Euskara eta Euskal Literatura»Euskara eta Euskal Literatura

Ahozko tradizioa

Ahozko tradizioa eta folklorea

Ahozko tradizioaz mintzo garenean, bi kontzepturen bidez mugatzen dugu alorra: ahozkoa eta tradizioa. Beraz, tradiziokoa ez den ahozkotasuna kanpo geratuko litzateke, eta bai halaber ahozkoa ez den tradizioa.

Ez dirudi, ordea, gauzak hain samur bereiz daitezkeenik. Ezaugarri eta prozedura anitz biltzen dira ahozko tradizioa deitu izan zaion alor zabal eta heterogeneo horretan.

Mugak ez dira garbiak; izan ere, ahozko prozedurak eta idatzizkoak orpoz orpo ibili izan dira elkarrekin Mendebaleko eta Ekialdeko kultura garrantzitsuenetan; eta gauza bera gertatu da tradiziokoak diren testuen eta ez direnen artean, tradizioaketengabe galtzen baititu testu zaharrak, eta etengabe barneratzen berriak edo berrituak.

Benetan ahozko tradizioaz mintzatu nahi badugu, inolako interferentziarik gabe, historiaurreko gizarteetara jo beharko dugu, edo haien mailan daudenetara; hots, inoiz testu idatzi batek kutsatu ez dituen gizarteetara.

Hortik abiatuko gara, baina ez gara horretara mugatuko, ezen ahozko tradizioa gertaera zabala eta anitza baita.

Argitu ditzagun gehixeago kontzeptuak.

Ahozkotasuna era askotara ager daiteke gizarteen testu-adierazpenetan. Zenbait ikerlarik ahozkotasun mailak bereizten dituzte; esate baterako W.J. Ong-ek edo P. Zumthorek.

Azken horrek, adibidez, honako bereizketa hau eskaintzen digu: – Badago oinarrizko ahozkotasun garbi bat, inoiz idatzizko testuekin harremanikizan ez duena. Historiaurreko gizarteen adierazmoldea da hori, eta oraindik orain munduan ez ziren bat eta bi egoera horretan zeuden gizarteak, hala Afrikako oihanetan, nola Asia, Amerika edo Ozeaniakoetan.– Ahozkotasuna, bestalde, testu idatzien alboan ere ager daiteke. Maila horretako ahozkotasunean, testu idatziek eragina dute ahozko adierazpenetan, eta alderantziz, baina ez handiegia; harremanak ez dira oso estuak, eta ahozko kulturaren eta idatzizkoaren artean muga sakon bat dago oraindik. Ahozkotasun mistoa deitu izan zaio, eta hori gertatu den gizarteetan, idatzizko adierazmoldea izan da gizartea antolatu eta gobernatu duena; boterea letradunen eskuetan egon da; herria, ordea, alfabetatu gabea da, ahozko harremanetan murgildua. Molde horren gainean eraiki da azken bi mila urteko mendebaleko zibilizazioa.

Molde hori da nagusi gaur egun gizarte “atzeratuetan”. Hala ere, eta zenbait ikerlarik adierazitakoaren kontra, munduan agertu den ahozkotasun misto horretako testuak aztertuz gero, badirudi testu idatzien eta ahozkoen arteko harremana ez dela hain ahula izan; letradunak boterea hartzen duenean (eta boterea ia beti erlijioarekin loturik doa, jakina), testu idatziaren oihartzunak gizarte osora hedatzen direla dirudi, eta, alderantziz, lehen testu idatziak ahozko tradizio luze baten bilketa izango lirateke batez ere.

Hala ere, gizarte horietan tradizioaren igorpena ahoz egiten da, ia osoki, eta testu idatziak boteredunen eta apaizen altxor dira.

– Alfabetatze orokorrak ahozkotasuna bigarren mailan utzi du gaur egungo gizarte zibilizatuetan. Kultura idatzia nagusitu da arlo guztietan, eta ahozko adierazpenak testu idatzien eraginaren mende agertzen dira. Bigarren mailako ahozkotasuna deitu izan diote horri ikerlariek.

– Azkenik, aurrerapen teknologikoak beste ahozkotasun mota bat hedatu du gizarte aurreratuetan: bitarteko mekanikobereiz ditzakegu. Ingelesen tradizioan, tradizio folklorikoa arimaren eta adimenaren emaitzetara mugatzen da: ipuinak, elezaharrak, mitoak, erritoak, kantuak, danbatentak, eta ordenagailu bidez agertzen joango diren adierazmoldeak. Horiek guztiek ahozkotasun molde berriak sortuko dituzte, eta homogeneizazio prozesu arriskutsu batera daramate gizarte “aurreratua”.Tradizioaren kontzeptuari dagokionez, testu tradizionalak gizarte baten memorian irauteko ahalmena du. Lehen mailako ahozkotasunean, memorian iraute hori ahotik belarrirako igorpenaren bidez egiten da, eta horri deitu izan zaio kutsadurarik gabeko tradizioa. Testu idatziak agertzen direnean, ordea, tradizioko zenbait molde idatziz biltzen dira, eta maiz birmoldaturik agertzen; ahozko tradizioaren oihartzunez eta moldez beterik daude lehen testu literario idatziak.

Bestalde, testu idatzi asko ahozko bidetik hedatzen dira, eta gizartearen memorian gordetzen.

Jorra dezagun orain tradizioaren kontzeptua.

Tradizioarekin zerikusi zuzena duen ideia bat folklorearena da. Ideia horri ahozkotasun hitzaren ikuspegi zabalagoak kendu dio lekua ahozko adierazpenaren alorrean. Hala ere, tradizioaren ikerketan eragin handia izan du, eta merezidu aztertzea. Folklore kontzeptuak adierazpen herrikoi osoa bildu nahi du, zein hitzezkoa, zein beste baliabidez egina. Hitz hori W.J. Thoms-ek asmatua da, folk (herria) eta lore (jakinduria) hitzen elkarketaz; herriaren jakinduria adierazi nahi du, beraz, eta ohitura multzo baten adierazle izango litzateke. Thoms-ek hitz hori alemanierako Volksgeist (herriaren arima), Herder-ek eta Grimm-ek erabili zutena, ingelesera egokitzeko asmatu zuen; gero, hitza fratsesera igaro zen, eta hortik hainbat eta hainbat hizkuntzatara. XIX. mendeko ikerlariek, folklore kontzeptua asmatu baino lehen, Greziako tradiziotik oso kontzeptu aberatsak jasoak zituzten, hala nola, ethnos, laos eta demos kontzeptuak. Ethnos hitza herri eta kultura anitzetako ohituretan aurki zitezkeen bereizgarrien multzoa adierazteko erabili zen. Laos hitzak, berriz, laikotasunaren kontzeptua ekarri zuen.

Azkenik, demos hitzetik dator herriaren kontzeptua (Volks, Folk). Testuinguru horretan jaio zen folklore hitza, eta antzinako kulturen azterketaz gain, unean uneko adierazpen kultural biziak ere aztertu nahi izan zituzten folkloristek, non kantuak, dantzak, elezaharrak, eraikuntzak, eskulanak, giza-erakundeak eta beste zernahi adierazpen bildu nahi baitzituzten. Hala ere, folklorearen kontzeptua zehazterakoan ez datoz denak bat. Hiru ikuspegi nagusi

Ahozko tradizioa munduan

Ahozko tradizioak indar berezia erakutsi duen hiru gune aukeratuko ditugu, adibide gisa: Afrika, non oraindik ere tradizio horrek bizi-bizirik baitirau; India, Mendebaleko ahozko tradizioaren oinarrietako bat, non erlijioaren inguruan ahozko errezitazioak (sutra-k, mantra-k) indar handia duen gaur egun ere; eta Asiako hego-ekialdea, non beste ahozkotasun mota bat agertzen baita, berezia, oso ludikoa, erlijioa eta festa nahasten dituena, eta antzezpen-kutsu handikoa.

Aztertu beharko lirateke, baita ere, Ameriketako tradizioak, inuitenak, arabiarren eremukoak, tradizio biblikoa, Txinakoa, Tibetekoa… eta hainbat eta hainbat herrialdeetakoa, Europako tradizio historikoak (batez ere Erdi Arokoak)... Baina gure asmoa ikuspegi orokor baten zenbait zertzelada eredu gisa eskaintzea da.

Afrika

Afrikari dagokionez, kontuan hartu beharreko lehen faktorea hizkuntza aniztasuna da; zenbait autoreren iritziz, milatik gora hizkuntza hitz egiten dira Afrikan, eta horietatik hamarren batek soilik ezagutzen zuten idazkera XIX. mendea baino lehenagotik.

