaten zuten, eta bigarrengo semeakapaiz ikasketak edo lege ikasketak egitera bidaltzeko ahaleginak egiten zituzten.

Bestaldean, ordea, nekazari pobreak zeuden. Nekazari pobreen bizimodua oso gogorra zen, eta unean uneko egoerari aurre egin behar izaten zioten. Lur eta abere gutxi zuten, eta, bizibidea ateratzeko lain ez zutenez, beste lan batzuk hartu behar izaten zituzten, nekazaritzako lanen osagarri: burdinoletako peoi, besalari, egurgile, ikazgin, mandazain, eskulangile etab. aritzen ziren. Familia horietako seme-alabak oso gazterik ateratzen ziren etxetik, morroi, artzain edo zerbitzari. Komunitate bateko kide izateak ematen zien bizitzeko oinarrizko laguntza, kontzejuaren abereak zaintzen, “erruki kutxen” eta beste laguntasun batzuen bidez, eta bereziki, herri baliabideei esker, lur horietatik ateratzen baitzituzten hainbat gai: gaztainak –mendialdeko komunitateetako pobreen ogia–, etxeak eta tresnak egiteko egurra, sua egiteko zura, abereentzako iratxe eta bazka, eta haran batzuetan, doan lantzeko edo ereiteko lurrak.Komunitateetako hegemonia: lekuan lekuko eliteak Jauregiek edo oinetxe nagusiek hegemonia zuten komunitatearen baitan, eta haiek ziren komunitateetako gobernuen zuzendari. Beren aginpidearen oinarriak maiorazkoa edo bigarren semeak botere guneetan jartzea eta eskualdean, probintzian edo Gortean aliantzak egitea ziren, baina oinarri sozial bat ere bazuen, handikiek komunitatean sortzen eta mantentzen zituzten bezeria eta prestijiozko harremanetan.

Babes eta mendekotasunezko harremanetan oinarritzen ziren; Bizkaian, adibidez, burdinoletako jarduerarekin harreman zuzena nahiz zeharkakoa zuten herritarrak burdinoletako jabeen mende zeuden. Ez dirudi, halaber, nobleek lekuan lekuko aginpidearen monopolio itxi eta monolitikoa zutenik; gizarteko beste alor batzuek ere parte hartzen zuten, mendeko bezala bazen ere, maila apalenetan eta lan gogaikarrienak eginez.

Etxe nagusiak asko zaintzen zuen bere prestijioa komunitatearen aurrean. Handikien ezaugarri nagusia zen gizartearen aurrean bere nagusitasuna erakusteko sinbolo eta jarduera jakin batzuez baliatzea.

Etxearen kapital sinbolikoaren osagai guztien bidez –bikaintasuna, leinuaren jatorria, tituluak eta karguak, errege eta eliz agintariekiko harremanak, hilobi bereziak etab.–, erakusten zuten handikiek beren aginpidea komunitatearen aurrean, osagai horiei begirunez begiratu behar zitzaien eta nagusitasuna adierazten zuten.

Estatus pribilejiozko hori erakusteko eta sakralizatzeko gunea parrokia eliza izaten zen; parrokia elizetan hilobi bereziak zituzten handiki familiek, beren leinuko hildakoentzat.

Kaperautzak eratzen zituzten, etahaien babesle izendatzen zuten maiorazkoaren oinordekoa, hark ahaideren bat izenda zezan kaperau. Familia ospetsuenek kaperak eraikitzen zituzten eta erretaulak, estatuak, kalizak etab. ematen zituzten kaperarako, familiaren nagusitasun eta bikaintasunaren erakusgarri. Hiletak ere gizabanakoen maila nabarmentzeko ekitaldiak ziren. Prozesioetan, arma erakusketetan eta gainerako jendaurreko ospakizunetan leku jakingarria zuten. Eta ospakizunak eta harrera ekitaldiak ere antolatzen ziren leinuko kideek lorturiko karguak ospatzeko eta goresteko.

Aldi berean, politika paternalista eramaten zuten aurrera handikiek, diru emateen eta erruki egintzen bidez, eta politika horrek ospea emateaz gainera, laguntza jasotzen zutenekiko mendekotasuna eskaintzen zien. Zeregin paternalista horietako batzuk ziren, esaterako, erietxeetarako eta pobreentzako limosnak, parrokia elizentzako diru laguntzak, herriaren beharrak asetzeko laguntzak eta beste babes molde asko eta asko. Eskuzabal izatea zen nagusien rolaren betebeharretako bat, eta bere bikaintasunaren erakusgarria.

Horren guztiaren oinarrian zegoen sistemak handikien boterea betikotzen zuen usadioaren bidez, nahiz eta aldi berean mugatu ere egiten zuen; izan ere, usadioa urratzeak gutxiespena zekarren komunitatearen aurrean.Nekazari etxeaKantaurialdeko haranetako nekazari komunitateetan, etxea zen gizarte egituraketaren oinarrizko zelula, ekoizpen unitate oinarrizkoa eta gizabanakoaren etorkizuna baldintzatzen zuen entitate bat.

Baserria batasun juridiko eta soziala zen, ondasun banaezina, belaunaldiz belaunaldi transmititzen zena. Etxebizitzaren inguruan antolatzen ziren gainerako zereginetarako alorrak: landa lurrak, larreak, eta are mendi lurren bat ere. Multzo guztia aski txikia izaten zen, emankorra gertatzen zen beso asko aritzen zelako han lanean, eta, oro har, autokontsumorako ekoizpena bideratzen zuen, nekazaritza, abeltzaintza eta basogintzan oinarritua. Garia, abereentzako arbia, artoa eta lekadunak ereiten zituzten etxekoek elikatzeko, eta gaztainak, hirugiharra, esnea, sagardoa eta inportaturiko ardoa izaten zuten gai horien osagarri. Basoa baliabide handia zen, eta baserriaren ekonomia herri lurretan oinarritua zen.

Nekazari familia asko baserriaren maizter izaten ziren. Errenta aski apala zen; praktikan, maiztergoak ez zuen amairik, gaitasun handieneko semeari utz baitziezaiokeen ondorengotzan. Horri esker lurra lantzeko aukera zegoen, epe laburrerako maiztergoak ematen zuen segurtasun eza jasan gabe.Familiaren osaera eta egitura: bi ereduAzterketa honetan kontuan hartzen diren lurretan bi familia eredu oso desberdindu zeuden garai hartan: familia zabala edo leinu familia zegoen batetik, Kantaurialdeko euskal nekazari giroan, eta familia soila, Ebroko sakonunearen inguruko lurretan.Leinu familia Leinu familia etxea gizarteko gorputz gisa azaltzen duen eredu bati dagokio. Leinu familian herentzia semeetako baten esku gelditzen zen, ondasunen banaezintasuna mantentzen zela. Horrela gertatzen zen Ipar Euskal Herriko lurraldeetan, Bizkaian eta Gipuzkoan, Nafarroako mendialdean eta Araban, Aiarako haranean. Ondasunen transmisioa oinorde aukeratutako alaba edo semearen ezkontzarekin batera gauzatzen zen. Oinordea aukeratzeko askatasuna zegoen, Lapurdin eta Zuberoako parte batzuetan izan ezik: bi lurralde horietan beti premuaren esku gelditzen zen herentzia, izan semea edo alaba. Baina, dena den, joera nagusia seme nagusiaren esku uztea zela dirudi.

Leinu familia horren inguruan, etxekoen antolaketa arau zorrotz batzuek mugatua zen. Etxeko kide ziren: jaun eta andre gazteak, jaun eta andre zaharrak, belaunaldi bakoitzeko mutilzaharrak, bai haurrak nola nagusiak, morroiak –etxeko jaun edo andreen mende zeuden bitartean–, eta nolabait, baina argi eta garbi, aurreko belaunaldietako “etxeko hildakoak”, etxeak parrokia elizan zuen hilobian lurperaturik egoten zirenak.

Sistema hark gizabanakoaren estatutua eta egoera mugatzen zuen. Jaun-andreek, etxeko jaunak eta etxeko andreak, etxearen zuzendaritza, batetik, eta komunitatearen gizarte eta erlijio bizitzan etxearen ordezkaritzako zereginak beren esku zituzten.

Jaun-andre zaharrak, artean bizirik zirela egiten baitzuten ondarearen emaitza, senar-emazte gazteen azpitik gelditzen ziren, nahiz eta berentzat gordetzen zituzten zenbait eskubide eta gozamen –eskualde batzuetan batzuk, besteetan beste batzuk–, eta beren egoera gero eta gehiago apaltzen zen lanerako ahalmena galdu ahala.

Herentziarik eskuratzeko aukerarik ez zuten seme-alabek, zeinek bere “senipartea” jasotzen zuen, sinbolikoa halere Nafarroan eta Bizkaian. Politika ideala zen etxera ezkontzen zen ezkontideak dote handia eramatea seme-alabak hornitzeko, horrela seme-alabak beste etxe batzuetara ezkontzeko aukera izan zezaten. Baina askotan ez zen izaten sortetxean betiko ezkongabe gelditzea beste erremediorik, etxeko nagusien mende, edo elizara, ejerzitora, ofizioren bat ikastera irtetea edo Ameriketara emigratzea, semeak, eta komentuan sartzea, alabak.