Iparraldean, hala ere, homogeneitate handia ikus dezakegu; Sahararen eta Mediterraneoaren inguruan arabiera da nagusi, idatzizko kultura aberatsa duen hizkuntza hain zuzen ere; dena den, geografia horretan bizirik diraute berebereen hizkuntzek, ahozko tradizio indartsu batekin. Ekuatorearen azpian ere homogeneitate gune bat aurkituko dugu, bantu-en adarreko hizkuntzetan; hirurehun bat hizkuntza izanik ere, familia berekoak dira denak, eta elkarren artean ulertzeko zailtasunak ez dira hainbesterainokoak.

Bi eskualde horien tartean dauden hizkuntzak oso zatikaturik agertzen dira eta heterogeneitate handikoak dira, elkarren artean oso ulergaitzak. Gainera, tradizio idatzirik izan ez den lekuetan hizkuntza aniztasuna areagotu egin da. Dena den, egoera horrek ahozko literaturan izan duen eragina molde eta baliabide mailakoa izan da, baina edukietan ez du ia eraginik izan; beste era batera esanda, poema batean gai bera agertuko da herrialde anitzetan, baina metrika, onomatopeiak eta beste baliabide estilistikoak arras desberdinak izango dira.

Poesiaren eta kantuaren alorrean, badago halako hierarkia bat, prestijioaren araberakoa; hitzaren indarrak ezartzen du hie-rarkia hori. Hitz orok indarra du, eta indar hori zuhurtasunez erabiltzen jakin behar da, ez baita arrisku gabea; horretarako daude aztiak eta “poetak” (aedo greziarren zentzuan).

Etnia batetik bestera alde handia dago hitzaren azti horiei ematen zaien zereginean; hala ere, badute denek ezaugarri bat: ahozko tradizioaren zati handi eta eragingarri baten monopolioa dute. Bestalde, ikertzaile askok Afrikako poesia eta kantua banaezintzat jo dituzte; eta hori horrela da hein handi batean, bai baitago bereizketa bat hizkera arruntaren (prosaikoaren) eta kantuaren (hizkera poetikoaren) artean; hala ere, ez dira falta tarteko jokabideak, non kanturik ez dagoen eta, era berean, hizkun-tza arruntetik urruntze bat gertatzen den, aliterazioaren, errepika erritmikoaren, hitzoihartzunaren eta antzeko baliabideen bidez; hori poesiaren alorretik hurbilago legoke, hizkera arrunt eta prosaikotik baino.

Horixe gertatzen da, adibidez, swahili leinukoen artean.

Oso aberatsa da Afrikako kantu-poemen inbentarioa, bai kopuruz, bai aniztasunez; ia ezinezkoa gertatzen da sailkapen zehatz bat egitea, ñabardurak ez baitira errenditzen ohiko sailkapenetara; hala ere, bereiz daitezke: sehaska kantuak, lanekoak, amodiozkoak, zipo-kantuak, politikoak dei daitezkeenak (laudorio nahiz gaitzespenezkoak), hilartitzak, dolu-kantuak…, baina sailkapenaren zerrenda amaierarik gabe luza daiteke. Badira, bestalde, bat-batean sortzen diren piezak, batzuetan edozeinenahotik besteetan horretan bereziki aritzen direnen ahotik; badira aspaldidanik errepikatzen diren testuak, erritoetan edo beste gizarte ospakizunetan horietan, tradizioa fideltasunez errepikatzea da kontua, erritoak bere indarra gorde dezan).

Azkenik, zenbait kantu kontakizun luzeen barnean txertatzen dira, kontakizunaren zenbait zati indartzeko, epopeia ezagunen zenbait zati tartekatzeko, genealogiak oroitzeko… Kantuak txertatzen dituzten kontakizunen eta txertatzen ez dituztenen arteko bereizketa erabat formala da; gaiak Afrika osoan hedaturik daude, eta aldaketa historikoekin batera moldatuz doaz haiek ere. Motibo gehienak Afrikako girokoak dira, eta zenbait kasutan Europa aldera ere igaro dira; hori batez ere Afrikan ohikoak diren animaliak agertzen diren ipuinetan ikus daiteke, baina beste zenbait motibo ere ez dira falta, Aarne-Thompson-en Index-ean ikus daitekeenez.

Afrika beltzean ipuinak gauez irakurri behar izaten dira, laneko orduetatik at; gehienetan, ipuinaren hasieran formula erritualak esaten dira; formula horien bidez, esataria ez da bera, baizik eta hitzaren bitartekotza egiten duena: “Ez naiz ni mintzo, antzinako arbasoak baizik (…). Oilarra da mintzo, ez ni”, eta antzeko esaerak entzun daitezke ipuinen hasierako eta amaierako formula gisa.

Zuhurtitzen alorra izugarri aberatsa eta anitza da Afrikako lurraldeetan. Forma aldetik ezaugarri unibertsalak ditu: laburtasuna, biko egitura gehienetan, hizkuntza aldetik oso bildua. Edukiak, ordea, ipuinetanez bezala, oso bereziak dira giza-taldetik giza-taldera; gizarte bakoitzak bere korpus berezia du, eta gizakiaren izaera orokorrari buruzkoak izan ordez, gizarte bakoitzaren arautegia biltzen dute, zein ohitura zein lege alorrean.

Gure belarria zuhurtitz unibertsalak entzutera ohiturik dago, eta zail egiten zaio ondorio orokorra ez ematea horrelako esaera bati. Afrikako zuhurtitzek, hala ere, zentzu berezia dute, gizarte jakin batean soilik uler daitekeena, eta talde horretatik kanpoez dute zentzurik. Legearen aurrean erabiltzen diren oinarrizko arrazoiak dira, bai salatzeko, bai babesteko; heziketa tradizionalean ezinbestekoa da horiek ikastea. Heziketa horretan ipuinek ere eginkizun garrantzitsua betetzen dute, pertsonaien portaerak eztabaidarako aukera ematen baitu; eta portaera hori zuhurtitzen jakinduriaren bidez epaitu ahal izango da.

Zuhurtitzen forma buruz ikasteko oso egokia da, batez ere doinuak lehen mailako garrantzia duen hizkuntzetan, izan ere zuhuritz bakoitzak doinu berezia izango baitu, maiz musika eta erritmo hutsez irudikatu ahal izaterainokoa. Zuhurtiz horiek, esan dugunez, giza-talde baten kodigo berezi gisa agertzen dira; horrela, beren artean ia musika hutsez ulertzeko aukera ematen duen jakinduria, giza-talde horretatik kanpo daudenentzat ulertezina eta arkanoa gertatzen da, nahiz hizkuntza berean mintzatzeko gai izan. Giza-talde horrentzat bereizgarri bihurtzen da arautegi hori, eta talde barneko lotura arras indartzen du, barne-identitatearen lehen mailako zedarri bihurtuz.

Gizarte horietan, kantuak, kontaerak eta zuhurtitzak taldeko guztien jabetza dira; edozeinek kanta dezake, edozeinek konta, edozeinek esan zuhurtitzik, beti ere arau batzuk errespetatuz; adibidez, eguzkia sartu baino lehen ipuinik ez kontatzea. Kantuari eta ipuinari dagokionez, entzulearen estimazio estetikoa esatariaren abileziak eragingo du, formak ez baitira estuegiak, eta aldaerak eskaintzeko

India

Indiako hizkuntzak, bai hizkuntza nagusi eta kultura zabalekoak, bai hizkuntza txiki eta baztertuenak, ahozko literatura aberatsaren jabe dira. Testuek sarri egile ezaguna izan ohi dute, nahiz erlijiozko testu garrantzitsuen nahiz testu xumeagoen kasuan, baina orokorki anonimotasuna da nagusi, edozein ahozko tradiziotan bezalaxe.

Bestalde, zenbait testuren esatariak giza-maila jakin batekoak izan ohi dira; gainerako testuak Indiako iparraldean emakumeen ardurapean egon ohi dira.

Ahoz igortzen den literatura ez da beti idatzizkoa baino lehenagokoa. XV edo XVI.. endeko poema idatzi asko tradizionaldu egin dira, eta herriak ahoz aho igorri ditu, testu idatziarekiko lotura etenez; Kabir-en zenbait poema, esate baterako.Emakumeen esku dagoen ahozko literaturaren alboan, bardoen literaturak indar handia du India osoan, baina batez ere hizkuntza indo-arioak hitz egiten diren lurretan; zebait kasten eginkizuna da bardotza, eta oso testu luzeak eta korapilotsuak errezitatu ohi dituzte. Era horretakoa da Ahir izeneko kasta; Rajasthandik Bihar lurraldearen mendebalera joandako artzain eta behizainak dira, eta gerlari usteko jende artean kontaera epiko luzeak errezitatzen dituzte.

Rajasthangoak dira Bhat eta Charan kastakoak ere; Gujratetik Bengalaraino hedatu diren musikari eta kantari alderrai horiek diotenez, brahmanen alargunen eta ksatriya gerlarien uztarketatik sorturikoak omen;genealogiak eta ideal heroikoak kantatzen dituzte, eta rajput printzipeen gorteetako poetak dira. Dhadhi kastakoak ere genealogistak eta bardoak dira, baina beren kantuak herri xehearen artean zabaltzen dituzte, eta eskale ibili ohi dira handik hona; folklorearen altxorra gordetzen lehen mailako ardura izan dute, eta hinduen eta musulmanen lurretan elkarren arteko musika

Asiako hego-ekialdea

Lurralde hori munduko anitzenetako bat da, bertako hizkuntzen eta kulturen ugaritasunagatik. Hala ere, badago halako batasun bat, aspaldidanik josia, bertako herrien ahaidetasunak sortua. Giro horretan ahozkotasunak berezibiziko indarra gorde du, eta kultura indartsu baten sustrai izan da. Kultura hori bi adar nagusitan banatzen da: lehenengo adarrak iparraldeko eragin handia jasan du, txinatarrena batik bat, eta Vietnamgo lurraldean koka daiteke; bigarren adarra Indiaren eraginez sortu da, eta Kanbodian eta Siamen garatu da batez ere, eta Sumatra, Java eta inguruko uhartedietaraino hedatu. Eraso politiko eta militarra baino gehiago eragin erlijiosoa eta kulturala izan zen, mendez mende eginikoa; brahmanismoa eta budismo theravada V eta VI. mendetik hedatu ziren lurralde osoan, eta sanskritoa eta pali-a bihurtu ziren hizkuntza sakratu; Indiako literatura eta arkitektura ere izugarri hedatu zen lur haietan. Beraz, literatura arloan, txinararren eragina ikusiko dugu, beren ideograma eta guzti Vietnam-eko lurraldean, eta indiarren eragina nabariagoa izango da khemer, thai, lao, malaysiar, javatar eta balitarren literaturan; eragin hori ahozkotasunaren bidez garatu zen gehienbat, bertako jendeak ez zuen-eta hizkuntza idatzirik ezagutzen. Txinatarren eta indiarren eraginaz gain, XIII. mendean musulmanen sarrera ere aipatu beharra dago; batez ere Sumatra inguruko zenbait lurraldetan hedatu zuten beren erlijioa eta kultura. Mende batzuk geroago iritsiko ziren mendebaleko konkistatzaileak.

Lurralde horietako ahozko testuak aztertzen direnean, zenbait ezaugarri agertzen dira orokorki; badirudi mito kosmogoniko eta kontaeren eraldakera-ildo batzuk nabariak direla; Indian sorturiko epopeietan oinarriturik, kultura bakoitzak bere ezaugarriak erantsi ditu, eta etengabe aberastu ditu testuak. Indotxinako epopeiarik ospetsuenetakoa da Dam Sam-en Kantua, eta heroi oldarkor baten azainak kontatzen ditu; askatasunaren alde borrokatzen du, eta Eguzki Andereaz maitemindurik dago, eta bere maitea kendu nahi dioten jauntxoen kontra egiten du borroka. Epopeia horrek eta gainerakoek indar handia dute inguru haietan, eta ezaugarri magikoz eta erlijiosoz beterik agertzen dira. Epopeiak gauez soilik kantatzen dira, eta gorputzak jarrera jakin bat hartu behar du, bere baitan bildurik, pentsamendua erne eta arnasa hartzeko teknika berezi baten laguntzaz; doinuen gorakadak eta beherakadak pertsonaien ekintzen araberakoak izaten dira.

Horiek horrela, Luzon lurraldean, alabaina, kantuak ez dira gauerako soilik uzten; arrozaren uzta jasotzean kantatzen dira bereziki. Bestelako joera dute Jörai-koek; haien epopeiarik ezagunenak Sing Könga du izena, eta haren errezitazioak zenbait gau irauten du, errezitazioa eta kantua tartekatuz.

Indiako Ramayana eta Mahabarata epopeien eragina hegoalde osoan hedaturik ikus dezakegu. Bi epopeia horien itzulpenak egin ziren gorte giroan, alde batetik, eta, bestetik, ahozko tradizioan izugarri hedatu ziren, era askotako bertsioak emanez; horien artean bitxienetakoak aipatzeko, txotxongiloen bidez antzezten diren zatiak ager ditzakegu, horretarako, familia-gune baten erdian eraikuntza bat dago, non antzezten baitira istorio handiak.Hasiera batean arbasoen estatuak erabiltzen ziren, eta gero arbaso horien irudi izan nahi duten txotxongilo bihurtu dira. Antzezpen horien helburua erlijiosoa izan daiteke, edo bestela jolas-girokoa. Errito erlijioso batean, adibidez, eragin gaiztoak uxatu nahi badira, Kala deabruaren jaiotzaren istorioa antzezten da, egun argiz; deabru hori Sivaren semea da, eta hondamendia sinbolizatzen du. Antzezpena zuzentzen duenak zazpi egunez barau egin behar du antzeztu aurretik, eta beste zenbait debeku bete; antzezpenaren bidez Kalaren eragina bereganatu eta deuseztatu egingo du.

Bali eta Javan bada errito zenbait, hala jaiotza nola hazkuntzaren aldiak ospatzeko.

Bestalde, Arjunaren bizitzako gertakizunak antzeztea ere oso ohikoa da. Arjuna, Bagavad Gitako pertsonaia nagusia, Pandu erregearen hirugarren semea da, gezilari trebea, zuhurra eta bihotz zabalekoa, keinu geldi eta finekoa, eta ahots sakon eta orekatua duena. Beste zenbait kontakizunetan, berriz, musikarekin batera, emakumeen ahots berezi bat entzun daiteke, bibrato indartsu batez lortua, gizonezkoen koru batek lagundurik; txotxongiloak mugitzen dituenak ahots bereziak erabiltzen ditu pertsonaien arabera, eta kantarien sarrerak seinalatzen ditu istorioan zehar; kontakizunak gau osoa irauten du, eta zenbait une bereizten dira: bederatzietatik hamabietara, hamabietatik hiruretara, eta hiruretatik seietara. Egitura narratiboa oso xumea izan ohi da: jainko bat asaldatu egiten da dharma (bide zuzena, indarren egoera orekatua) desegiten duen gorabeheraren batengatik, eta indar handiago baten babespean jartzen da. Orduan, indar desorekatzaileen kontrako borrokaegiten du, eta irabazle irteten da. Horrela, munduaren harmonia berreskuratzen da.

Musika eta aldaerak ere oso erregularrak dira, eta mintzaldian sistema formularioak agintzen du: giza-legez mintzatzeko kode bat, agurtzeko formulak, zoriontzekoak, bedeinkatzekoak, harremanetakoak eta giza maila adierazten dutenak, eta beste.

Deskripzioetan, bidaien kontaeran, pertsonaien jokabidean, eta hainbat aldetan baliabide formulistikoez baliatzen da errezitatzailea, baina noiznahi egiten ditu, bestalde, bat-bateko ekarpenak. Era horretan biltzen dira, alde batetik, idatzizko errepertorioa, osoki kantatzeko egina; beste alde batetik, inprobisazioarekin batera erabiltzen den beste idatzizko errepertorio bat ere badago, antzezpenerako; eta horietaz gainera erabat ahozkoa den errepertorioa gehitu behar da, bai antzezteko, bai kanturako.

Horrela, errepertorio beretik herrixka bakoitzak bere estilizazio propioak egiten ditu.

Oinarrizkoa da ikustea kultura horien idatzizko tradizioak eta ahozkoak duten elkarren arteko harreman estua, India aztertzean ikusten genuen bezala. Errezitatzaileek, antzezleek eta dantzariek askatasun handia dute inprobisatzeko. Badira mikroegitura batzuk, badira formulak, istorioaren oinarria emateko, baina une garrantzitsua performance-a gertatzen den unea da, non aldaera berri bat sortzen baita bat-batean, kantuaren eta dantzaren laguntzaz.

Epopeien barruan leudekeen mezu filosofiko eta etikoak artistikoki adierazten dira, eta emanaldiak edozeinek ulertzeko modukoak izan ohi dira, haurrak barne.