XVIII. mendean maiztergoak gora eta familia lurjabeen portzentaiak behera egin bazuen ere, etxearen ideologia ez zen desagertu; aitzitik, egoera berriari egokitu zitzaion.

Izan ere, maizterrek leinu familiaren eredua jarraitu zutela dirudi, eredu hura egoera berriari egokiturik beti ere. Gipuzkoako XVIII. mendeko maizter familietan sarritan gertatzen zen, oinordekoa ezkontzen zenean, gurasoek maiztertzan zituzten lurren erdia ustiatzeko eskubidea ematea hari. Maizterrek semeei ematen zieten eskubide horrek badu antzekotasunik familia lurjabeetan jaun-andre zaharrek, lanean jarduteko ahalmena zuten bitartean, berentzat gordetzen zuten baserri erdiaren gozamenarekin.

Nafarroan, jokaera desberdina zuten Mendialdeko eta Erriberako familiek. Mendialdeetan, familia zabala, leinu familia izaten zen. Etxean gurasoak eta seme-alabak, eta zehar ahaideak (osabak edo anai-arreba ezkongabeak) eta morroiak bizi ziren.

Familia bakoitzean sei lagunetik gora izaten zen, batez beste. Komunitate haietako errejimenak zaildu egiten zuen beste herri batzuetan bizitokia hartzea, eta beranduago ezkontzen zirenen eta betiko ezkongabe gelditzen ziren portzentaia garaiagoa zen.Familia soila Nafarroako Erriberan, aldiz, familiak txikiagoak ziren, familia soilak, gurasoek eta seme-alaba txikiek osatuak; lau bat lagun ziren etxe bakoitzean. Herentzien banaketa, herritartasuna lortzeko eta ezkondu nahi zutenek soldatapeko lana aurkitzeko zuten erraztasuna da era horretako familiak izateko eta jendea hain gazterik ezkontzeko eta ezkontza unibertsala izateko arrazoia.

Mundu urbanoa

Hiria, korporazio sare konplexuaHiria oso tankera desberdineko gizarte talde edo organizazioen sare bat zen: etxe aberatsak, etxe merkatariak, lantegiak, nekazari familiak, herriak, salerosleen kontsulatuak, eskulangileen gremioak, kofradiak, parrokiak, komentuak, etab. Familiak talde organizazio bat baino gehiagotan sarturik zeuden aldi berean, eta organizazio bakoitzak zeinek bere araudia, jarduera, kontrol sozialerako sistema eta hierarkia zuen. Gizarte zelula jakin haietatik at gelditzen zirenak baztertuak ziren; esketik bizi ziren, arlote, edo hiriko “erruki etxeen” laguntzatik.Talde egitura, beraz, ez zen herrixken ezaugarria soilik. Gasteizko Aro Berriko auzoek, adibidez, gizarte organizazio urbanoen ezaugarriak zituzten. Hiriko kaleak eta auzoak 21 auzunetan banaturik zeuden, kale zatien arabera, eta auzune bakoitzak komunitate bat osatzen zuen, bere gobernu eta guzti; hirikoaren baitan beti ere, baina zeinek bere karguak eta aldian aldiko herritarren batzarrak zituztela. Auzuneetako talde bizitza estuak betebeharrak ezartzen zizkien herritarrei eta aldi berean, zerbitzu publikoak, elkartasuna eta gizarte aseguruko moldeak eskaintzen. Auzuneek konponbidea eman behar zieten barne gatazkei, herritarren eta etxezainen arteko elkarrizketaren bidez; auzotarren bazkarien eta beste ekitaldi komunen bidez harremanak sendotu ohi zituzten; laguntza ematen eta parte hartzen zuten erien zainketan eta hiletetan; auzuneko pobreei laguntzeko erruki egintzak egiten zituzten; zaindari santuaren jaiak ospatzen zituzten, eta jaiak antolatzen zituzten auzuneko haur eta gazteentzat; zainketa eta suteen kontrako babeserako taldeak, kaleak konpontzekoak, garbiketarakoak eta higienerakoak, ordenaren eta taldearen babeserakoak, etab. antolatzen zituzten. Era berean, auzuneko kide izateak eragina zuen auzotarren jarreran, eta auzo lanak nahitaez bete beharrekoak ziren sarritan.