Epopeietako kontakizunez eta antzezpenez gain, bada lurralde horietan kantu liriko ugari, tradizio oso estilizatu batez agertzen dena. Gehienetan era agonistikoan egiten da: emakumea eta gizona, elkarri erantzunez, banaka nahiz taldeka, edo herri batekoak beste batekoen kontra, eta abar; batzuetan musikaren laguntza izaten dute, bestetan hitza soilik erabiltzen da. Hitzaren borrokaren bidez beren bizimodua adierazten dute, beren lanak eta betebeharrak, beren erritoak eta giza-balioak, beren familiak eta gizarteak, beren sentimenduak eta kezkak. Joera hori oso zaharra da ahozko tradizioan, eta inguruko lurralde guztietan ezaguna. Hmongen lurraldean, arroza bildu ondoren neska-mutilek horrelako jokoa egiten dute; Kanbodian eta Laosen, lore-bilketaren edo udazkeneko egur-bilketaren ondoren egiten da. Kantu liriko horiek ugalkortasun erritoekin zerikusi zuzena dute gehienetan, eta eguneroko bizitzarekin lotura estua izaten dute.Esaera zaharren alorrean ere aberastasun izugarria ikus dezakegu. Arau gisa erabiltzen dira, gatazkaren bat sortzean, edo hitzarmen bat egin behar denean; legearaudi baten antz handia badu ere, arauak erabat poetikoak dira, metaforaz eta umore ukituz josiak. Esaera zaharren performance-ak egunak eta asteak iraun ditzake, eta jarraipen jakin batera makurtzen da: alde batekoen eta bestekoen eztabaida, “abokatuen” esanak, zuzenbideak gai horretarako dituen esaeren errezitatzea eta ondorioak. Zenbaitetan, jainkoen lekukotza eskatzen da otoitz berezien bidez; jainko horien artean arbasoak, hil berriak eta bestelako jainkoak sartzen dira.

Bestalde, hildakoen iniziazioari buruzko tradizio indartsu bat ere ikus daiteke lurralde horietan, eta testu poetiko handi batez baliatzen da; testu horrek zerikusi handia du Bardo Todol deritzan hildakoen liburu tibetarrarekin. Hil ondoren egin beharreko bidearen argibideak eskaintzen dira, hildakoa oztoporik gabe arbasoen etxera irits dadin, eta gero berriro ere bizitzara itzuli berraragiztapen baten bidez.

Alde batzuetan eta besteetan ezaugarri bertsuak agertzen dira: zerurako igoera, eta igoera horretan zeharkatu behar diren mailak, bata bestearen gainean jarriak (bederatzi maila tradizio batzuetan, hamabi edo hamasei beste batzuetan…), lau jeinuak (lau norabideetakoak), eta uholdea (arrozaren langintzaren irudiarekin estuki lotua).

Festen eta doluen bidez, Asia hegoekialdeko kantuak eta antzezpenak ahozkotasunbizi bat erakusten dute, bizitzarekin erabat uztartua.

Ahozko tradizioa Euskal Herrian

M. Lekuonak lehenik eta J. M. Lekuonak gero, Barandiaranen ikerketen laguntzarekin, euskal tradizioko zenbait testu estilizaturi historiaurreko aztarnak ikusi dizkiote: “Apaindurazko poesia harlandu-aroko artearekin konparatzen badugu, biak estilizanteak izanik hain zuzen, ez litzateke hain hipotesi zentzugabea poesia horri ere jatorri neolitikoa aitortzea. Eta ipuinak ere kultur estratu ber-berekoak ditugu, noski; prehistoriako lehen literatur testuetatik datozkigun aztarrenak, seguru asko.” Hipotesiak

Baladak Euskal baladaz Lakarrak, Bigurik eta Urgellek egin dute azterketarik zabalena,

Baladak Euskal baladaz Lakarrak, Bigurik eta Urgellek egin dute azterketarik zabalena,antologia interesgarri batez horniturik. Baladen ezaugarririk nagusienetakoa beren narratibotasuna da; hots, tradizioko kontapoesiari deituko genioke balada, baina kontapoesia horren barruan balada arrunta deitu izan dena ere sartu beharko litzateke (baladatik baino bertsopaperetan hedaturiko kontapoesiatik gehiago duena). Jon Kortazarrek euskal baladari buruzko bilketaren eta ikerketaren nondik norakoen azterketa interesgarri bat egin du, eta horri lotuko gatzaizkio orain. Lehen lekukotzak, gorago aipatu dugunez, XVI-XVII. mendeetakoak dira, garai hartako zenbait historialarik eginak.

Historialari horiek lekukotza historikoen bila zihoazen, eta orduan bildu zituzten ondoko kantu hauek: “Beotibarko kantua”, “Arrasateko erreketa”, “Jaun Lazkaokoa”, “Urrexolako borroka”. Horiei “Bretainiako Kantua” eta “Andere Emiliarena” gehitu behar zaizkie (Antonio de Otazuk eta Oihenartek bilduak). Biltzaileek aldaera bat baino gehiago jaso zuten, eta gaur egungo ikertzaileek aldaeren ikerketari berebiziko garrantzia ematen diote, bilakaera eta aldaera baitira ahozko tradizioaren ezaugarri nagusietakoak, eta ezin baitira testu horiek aztertu idazkerak behin betiko kokaturiko bertsioak bailiran.

Geroztik, XIX. mendea ondo sartu arte ez dago ikerketa eta bilketa ahalegin zabal nabarmenik. Mende horretan, erromantizismoaren eraginez, berriro indarra hartzen du bilketa lanak. Europako herrialderik garatuenetan bilketa lan handiak eginak zituzten, eta gure artean ere lan horri ekiteko irrika piztu zen. Iparraldean Xaho aipa dezakegu lehenik; gero, indar handiagoz sartuko dira F. Michel, Sallaberry eta Mme.

Villéhélio, bilketa lan garrantzitsua eginez.F. Michelen lanean ehun bat kantu biltzen dira, eta horien artean dozena bat balada, batzuk lehendik ezagunak, baina beste batzuk ordura arte inoiz jaso gabeak. Mme.

Villéhélio-k liburu txiki bat egin zuen, baina hark ere zenbait kantu ezezagun argitara eman zituen; eta era berean Sallaberryk.

Ordura arte ezezagunak ziren baladen artean “Ahetzeko anderia”, “Atarratze jauregian”, “Musde Sarri”, “Bereterretxe” edo “Egun bereko alarguntsa” aurki ditzakegu.

Mende horretan bertan J. Jaurgain baladen azterketa historikoa egiten saiatu zen; baladetan aztarna historikoak aurkitu nahi zituen, eta han kontatzen zen historiaren egiaztatze historikoa egiten saiatu zen; zenbait kasutan dokumentu interesgarriak eskaini zituen froga gisa, baina metodoak hasieratik oinarri okerra zuen, horrelako testuen eraldaketa prozesua ez baitzuen kontuan izan, eta zenbait aldaera bere komenentziara egokitu baitzituen, Lakarrak-eta eginiko ikerketan adierazten denez. Beraz, Iparraldean egin ziren azterketarik aberatsenak; Hegoaldean J.I. Iztuetaren lana daukagu, baina ez du baladarik ezagutzera ematen.

XX. mendean sartzera goazela, bilketa ahalegina Hegoaldera hedatzen da; Azkuek eta Donostiak berebiziko bilketa lana egiten dute, gero M. Lekuonak jarraituko duena.

Bide horretatik jarraitu dute geroko ikerlariek, gaur arte. Bitartean, euskal literaturaren historia anitz idatzi da, eta ahozko tradizioaren eta baladen azterketa anitz egin da; aipagarriak dira Leizaolaren lanak, Gure Herria aldizkariak Iparraldean eginikoak, Mitxelenak eginiko testu zaharren argitalpena,J.M. Satrustegiren ekarpenak, J.M.

Lekuonarenak, eta J. Juaristi, J. A. Cid, J.

Kortazar, María Goyri mintegiak eta Labayruko Mikel Zarate mintegiak eginiko ikerketak, besteak beste.

D. Catalánek baladak diskurtsu egituratuaren zatitzat jotzen ditu; hots, badago oinarrizko diskurtsu bat menderik mende eta lekurik leku aldatuz joan dena, eta leku eta denbora bakoitzeko diskurtsuaren zertzeladak jaso dituena; horrela taxutuz joan dira egitura formulistikoz osaturiko kontakizunak.

Testuak memorian gordetzearekin batera etengabeko aldaketa jasanarazten zaie, lekuz eta denboraz aldatzen doazen heinean.

Memorian formulaz formula eta bertsoz bertso gordetzen dira, egitura metrikoerritmikoak lagungarri direla; ez da ikasten baladaren intriga eta gero norberaren hitzen bidez adierazten; aitzitik, intriga horigaratzen duten formula diskurtsiboak ere ikasi egiten dira; formula horiek testuan adierazten duten esanahia baino zabalagoa dute, zeren memoria kolektiboaren oihartzun baitira, eta formula bakoitzaren irakurketak baladaren mugatik haruntzago iristen baitira; maiz, formula bera balada anitzetan aurkitzen da. Errealitate historikoa aldatzen denean, formula ulergarria gerta dadin egoera historikora egokitu behar da; bestela, ulergaitza bihurtuko litzateke; hala ere, gehienetan formulak, nahiz aldaketak jasan, bere neurri eta egitura erritmikoak gordetzera jotzen du. Formulen egiturarik ezagunenak honako hauetxek lirateke: errepikapena, paralelismoa, kontrajarpena, X/X/Y egitura (“Mutriku herri onian/Mutriku herrionian eta/Ana Juanixen etxian”). Baliabide semantikoen alorrean, berriz, metonimia da baladetako formuletan agertzen den joera nagusia; hots, gauza abstraktuak zehaztasunen bidez adierazten dira. Bestalde, ekintzak begien aurrean jartzen dira, seinalatu egiten dira, eta beraz deixiak garrantzi handia hartzen du; gainera, elkarrizketen presentziak ere konkrezio bide hori bera bultzatzen du. Eta, kontapoesia denez, aditza ugari agertuko da, ekintza seinalatzeko.

Beste ezaugarri batzuk ere aipatu izan dira: in media res hastea, edo narrazioaren denboran eta espazioan jauzi handiak gertatzea.

Hori, ordea, ez da batere harritzekoa, formulek testu barruan jasaten duten aldaketa kontuan hartzen badugu; denbora edo espazio aldaketak formulak aldarazten baditu, testuan jauziak gertatuko dira; maiz testu zati osoak galtzen dira, historikoki atzenduak geratu direlako edo igorpenean aldaketak jasan dituztelako.

Baladak kontakizun direnez, kontakizun herrikoietan bezala hor ere motiboak agertzen dira. Kontakizunean, denboraren eraginez, intriga zati batzuk galdu egiten dira, eta beste batzuk sartu, kontakizunaren hari nagusia hautsi gabe; intriga zati horiek tradizioaren altxorrean egon ohi dira, eta horiei deritze motiboak; Aarne eta Thompsonek munduko motiboen katalogo bat hasi zuten, etengabe osatuz joan dena. Hortik ikus daiteke, motibo bakoitzak irakurketa sinboliko bat eskaintzen duela, eta balada ezin daitekeela uler bere baitako motiboen sinbologia ezagutu gabe.

Dekorazio olerkia

Izen hori ematen die J. M. Lekuona euskal usadioko testu zaharrenetarikotzat jotzen dituen testuei. Ezugarri nagusia estilizazioa izango litzateke; formulak urteekin ia ulertezin bihurtzeraino estilizatu dira, eta horrelako pieza bat hitzaren magiaren eredua litzeke, esanahi kontzeptuala bigarren mailan edo ezabaturik gertatzen delarik; hitzen, esalditxoen nahiz onomatopeien errepika ditu baliabiderik nabarienak. Horrelako testurik gehienak haur poesia bihurtu dira, eta J.M. Lekuonak neolitikoan agertu izan diren aztarna artistikoen antz handia hartu die. A. Lertxundik beste ikuspegi bat eskaintzen du: haurrek helduen kantuetatik edukiak baino gehiago soinuak eta erritmoak jaso izan dituztela (haur batek helduen testu bat entzuten duenean, ez ditu ulertzen hango hitz eta kontzeptu asko, eta bere erara esaten ditu; horrela testuak edukia galtzen du, baina ez soinua eta erritmoa; hori are argiago ikusten da testua beste hizkuntza batekoa baldin bada; gogora dezagun, duela ez hainbeste urte, nola esaten zituzten akolitoek eta herriko jendeak latineko testuak).

Dekorazio olerki horietan hiru osagai bereizi ditu J.M. Lekuonak: “Dekorazio-arteen osagaiak marra, kolorea eta masa diren antzera, dekorazio-olerkiaz hitz egiterakoan ere beste hiru osagai ikusi eta finkatu beharra dauzkagu: bata marrari dagokiona, hau da, erritmoa; bestea koloreari dagokiona, hau da, hotsen adierazpen sugerikorra; eta azkenik, masaren haritik, esanahi jakinezko hitzen edukina.” Pieza horiek errealitatearen irudikatzea baino gehiago dimentsio subjektiboak eta abstraktuak izango lituzkete oinarrian. Testuaren musikalitatea eta erritmoa nagusitzen dira, eta gorputzaren mugimendua ezinbestekoa da horrelako testuen performance-a gertatzen denean (jauziak, dantzak, imintzioak, lasterketak, txingoak eta beste hainbat jolas).

Hiru sail bereizten ditu J.M. Lekuonak pieza dekoratibo horietan: alde batetik, ageriko esanahirik ez duten silaba-lerroak, “Leloren kantua” esate baterako; bestetik, esanahi bat ikusten zaienak, baina esanahi hori erabat ilundurik dutenak, onomatopeiaz eta hizkera estilizatuz osatuak, “Xirrixti-mirrixti” bezalakoak; azkenik, esanahia garbi adierazten dutenak edukiko genituzke, tartean hitz dekoratiboak sartzen dituztelarik; azken horiek beste generoetako testuetan maiz agertzen dira, bertsolaritzan nahiz zenbait kantu zaharretan (adibidez, “kriskitin- kraskitin, arrosa krabelin”).

Kopla zaharrak

Poesiagintza berezia da koplarena euskal usadioan. Genero bati baino gehiago estrofa osatzeko modu berezi bati deitzenzaio kopla, neurri eta konposizio-arau jakin batzuetara errenditzen baita. Antzekoak badira beste kulturetan, baina ez dituzte hain molde zehatzak erabiltzen. Kopla zaharrean bi zati bereizten dira: lehen zatian irudi sinboliko estilizatu bat eskaintzen da, izadiko osagien zertzeladez osatua, eta bigarren zatian esaten da mezua. Lehen zatia tradizioko formula iraunkor batez osatzen bada, bigarren zatiko mezuan denbora eta lekura egokitzen du testua. Bi zatien arteko lotura nolakoa ote den aztertzen ari izan dira ikertzaileak.

M. Lekuonak irrazionaltasuna eta bien arteko koherentziarik eza seinalatu zuen. Ez dago, beraz, eduki-loturarik bi zatien artean; gertatzen den lotura sentipen mailakoa da, ebokazio mailakoa, sugerentzia mailakoa; lehen zatiak giro psikologiko bat eragiten du, gero mezuak giro horretan ñabardura bereziak hartzen dituelarik. Esate

Kantu lirikoa

XVIII. mende inguruan Ipar Euskal Herrian garatu zen tradizio liriko bereziari deitzen zaio horrela. Denbora-mugak ez dira oso garbiak, baina poetika aldetik oso genero definitua da; maitasunezko gaiak dira nagusi, eta horien inguruan agertzen diren oinazeak eta sentipenak. Musikaz lagundurik osatzen dira estrofa aski erregularrak eta, ezaugarri nagusia metaforak osatzeko modu berezia izango litzateke; metaforizazio hori batez ere emakumearen irudiari buruzkoa da, oso fintasun handikoa. Fintasun horrek eta metaforizazio-eskola zehatz bat osatu izanak, Provenzako “amodio gortesauaren” tradizioa oroitarazten du; baina, noski, tradizio hori askoz ere zaharragoa da, eta haren eragin zuzenik behintzat ezin da aurkitu.

Emakumearen irudiaren metaforizazioan, izarrak emakume urruna, helezina eta hotza metaforizatuko luke (“Adios izar ederra, adios izarra”); loreak, aldiz, emakume maitemindua, hurbila (“Mertxikaren floriaren ederra”); txoriaren irudia, berriz, emakume atzipetuaren metafora da, amodioaren sareetan atzipeturik jausi den emakumearena (“Xori erresinula”). Bestalde, kantu horiek amodioa dute gai nagusitzat, eta horren inguruan osaturiko azpigaiak jorratzen dituzte: agurra, amodio galdua, fideltasuna, atzipetu nahia, ezkontza (amodioaren baldintzatzat)… Esan dugu metafora dela nagusi kantu horietan, metafora zehatz eta landua; horretaz gainera, adjektibazio aberatsa eta adierazpide landua agertzen da; sintaxia ere baladetan baino konplexuagoa da, mendeko esaldiak eta silogismo-egiturak agertu ohi baitira; eta, baladetan ez bezala, ni poetiko baten adierazpen dira testu horiek; horren haritik bakarrizketak agertzen dira, elkarrizketen eta kontakizun soilaren alboan.

Tradizioko ipuingintza

Tradizioko ipuinen bilketa-lanik handienak Barandiaranek eta Azkuek egin dituzte, baina han-hemenka ere beste ahalegin asko egin dira, bai zenbait idazleren aldetik (oraintsuko bat aipatzeko, A. Lertxundik egin duen Peru eta Marixeren zikloaren bilketa eta moldaketa lana, adibidez), bai ikertzaileen aldetik (gaur egun Labayruren inguruan egiten dira batez ere, J.M. Etxebarria edo Xabier Kaltzakortaren lanak aipagarri; bestalde, J.M. Satrustegik eginiko lan zabala ere kontuan hartu beharrekoa da).