Talde hauek Antzinako Errejimeneko hirietan nagusi zen izaera komunitarioa erakusten dute, nahiz eta hiria herrixka baino mundu zabalagoa izan zen beti, eta hiriak izan ziren aldaketa handien gune nagusiak: ekoizpen moldeetan aldaketak izan ziren, klase bakoitzaren jarduera sozialak beste klaseenetatik bereizten hasi ziren, etab.Hiriak: neurria eta osaera sozioprofesionalaHiri handienak herri handien tankerakoak ziren artean. 1787an Bilbok 9.611 biztanle zituen, Donostiak 11.4949, Gasteizek 6.302 eta Iruñea, Lizarra eta Tuterak 5.000 eta 10.000 artean. Txikiak izan arren, ordea, gero eta garrantzi handiagoko zereginak betetzen zituzten eskualdean, salerosketa, eskulangintza, administrazio eta zerbitzu gune nagusiak ziren heinean.

Hiriek bazituzten zenbai ezaugarri komun oinarrizko, baina hiri bakoitzaren osaera sozioprofesionala berezia zen. Horrela, Bilbon, Baionan eta Donostian, esaterako, merkataritza zen ekonomiaren alor nagusia; metalurgia lantegiak ziren nabarmentzekoak Bizkaiko zenbait hiribildutan eta, batez ere, Gipuzkoakoetan, esaterako Arrasaten (sarrailak), Eibarren (su armak), Tolosan (arma zuriak), Soraluzen (fusilak) edo Hernanin (aingurak); kostaldeko herrietan, berriz, itsasoarekin zerikusia zuten jarduerak ziren nagusi; Gasteiz, berriz, hiri eskulangilea zen, eta garrantzi handia zuten aduanarekin lotura zuten jarduerek; eta Iruñean, azkenik, administrazio zereginak eta gotzainaren egoitza ziren aipagarri, erreinuko hiriburua zenez.

Iruñea izan daiteke garai hartako hirien gizarte eta lan egitura azaltzeko eredurik onena. 1553. urtean 2.000 familia inguru zituen, eta 1817an 2.600; horrek mantsomantso hazi zela adierazten du. Bertan bizi ziren erreinuko goi mailako noble gehienak eta eliz jende gehiena (biztanleria guztiaren %6). Biztanleen %35 lantegietan eta gremioetan jarduten zuten eskulangileek osatua zen: maisu, ofiziale eta ikasleak ziren.

Hiri guztietan bezala, nekazari dezente zegoen: Iruñearen kasuan biztanleen laurdena nekazaria zen, inguruko soro eta etxaldeak ereitera irteten ziren maizter eta alogerako langileak. XVIII. mendean 25 bat merkatari zeuden handizka saltzen zutenak; merkatari haiek harremana zuten probintziako goi mailako nobleekin, eta kasu batzuetan haien ahaide izatera ere iritsi ziren.

Merkatari handi horiez gainera, baziren salerosle txikiak eta dendariak ere –ehunen bat–, gauza askotan merkatari handien mende zeudenak.

Iruñean, erreinuko hiriburu zenez, funtzionario eta burokrata asko zegoen, bestalde: entzulariak, kontseilariak, eta ehun bat legelari eta notario. Bestalde, eta hiri gotortua zela-eta, dozena bat ofizial militar, eta ehun eta berrogeita hamar bat soldadu zeuden, 1679ko zenbaketa baten arabera.

Antzinako Errejimenean ohi zen bezala, morroi eta neskame asko zegoen. Eta azkenik, hiriko hezkuntza eta sorospen zerbitzuek erakarrita, ikasle, eri eta marginatuak ere bizi ziren bertan.Oligarkia urbanoak: nagusitasuna eta babesgoaAntzinako Errejimeneko hiriak eta hiribilduak hiri oligarkia sendo baten mende zeuden. Oligarkia hau noble aristokraten familiez osatua zen batez ere, eta horien azpitik baziren, hiri eta garai jakin batzuetan, merkatari familia aberatsak. Iruñean, Gasteizen eta beste zenbait hiritan etorkidun nobleek zuten nagusitasuna, eta salerosle handiek, berriz, eragin handiagoa zuten merkatari portu garrantzitsua zuten hirietan, esaterako Bilbon, oso aspalditik, eta Donostian edo Baionan, XVIII. mendean zehar. Baionan, XVIII. mendean, hiri oligarkia bertako familia noble batzuek eta, batez ere, merkatari handiek osatua zen; noble eta merkatariak elkarri oso lotuta zeuden, diruz eta odolez.

Aristokrazia haren oinarriak, aberastasun, titulu eta karguez gainera, bezeriazko babesgo bideak ziren. Gasteizen esaterako, XVIII. mendean udal karguak beren esku zituzten familien mende zeuden, halaber, idazkaritzak, artekaritzak, tabernak eta beste hainbat lanbide, eta kargu horiek ematen zizkieten “beren konfiantzako eta aldeko kideei”, “lanbide horiek eskuratzeko itxaropenarekin, herri hartako gehienak mendean hartuta eta jopuak bailiran dituztela”.EskulangileakIndustria aurreko hiri eta hiribilduetan, familien jabetzako lantegi txikietan egiten zen eskulangintza, eta lantegi horiek, langintza ugarienetan behitzat, eskulangileen kofradietan biltzen ziren.Etxe lantegia Eskulangilearen etxea lanbide maisuaren etxea zen aldi berean; haren zuzendaritzapean aritzen zen familia, eta kanpotik etorritako ofizialeak, ikasleak eta morroiak (morroia zuten familien kasuan); lantegia eta denda zen aldi berean eskulangilearen etxea, produktuen ekoizpen eta salmenta gunea; ikasleak eta ofizialeak trebatzen eta gizartean integratzen ziren gunea.Ikasleak Ikasleak maisuaren beraren semeak izan ohi ziren ia beti, edo beste ahaide batzuk bestela, suhiak edo ilobak esaterako. Kanpotik iristen zirenei “ikasle kontratua” egiten zitzaien notarioaren aurrean: inguruko herrixketako haurrak izaten ziren, oro har.

Gasteizen, esaterako, inguruko herrietako haurrei eginak ziren 1550 eta 1575 bitarteko ikasle kontratu guztiak. Kontratu hauetan ikaskuntzaren baldintzak zehazten ziren, eta aitak edo zaindariak ikaslearen gaineko “patria potestad” delakoa ematen zion maisuari.

Horrela, ikaslea maisuaren etxean eta familian sartzen zen, 14-15 urte ingururekin; ahaidetasun eta mendekotasun arteko egoera berezia zuen, eta maisuaren etxeari erabatlotuta gelditzen zen. Bien onurarako elkarri zerbitzuak ematean zetzan harreman hura: maisuak ikaslearen ekoizpen guztia jasotzen zuen, eta ikasleak, bere mantenurako baliabide materialez gainera, lanbidea ikasteko aukera eta jokaera moldeak ikasteko eta korporazioen munduan sartzeko aukera zuen. Ikaskuntzak 2-6 urte bitartean irauten zuen, 4-5 urte kasu gehienetan. Ikaskuntza prozesua amaitu ondoren maisuak jantzia ematen zion ikasleari, diruaren ordez, eta baita lanbidearen tresnak ere batzuetan.

Ikasleek ihes egiten bazuten pleituak zabaltzen ziren, kontratua bete gabe alde egin zutela eta. Pleitu horietan, maisuek esaten zuten ikasleek, ikaskuntza prozesuaren erdia beterik, ofiziale gisa lanean jarduteko gai ikusten zutela beren burua eta beste etxe batean soldata irabazi ahal izateko ihes egiten zutela. Ikasleek, berriz, maisu txarra zelako edo tratu txarra ematen zielako ihes egin zutela esan ohi zuten.Ofizialeak Ofizialeen bizi eta lan baldintzak gogorrak ziren. Otxandion, esaterako, maisuarekiko lan harremana “contrato de aparejamiento” delakoak arautzen zuen. Kontratu hori batetik lau urtera luzatzen zen, eta denbora horretan ofizialea destajuan aritzen zen, egindako lanaren arabera kobratzen zuela. Soldatak txikiak ziren; astekoa ordaintzen zitzaien, eta askotan, ofiziale ezkonduen kasuan, zailtasun handiak zituzten familia aurrera ateratzeko. Horrez gainera, XVIII. mendearen amaieran, menestralak urtean diru kopuru finko bat eta arropa batzuk eskuratzen zituen. Askok zorrak egiten zituzten maisuarekin, eta horren ondorioz ez zuten beste lantegi batera alde egiteko aukerarik izaten zorra kitatu artean.

Antzinako Errejimeneko gizartean korporatibismoa nagusi zen arren, bazegoen halako mugikortasun bat gizarteko maila apalenetan. Izan ere, bizibidea hobekiago ateratzeko, ofiziale asko beste lanbide batzuetan aritzen ziren soldatapean, eta aldirietan baratze eta lur sail txikiak maiztergoan hartu eta lantzen zituzten sarritan.