Atsotitzak

Hitz hori aukeratu du J.M. Leuonak errefrauari deitzeko. Hitz asko erabili dira genero hori adierazteko, hala nola, esakune, supita, esakuntza, esaera zahar, arrapu, erasi, erranki, errankizun, erran zuhur, esalege, itzur, hitz zahar… Jon Juaristiren definizioan, atsotitzak testu literario txikiak dira, eta haietan hizkuntzaren funtzio poetikoa eta erreferentziala sintesi zoragarrian kateaturik agertzen dira.

Atsotitz bildumak dira, baladekin batera, bildu ziren euskal testurik zaharrenak. Garibaik bildu zituen, Lope de Isastik ere bai, badago 1596ko bilduma bat, eta 1640ko beste bat; Oihenartek ere bildu zuen sail eder bat, Belak ere bai, eta Saugisek. Gero, gure garaira hurbilduz, Humboldt, J. de Urquijo, Azkue, eta beste zenbait biltzaile eta ikerlari izan dira.

Gaur egun, Igone Etxeberria, J. Haristchelhar, besteen artean, ekarpen interesgarriak egiten ari dira. Igone Etxeberriak, atsotitzen bi zatien elkarketa motei buruzko ikerketa bat egin zuen; paralelismoak, errepikak eta kontrajarpenak dira baliabide nagusiak loturahori egiterakoan. Eduki aldetik, atsotitz batzuen helburua irakaspena da, jolasa beste batzuena, eta umorea besteena; beti ere, denetan hondoan bizitzari buruzko filosofia bat datza. Errima eta aliterazioa dira nagusiak, berriz, baliabide estilistikoen artean. Haristchelhar-ek laburtasuna azpimarratu du, bi edo hiru lexemako errefrauen sail bat aurkeztuz, gorago ikusi ditugun baliabieez gainera.

J.M. Lekuonak atsotitzen presentzia zabala seinalatu du herriaren ahozko adierazpideetan, zein hitz neurtuan, zein hitz lauan.

Bertsoaren amaieran agertu ohi dira maiz, baina erdian edo hasieran ere ager daitezke, eta bertsolaritza zaharrean bertsoaren giltza izan dira, eta oraindik ere hala dira zenbait kasutan. Ipuin herrikoietan ere atsotitzak presentzia handia du. Esan genezake atsotitzak ere formula bihurtzera jotzen duela, eta ahozko performance-a gertatzen denan, atsotitzak berritu eta egokitu egiten direla testuinguru berrietara.

Igarkizunak

Igarkizunak haur-genero huts bihurtu dira gure artean azken aldian. Hala ere, ahozko tradizioan igarkizuna edo tipitakia genero orokorra izan da. Atsotitza bizitzaren filosofiaren eta, maiz, moral jakin baten biltegi izan bada, igarkizuna asmamena eta metaforizazio kreatiboa zuzpertzeko baliabide pedagogiko herrikoia izan da mendeetan.

Errefraua bezala, igarkizuna beste generoen barruan maiz agertuko da, ipuin tradizionaletan, esate baterako. Ipuin iniziatiko batean igarkizuna iniziazio-probarenoinarri bihurtzen da sarri. Hala ere, gaur egun igarkizunak bere horretan, genero berezi gisa, aztertzeko joera hedatu da, eta bildumak ere ugaldu dira. Azkuek bildurikoetan oinarriturik, geroztik asko zabaldu da igarkizunen alorra, eta argitalpen zainduak eskaini zaizkio; horien artean, Xabier Etxanizena da bildumarik interesgarrienetakoa, eta haurren munduan gehiena hedatu dena.

Igarkizunaren oinarrian enigma bat dago, igarri beharreko zerbait, eta esatariak entzuleari proposatzen dio, erronka moduan.

Oinarrizko irudi edo metafora bat izan ohi du igarkizunak. Gakoaren metaforizazio moduak aldatu egiten dira, batzuetan objektuaren itxurari baitagokio (forma, kolorea), besteetan objektuaren erabilerari edo funtzionamenduari; beste batzuetan objektua ez baina prozesua da gakoa; zenbaitetan “ziridun” eragiketa aritmetikoak dira oinarri, beste zenbaitetan hitzean (silaben loturan, letren forman) dago gakoa; aukerak anitz dira. Igarkizun batzuen helburua zailtasun baten erronka aurkeztea da, eta horretarako batzuetan informazio osoa eskaintzen da asmatu ahal izateko, eta beste batzuetan informazioaren zati bat besterik ez da eskaintzen, eta bakoitzak osatu behar du falta dena. Badira igarkizun metaforikoak edo pertsonifikaziozkoak; metafora asmatzea da entzulearen lana. Igazkizun askoren helburua ziria sartzea da, eta horretarako entzulea zeharbide gaizkoetatik eramaten dute, iruzurraren bidez, edo paradoxaren bidez, edo polisemia zorabiagarri baten bidez.

Bertsolaritza

Ahozko literaturako generoa da Euskal Herrian, baina ez da tradizionala, herriaren memorian gorderiko testuak ez dituelako oinarri ez ondorio, nahiz eta zenbait pieza tradizionaldu (idatzizko literaturatik edo kantugintzatik ere tradizionaldu diren bezala).

Bertsolaritzaren ezaugarririk garrantzitsuena bat-batekotasuna da; bat-batekotasun horretan badago, bai, usadio herrikoi bat, eta ahozko tradiziotik osagai asko eta asko hartzen ditu, genero herrikoia den aldetik.

Bat-bateko bertsolaritza ez da ezezaguna, bestalde, beste herrialde batzuetan. Antzinateko adibideak ugariak izanik, gaur egun ere bertsolaritzaren antzeko moduak erabiltzen dituzte penintsulan bertan zenbait eskualdetan (badira koblakariak Katalunian, badira Andaluzian, badira Galizian) eta, urrunago joanez, Britainian, Ameriketan (paiadoreak, adibidez), Afganistanen eta beste zenbait eskualde arabiarretan, batzubatzuk aipatzeko.

J.M. Lekuonak bertsolaritza artzain-aroko kulturaren ezaugarritzat jotzen du, literatura klasikoa baino lehenagokotzat; ahozko generoa den aldetik. Iritzi horrek badu funtsik; hala ere, gaur ezagutzen dugun bertsolaritzaz oso bestelakoa izan beharko zuen antzinakoak, ahozko tradizio orokorreko performace bat, non bat-batekotasunak baino pisu handiagoa izango baitzuen memoria kolektiboan zeuden edukiak berresateak, idatzizko testurik ez duen edozein kulturari dagokion bezala. Dena den, gugana iritsi den bertsolaritzaren historia oso laburra da, eta testu idatziak erabiltzen dituen gizarte batean (zein agintean, zein elizan) sortu da.

Bertsolariak, formula-almazen bat erabiltzen du, aurretik bertso asko entzunez eta hizkuntzabarruko esaerez hornitua; hala ere, bere helburua ezustekoa sortzea da, arrazoi bitxiak eskaintzea, kontrarioa menderatzeko edo entzuleria bereganatzeko. Jokabide agonistiko hori ahozko tradiziokoa da bete-betean, baina ezustekoarenak idatzizko sormenaren originaltasunarekin zerikusi handiagoa duela dirudi. Ez da ahaztu behar bertsolaritzaren historian idatzizko oinarria (bertsopaperak) oso hedatua izan dela; eta, bestalde, bertsolari eskolatu samarrak ere (testu idatzien artean heziak) ez dira gutxi (Bilintx, Otaño…), elizaren heziketak izan duen eragina (dotrina, elizkizunetako irakurketak) ere alboratu gabe.

J.M. Lekuonak berak dioenez, testu zaharrenei begiratuz gero, badirudi Erdi Aroko bertsogintza baladen egituratik hurbilagoegon zitekeela, gaur egun ezagutzen dugunetik baino (azken bi mendeotan ugaldu den moldea izaki).

Gorka Aulestia bertsolaria zer den definitzen saiatu da, eta horretarako zer ez den adierazten du; ez dela trobadorea, ez dela juglarea, ez dela poeta landua, ez dela kantari hutsa, ez dela antzezlea. Xabier Amurizak, baiezko bidea hartuz, bertsolaritza kirol mota bat dela esan du, erritmoarekin eta errimarekin kantatuz egiten dena; Aulestiak gehitzen du, bertsolaria ahozko poesian aritzen dela, gehienetan bat-batean (bertso jarrietan ez bada), eta herriaren aurrean kantatzen duela. Jon Juaristirentzat, bertsolariak inprobisatzaile talde erdi-profesionalak dira, eta horietara lantze-prozesu luze batez iristen dira; teknikak ikasi behar dira, formulak eta topikoak; hori lehen familia giroan eta lagunartean egiten bazen, gaur egun bertso-eskolak bete du usadio horren lekua.

Gugana iritsi den bertsolaritzak bi bide nagusi landu ditu: jendaurreko saioa, batbatekoa, eta idatzizkoa (idatzizko bertsoak, maiz, ez dira horrenbeste bereizten bat-batekoetatik, batez ere bertsolari eskolatu gabeen bertsoak beste norbaitek idatzi izan dituenean, Txirritarenak lekuko; Udarregiren kasua oso adierazgarria da: asmatzen zuen bertso bakoitzeko makilan marra bat egiten zuen, eta gero idazkariari kantatzen zizkion, marrei begira, han bertan bertsoak irakurtzen ari balitz bezala). Jendaurrean batbatean egiten den bertsolaritzan, ikerlariek epifonema seinalatu dute teknikarik garrantzitsuentzat; azken puntua pentsatzen da lehenik eta horretara bidean osatzen da bertsoa. Beraz, estrofa atzekoz aurrera osatzen da, orokorretik zehatzagora. Bat-bateko bertsolariak memoria ona behar du, etaerantzuna bizkor emateko gaitasuna; umorea eta ironia ere eskatzen zaizkio, eta jende aurrean moldatzeko abilezia izatea; izan dira bertsolari onak, jende aurrerako ustelak, edo ahots ahulekoak (Juan Kruz Zapirainen aitzakia horixe omen zen; bertsolari hori aparta zen bertsopaperak egiten, “Santa Genobebaren bizitza” lekuko). Bertsolaritza zaharrean edozein leku eta aitzakia askizen bertsoetan hasteko, gehienetan bata bestearen kontra; oraintsu arte, bertsolariak festarik festa ibiltzen ziren, inork gairik jarri gabe, etortzen zitzaiena botatzen, unean uneko gaiak atereaz. Bertsolari jaialdi handiak mende honen bigarren erdikoak dira, eta gaur egun jaialdia da bertsogintzaren gune nagusi, gai jartzaile eta guzti; beste modu batzuk ere ugaldu dira, hala nola bertso-afariak, eta, bestalde, bertsolari asko “pedagogo” lanean aritzen dira, bertso-eskolatan eta irakaskuntzako zenbait alorretan.

Beste fenomeno bat ere gertatu da: ia bertsolari guztiak eskolatuak dira, asko kultura handikoak, eta komunikabieetan presentzia zabala hartu dute; horrek guztiak generoari ñabardura berriak eransten dizkio.

Bertso jarriei edo bertsopaperei dagokienez, beste herrialdeetako itsu-kantekin (Colportage deituriko generoa) pareka daitezke.

Gehienetan orri solteetan eman izan dira (unean uneko zenbait gairi buruz: gerrak, gizarteko gertaerak, norbaiti buruzkoak, gorazarre eginez edo gaitzetsiz) nahiz eta gaur egun bide hori agorturik dagoen.

Antonio Zavalak osatu du bertso-bildumarik aberatsena Auspoa sailean, eta hariesker gorde dira hainbat eta hainbat bertso jarri (edo bat-batekoak, gero norbaitek oroimenean gorde dituenak); gaur egun, hala ere, bertso jarriak lehiaketagai bihurtu dira, eta batzu-batzuk komunikabideetan ere agertu ohi dira, baina ez sail luzeetan, antzina ohikoa zen bezala.

Bertsolaritzan neurririk ugalduenak handia (10, 8A) eta txikia (7, 6A) izan dira, eta musika gehienak horretara egokiturik daude; badira zortzi lerrotakoak (zortzikoa, handia zein txikia), nahiz hamar lerrotakoak (hamarrekoa, handia zein txikia). Gero, bada zenbait estrofa berezi (bederatzi puntukoa, kasu) bertsolariaren trebezia erakusteko erabili ohi dena; gaur egun, aniztasunaren egarriz, gero eta gehiago hedatzen ari dira estrofa bitxiak, eta lehiaketetan kontuan izaten da hitzarekin bitxikeriak egiteko gaita-sun hori. Bestalde, bertsoa musikarekin estuki loturik doa; ez dago errezitatzeko ohiturarik bertsogintzan, bertsoak kantatu egin behar dira. Garrantzi berezia du ongi neurtzeak, eta horrek ahozko tradiziotik urrundu egiten du generoa; izan ere ahozko tradizioan neurri zehatzak ez dira komeni, malguak baizik, formula bat kendu eta beste batez ordezkatu ahal izateko. Gainera, bertsolaritzan puntua ongi egitea eskatzen da; puntuak ez ditu erdal errimen legeak betetzen; erdal errimak azentua du muga, euskal puntuak berriz homofonia egiten du azentu-mugarik gabe, zenbat eta atzeragotik, orduan eta aberatsago. Errima kontsonantea eskatzen da, gainera; asonantziaz amaiturikoa oso puntu kaskartzat joko lukete bertsolariek.J. M. Lekuona, A. Zavala eta G. Aulestia izan dira bertsolaritzaren historiarik osatuenetakoak eskaini dituztenak. J.M. Lekuonak Erromantizismo aurrean jartzen du hasiera (Lehen Karlistadarekin amaitzen da aroa); bertsolari nagusiak Fernando Amezketarra eta J.I. Iztueta izango lirateke (azken hau eskolatua; hasiera-hasieratik ahozko bertsolaritza idatziarekin nahasirik agertzen zaigu, beraz, historian). Erromantizismo garaia deiturikoan Bilintx, Xenpelar, Etchaun, Iparragirre eta Bordel aipatzen dira lehen mailan (Bilintx, Etchaun eta Iparragirre literatura idatziaren historia egitean ere hantxe sartu ohi dira). Gero Pizkunde aurre urruna daukagu, karlistadak amaiturik foruak galdu ondorengo garaia. D’Abbadie lore-jokoak antolatzen hasiko da, eta Donostia inguruan euskal mugimendu literario bat sortuko da, garaiko zenbait bertsolarirengan eragin handia izango duena (P.M. Otaño izango litzateke bertsolaririk aipagarriena, eta horrek ere hizkuntza idatziaren eragin handia erakusten du). Garaitsu hartakoak dira oraindik herriak oroitzen dituen bertsolari zenbait: Pello Errota, Errekalde Zaharra, Joxe Bernardo, Udarregi… Ondoren, Pizkunde aurre hurbila dator, gerra aurreraino, eta hor agertuko dira Txirrita eta Zepai. Gerra aurrean Pizkunde mugimendua eratzen da, eta bertsolaritzak bultzada handia jasoko du; orduan hasten dira jaialdi handiak, orduanplazaratuko da Basarri, gero gerra ondoren Uztapiderekin batera eredu bihurtuko den bertsolaria. Geroko bertsolariak gaur egungo belaunaldi berrietaraino jaialdi giroan plazaratu dira gehienbat, eta eite desberdinetakoak agertu dira: Xalbador, Mattin, Lasarte, Lazkao Txiki, eta beste hainbaten on-

Antzerki herrikoia

Antzerki herrikoia indar betean Zuberoan ezagutu dugu batez ere. Eta antzerkimotaororen artean pastorala da, ezbairik gabe, ezagunena eta zabalduena. Antzerki herrikoia izanik ere, ez da ahozko generoa, oinarri idatzia erabiltzen baita. Beraz, gure gaitik urrundu egiten da pixka bat, eta gainbegiradatxo bat besterik ez diogu eskainiko.

Herriko plazan egiten da emanaldia, pilota-lekuko paretari erantsita antzeztaula.

Antzezlariek ezkongai behar zuten izan, edo denak gizasemeak, edo denak emakumezkoak. Gaur egun asko aldatu dira baldintza horiek. Ekintzan, antzezlariak musika monodiko bat errepikatzen du, pausoan erritmoa emanez, lehen hemistikioa aurreraka, eta bigarrena atzeraka. Onak eta gaiztoak bereizten dira, bai antzez-lekura sartzeko duten ate bereziagatik, bai jantziengatik, bai ibiltzeko moduagatik (gaiztoak zalapartaka, imintzioka eta garrasika ibiltzen dira, eta onak, berriz, patxadan). Antzerkiak egun osoa irauten du, eta herri osoan zehar egiten da; aurretik ibilaldi eta desfileak egiten dira, festa-giroan. Antzerkia hasita, lehen predikuak antzerkiaren gaia eskaintzen du; gero, heroiaren istorioan tartekaturik agertzen dira sataneriaren agerraldiak eta emanaldi labur komikoak. Pastoralen lekukotzarik zaharrenak XVII. mendekoak dira. Gaien araberako sailkapen bat egin daiteke: erlijiozkoak, profanoak (Greziari nahiz Erromari buruzkoak), zaldun erromantikoenak eta historikoak.