Ofizialeek maisuaren presioa jasan behar zuten ekoizpenari zegokionez, eta gremioaren eta hiriko gobernuaren kontrolpean aritzen ziren. Lan diziplina areagotzeko, gainera, agintariek ofizialen aisiako jarduerak eta talde harremanak kontrolatzeko ahaleginak egiten zituzten. Aurpegira botatzen zitzaien jokoan aritzea, edatea eta apustuak egitea, tabernetan eta joko etxe publikoetan ibiltzea, “grina txar” horiei egotziz beren pobretasunaren errua, emazteei tratu txarrak ematearena, familiak apurtzearena, eta orobat eskean eta lapurretan ibiltzearena.Eskulangileen arteko desberdintasun sozialak Eskulangileen artean baziren desberdintasun ekonomiko eta estatusari zegozkionak.Izan ere, hierarkia klasikoaren arabera, maisuak, ofizialeak eta ikasleak bereizten ziren, baina bereizketa horrek beste bereizketa nabarmen bat ezkutatzen zuen.

Lantegiko buru, aitaren oinordeko gisa, semea jartzen zen kasuetan –eta hori zen kasu ohikoena–, irakasle izango zenaren bizitzako etapekin bat zetozen maila haiek –nerabe aroa, gaztaroa eta heldu aroa–; baina lantegiaz eta are gremioaz kanpotik zetozenek, nerabe aroko ikaskuntzaren ondoren, betiko gelditzen ziren ofiziale, eta klase bihurtzen zen ofizialtza, oso ofiziale gutxik baitzuten lantegi maisu izatera iristeko aukera.

Ekonomia gorabehera handiak zeuden, halaber, lanbide batzuen eta beste batzuen artean, eta baita lanbide bereko maisuen artean ere. Baziren lanbide aberatsagoak, Gasteizen esaterako argizarigile eta gozogileenak, eta pobreagoak, zapatariena adibidez.

Eta azkenik, lantegi baten eta besteen artean ere desberdintasun handiak zeuden.

Gasteizen, XVIII. mendearen erdialdean, baziren lantegi batzuk zazpi ofiziale eta zenbait ikasle zituztenak, ekoizpen baliabide egokiak zituztenak eta enkargu ugari hartzen zutenak, eta beste askotan, berriz, irakaslea bakarrik aritzen zen, ahaide bakarren baten laguntzaz, oso egoera kaskarrean, eta lanik gabe batzuetan.Eskulangileen kofradiak eta hermandadeak Euskal hirietan, Gasteizen besteak beste, eskulangileen organizazioek ez zuten izan, oro har, Gaztelako eta Europako hiri handietan gremioek iritsi zuten maila eta eragina. Eskulangileen kofradiak edo erruki elkarteak ziren, oro har, lanbide bereko kideentzako edo zenbait lanbiderentzako batera, eta erlijio, jai, elkartasun eta sorospenarekin zerikusia zuten jarduerak eramaten zitzuten aurrera batez ere. Kofradia horiek lan alorrean zuten zeregina oso murritza zen, gremio klasikoenarekin alderatzen bada. Ez zituzten ekoizpenaren ezaugarriak eta komertzializazioa arautzen. Oro har, ofiziale eta maisu izatera iristeko bideak arautzen zituen, hori baitzen lantegi bat zabaltzeko ezinbesteko maila; batez ere XVIII. mendearen bigarren erdialdean, kanpotik iritsitako eskulangileen etorrera murrizteko neurri gogorragoak hartu zituzten garaian.

Bestalde, hiriak aski txikiak zirenez, oso eskulangile gutxi aritzen zen lanbide bakoitzean, eta lanbide ugarienetako eskulangileen kofradiak bakarrik eratzen ziren, esaterako Gasteizen, arotz eta egur langileenak, argizarigileena edo zapatariena.

Eskulangileen kofradiek zeinek bere ordenantza zuten, zeinek bere gobernu era eta gizarte jarduerak. Egitura hierarkikoa zuten, lantegiaren eta lanbidearen hierarkia islatzen zuena, eta maisuen esku zeuden gobernu kargu guztiak. Antzinako Errejimeneko organizazio korporatibo guztiak bezala, kofradia haiek beren kideekiko elkartasuna bideratzen zuten, baina kideak babesteak kanpokoengandiko babesa esan nahi zuen, eta kideak onartzeko eta kanporatzeko arauak ezartzen zituzten horretarako.

Lanaren alorrean, gremioek emakumeak baztertzen zituzten; emakumeak ez zuen inolako ofiziorik ikasterik. Senarraren ordezko aritzen ziren batzuetan, merkatari, eskulangile edo tabernarien alargunak esaterako.

Hala ere, emakumeak lanaren munduan zuen zeregina garrantzi handikoa zen, batez ere, zenbait lanbidetan: oihalgintzan, espartingintzan, jostungintzan, etab., edo elikadurarekin eta hirien hornitzearekin zerikusia zuten jadueretan, esaterako okingintzan, opilgintzan edo azokako salgaien salmentan. Hala ere, bakarrik bizi ziren alargunak, edo seme-alaba asko zituztenak, pobre bizi izaten ziren, eta neskame sartu edo eskean, eta batzuetan, emagaldu aritzen ziren.ArrantzaleakItsasoarekin zerikusia zutenak gutxiengoa ziren biztanleen artean (1794an biztanleen %4 Bizkaian); baina hala ere, arrantzaleek garrantzi handiko zeregina zuten kostaldeko hiribilduetan. Arrantza kostaldean egiten zen, oro har, eta aldi berean nekazaritzan aritzen zirenen soldata aberasteko jarduera izaten zen sarritan.Itsasgizonen kofradiak Arrantzaleak itsasgizonen kofradietan antolaturik zeuden, eta ezinbestekoa zen kofradia bateko kide izatea lanbide horretan jarduteko. Bizkaian eta Gipuzkoan, Erdi Aroan Plentzian, Bermeon, Lekeition, Deban, Donostian eta Hondarribian sorturiko kofradiez gainera, Aro Berrian kofradiak sortu ziren beste hainbat herritan: Muskiz, Santurtzi, Portugalete, Algorta, Mundaka, Elantxobe, Ea, Ondarroa, Mutriku, Zumaia, Getaria, Zarautz, Orio, Pasaia eta Errenterian.

Kofradiek zuten portu bakoitzeko jardueraren monopolioa, eta jarduera hori antolatzen eta arautzen zuten: beren ardura zen arrantza, arrainaren merkaturatzea, garraioa eta salmenta, kofradiak baitzuen hiribilduko arrain horniduraren monopolioa eta baita atoiarena ere. Kofradia bakoitzak zeinek bere arrantza araudia finkatzen zuen; “txalupen” ezaugarrien berdintasuna eskatzen zuen, ekonomia kapitalista ezaugarritzen zuen enpresa askatasuna galaraziz; portuaren eraikuntzan, zainketan eta garbiketan parte hartzen zuen; laguntza ematen zien kofradiako kide eriei, elbarriei eta zenduen familiei; erlijio ekitaldi eta jaiak antolatzen zituen, eta oro har, oinarrizko egitura zen arrantzaleen bizitzan.

Gainerako gremioek bezala, hierarkia zorrotzeko egitura zuten itsasgizonen kofradiek.

Hiru maila bereizten ziren: txalupazainaedo jabea, itsasgizon edo arrantzale arruntak, eta ontzimutilak. Beste gremio batzuetan bezala, kofradiaren gobernua ontzi jabeen esku zegoen.PobreakOro har mintzatuz, gizarte aski pobrea zen hura. Goi mailako klase pribilejiodun batzuk bakarrik bizi ziren errentetatik edo zuten ongi bizitzeko ondasun aski. Gehienak larri bizi ziren, eguneroko lanetik, eta unean uneko egoeraren eta etxeko lantaldearen ahalmenaren mende zeuden, nola edo hala. Behe mailetan batez ere, familien ekonomia oso ahula zen, eta unean uneko zenbait gertaeraren ondorioz erraz egin zezakeen behera, adibidez, uzta txar, langabezia, familia buruaren eritasun luze edo heriotzagatik, etab. Horrelako kasuetan miseria gorrian gelditzen zen familia.

Horrez gainera, pobretasuna ziklikoa zen, eta egoera txar batek luzaz iraunez gero pobrezia aldia irits zitekeen.

Dena dela, eta Espainiako zenbait hirirekin alderatuz gero, euskal hirietara iristen ziren pobreen kopurua, hau da, bigarren errolda euskal hirietan zutenena (Iruñean, Bilbon edo Gasteizen) ez zen handia.

Pobre gehienak bakarrik bizi ziren alargunak edo seme-alaba txikiak zituztenak ziren; eriak edo elbarriak ere baziren; eta baita hainbat lanbidetako ofiziale eta alogerako langileak ere, bizi baldintza kaskarrak zirela-eta larri bizi zirenak, unean uneko edozein aldaketa edo lan merkatuko geldialdiek miserian utz zitzakeenak.

Garai hartan ezin asmatuzkoak ziren pobretasunaren kontrako neurriak, eta ez zegoen behartsu guztiei laguntzeko adina baliabide. Ez zegoen gizabanakoen beharrei erantzuteko sistema orokorrik, erakunde estatalik edo elkarterik. Miseria, eritasun, elbarritasun edo zahartzaroan, hurbileneko gizarte zirkuluetatik bakarrik iristen zen sorospena, hau da, etxekoen, ahaideen, gremio kofradien eta auzuneen aldetik; komentuen, parrokien eskutik, eta hirietako erruki erakundeetatik.

Udal laguntzari dagokionez, XVIII. mendean baliabideak pilatu eta arrazionalizatu ziren, pobretasunari buruzko ikuspegi aldaketa bati esker; izan ere, gizarteko arazo gisa hartzen hasi zen pobretasuna, eta ez hainbeste erruki partikularraren bidez gainditu beharreko zerbait bezala. Sorospen politika aurrera eramateko oinarria zen benetako pobreak eta gezurrezkoak bereiztea: alde batetik “alfer, arlote eta nagiak” zeuden, eskea debekatu eta lan eginarazi behar zitzaienak, eta bestetik “benetako herritar pobreak”, lanerako ezintasuna zutenak, benetan laguntza behar zutenak.

Udal erakundeak antolatu ziren, Gasteizko umezurztegia adibidez, 1780an sortua agintari ilustratuen ekimenez, pobre guztiak biltzeko eta lantegietan lanean jartzeko; horrelaordainduko zuten erakunde horiek mantentzeko behar zen diruaren parte bat.Marginatuak. Marginalitatea eta marginazioaBi eratako marginatuak bereizten ziren batez ere: batetik, egoera pertsonal edo familiakoa zela-eta, gizartean antolatzen ziren eta oinarrizko laguntza emateko ardura zuten zeluletatik at gelditzen zirenena, adibidez eskale eta arloteena, eta, bestetik, gizarteak berak baztertzen zituenak, erlijio, kultura edo arraza arrazoiak zirelaeta, adibidez juduak, mairuak edo agotak.

Pobre gehienak ez bezala, eskaleak eta arloteak deserroturik bizi ziren, esketik eta pikareskatik. Familiarekiko loturarik gabeko jendea zen, edo familia loturarik noizbait izan bai baina galdutakoak: haurretan abandonatutako, umezurtz gelditutako edo etxeko tratu txarretatik ihesi joandako gazteak ziren asko, beste nagusi batzuen morroi edo soldatapeko langile gisa aritzera herritik alde egin eta elbarritasun edo ezintasunen baten ondorioz lanerako gauza ez zirela gelditutakoak.

Euskal probintzietan zenbait talderen baztertzeak –judu, konberso, beltz, ijitoenak esaterako–, esanahi berezia izan zuen oinetxeen ideologiaren eraketan, eta euskaldunen kaparetasuna odol garbitasunaren bidez betikotzeko asmoan. Izan ere, ideologia horren arabera, ezinbestekoa zen “odol zikina” baztertzea, baldin euskaldun kristau zaharren, Tubal beraren ondorengoen odol garbitasunak iraungo bazuen.

Nafarroan, juduak egotzi odoren, ez zen beste lurraldeetakoen moduko zatiketarik izan erlijioaren eta kulturaren aldetik kristau zaharren eta beste erlijio batera konbertitutakoen edo mairuen artean. Bestalde, Baionan judu kolonia handi bat osatu zen juduak Iberiako penintsulatik egotziak izan ondoren.

Nafarroako Mendialdean marginazio era berezi bat zen “agotena”, Baztan, Erronkari eta Zaraitzuko ibarretan. Bozateko auzoan, Arizkunen, bizi zen agoten talderik handiena, Ursuako jauregiko lurretan kolono. Ez zuten herritartasunik, eta elizan ere atzeko aulkietan bakarrik egoteko aukera zuten.

Agoten izen txarrak orain dela gutxi artetsu iraun du, eta Nafarroako gizartean irain larria izan zen “agote” hitza; hori zela eta, 1817an Gorteek “inori ez deitzeko agote, eta hala egiten duenari iraintzaile zigorra ezartzea” erabaki zuten.

Gizarte errejimen baten eta errejimen horren ezaugarri nagusien laburpena egin da gai honetan. Gizarte haren aldakuntza prozesuetan barne kontraesanak eta aldaketak gauzatu ziren, eta haiek ekarri zuten errejimen horren beraren gainbehera. Baina prozesu hori beste atal batean aztertuko da sakonago.