Beste zenbat antzez-molde herrikoi ere aipa daitezke, hala nola: maskaradak, non gorriak eta beltzak bereizten diren, elkarren lehian, eta pertsonaiak langintza anitzen ordezkari izan ohi diren; ihauteetako fartsak, Garizumaren iragarle; xaribariak, astolasterrak,komunitateak gaitzesten dituen gertakizunak (ezkontza desorekatuak, alargunen artekoak…) salatzeko izaten direnak.

Artazuriketa

Kristautasuna hedatu zenetik, Euskal Herrian ahozko tradizioaren performance-a gertatzeko gune nagusi bat galdu zen, erlijioarena; sorginkeriaren bazter ilunetan ito ziren ahozko tradizioaren alde asko. Beraz, bi gune geratu zitzaizkion tradizio horri: alde batetik, handikien gortea, zeintzuen balentriak eta amodioak kantatuko ziren baladen edo kantu lirikoen bitartez (baina kontuan izan behar da handikien erromanizazioa azkarragoa eta sakonagoa dela herriarena baino); beste aldetik, herri xehea; herri xeheari bere eguneroko gauzak kantatzea besterik ez zaio geratuko; erlijio-bizipenek latina dute bitarteko, eta sorgin-giroa gaitzetsirik eta debekaturik dago; eguneroko bizimodua geratzen da, beraz; eguneroko bizimoduan izadiaren erritmoak eragin handia du, eta izadiak baldintzatuko ditu ahozko agerpenak. Ildo horretan, artazuriketagiroa iritsi da guganaino, ahozko agerpen horien sinbolo gisa; langintzak kanturako eta konturako egokigune eta inspirazio izan dira. Artazuriketaren inguruan igorri da ahozko tradizioaren zati handi bat; eta artazuriketa dioenak beste edozein langintza esan nahi du, linarien lana, adibidez, hainbat testu ederren eragile izan dena.

Giro horretan, baserri giroan, gorde da batez ere Euskal Herrian ahozko tradizioa, eta gaur egun azken arnasak ematen ari da.

Testu asko bildurik dago, hala ere, eta literaturgintzak eta eskolak han-hemenka berreskuratzen ditu. Dena den, ahozko performance-a irratira eta, batez ere, telebistara igaro da eta homogeneizazio aro baterantz abiatu garela dirudi, gero eta abiada handiagoan. Beharbada, bilduriko tradizio hori denborarekin botika bihurtuko da, hizkuntzaren eta arimaren ahuleziak sendatzekoa.

Ahozko tradizioaren oinarria: poesia, kantua eta dantza

Hasieran poesia zen. Badirudi ahozko tradizioko testurik zaharrenak hitz neurtuz eginak zirela. Eta horrek badu funtsezko arrazoi bat: memorian gorde beharra; formulak hitz neurtuetan biltzen ziren, eta leinu edo herriaren entziklopedia bihurtzen.

Gainerako generoak, hala nola antzerkia, kontakizuna, lirika… entziklopedia horretatik sortu ziren. Hitz lauzko testurik zaharrenak oso hurbil daude hitz neurtutik, kadentzia erritmikoak eta errepikak, formuletatik etorriak, oso antzekoak baitira. Hasieran, bada, poesia zen.

Atal honetan, hala ere, poesia xumeenen berri emango dugu. Paleolitikoko gizonak bazuen hala-holako musikaren bat, aurkitu izan diren xirula eta beste zenbait aztarnak adierazten dutenez. Musika dagoen lekuan, dantza ez da ibiliko oso urrun; aurkitu dira gezilari dantzarien irudiak, eta bai halaber dantzari mozorrotuenak. Bazen, beraz, dantzarik, eta, dirudienez, imintziodantzazen hein handi batean; bada horren aztarna piktorikorik ere.

Ezagutzen diren kantu-testurik zaharrenak K.a. 2.500 urte aldekoak dira, Sumerian eta Egipton aurkituak; oso kontapoema luzeak dira, kosmogoniari eta teologiari buruzkoak. Bertsolerroak maiz errepikatzen dira, ahozko tradizioaren eraginez. Hala ere, testu luze horiek garai hartako gizarte aurreratuenetakoen emaitzak dira. Harri Aroko poesia ezagutzeko urrun samar geratzen dira testu horiek. Horretarako bide egokiagoa dirudi Harri Arokoak bizituriko egoera beretsuan oraintsu arte bizi izan diren herrietara jotzea. Urte alde handia dago, baina bizi-egoera antzekoa izanik, hurbilpen bat egiteko behintzat balioko digu. Horrelako egoeran aztertu izan dira Afrikako pigmeoak, nahiz dama leinukoak, Asiako semang leinukoak (Malasiako oihanean), Australiako zenbait herri, Artikoko inuitak… Horiek guztiak ehizatik (edo arrantzatik) eta bilketatik (aledunak, harrak, fruta) bizi izan dira; ez dute nekazaritzarik, ez abelzaintzarik; horien beharrizanik premiazkoena zer jana topatzea eta ehizatzea edo biltzea da; inuitek izan ezik, besteek ez dute janariari iraunarazteko inolako modurik erabiltzen.

Hitz batez, Paleolitiko garaiko gizakiaren antzera bizi dira; erabiltzen dituzten tresnak eta armak ere oso antzekoak dira, oso gutxik ezagutzen dute arkua; eta, azkenik, joera nomada dute, ehizaren araberakoa.

Familiaka biltzen dira, eta ehunetik gorako taldeak ez dira batere ohikoak; maizago izaten dira hogei ingurukoak. Ehiza denen artean banatzen da eta ez dago lan-bereizketarik, aztiarena izan ezik. Natura oso ondoezagutzen dute, eta beren arau guztiek naturarekin zerikusia dute. Hizkuntza, berriz, sentsazioez gehiago arduratzen da ideiez baino; ez dute ideia abstraktuak adierazteko hitzik; sentipenak, koloreak, argiaren gorabeherak, mugimenduak… adierazteko oso ñabardura aberatsak dituzte, baina, adibidez, zenbatzeko sistemarik ia ez dute.

Eta, jakina, idazkeraren eraginetik erabat aparte daude. Ahozkotasun hutsean hazi dira haien kantuak; eta hori da ezaugarririk nagusiena, zeren aztertuko ditugun beste ahozko tradizio guztietan gehixeago edo gutxixeago idazkeraren eragina egongo baita. Idazkera ezagutzen duten kulturetan ahozko tradizioa eta idatzizkoa oso loturik doaz, eta ahozkotik idatzira testu ugari pasatzen badira, alderantzizko bidea ere ohikoa da (oso aspaldian idatzi izan ziren epopeia heroiko-erlijiosoak behin eta berriz berresaten dira herriaren ospakizunetan).

Harri Aroko kulturetan ahozko testu poetikoak, musikaz eta dantzaz zein imintzioz lagunduak, oso laburrak eta xumeak izan ohi dira. Badirudi kantuaren sorburuan ekintza erritmikoren bat dagoela, hitza baino lehenagokoa, ahotsez eginiko soinu esanahi gabeez osatua; ekintza horiek dramatizazio joeratik sortuak dirudite, eta animalien, gizakien, objektuen nahiz indar ezkutuen irudikapenak antzezten dira, sarri mozorroturik edo pinturaz apaindurik. Gero, testuak agertzen direnean, errepikaz eta paralelismoz beterik egon ohi dira, eta eguneroko bizitzako egoerak adierazten dira (“Oi, haur bat eduki nahi dut, haur bat eduki nahi dut”; “emaidazu ehiza ugari, emaidazu ehiza ugari”; “lantza, lantza, jo ezazu, jo, jo ezazu, jo”). Kantuak herriaren memorian irauten du, maiz esanahia galdurik edo ilundurik; aztiak eta zaharrak izaten dira gordailu gehienetan.

Kantuak memoriatik ateratzen dira, unean uneko gertakizun bati edo egoera bati erantzuteko; zenbaitetan, gertaeraren batek eraginda, bat-bateko kantu bat sortzen da, baina ez da ohikoena; ohikoena gertakizunari memorian gordetako kantu bat egokitzea da. Orpingalik-ek, kantugile inuit ospetsu batek, honela adierazten zuen kantuen nondik norakoa: “Kantuak arnasak sortzen ditu, jendea hunkitzen duten indarrak agertzen direnean; orduan, eguneroko hitzek ez dute balio. Gizakia urean noraezean doan izotz-pusketa bezala hunkitzen da. Indar batek eragiten dizkio gogoetak pozik dagoenean, edo beldur nahiz triste denean. Behar ditugun hitzak berez sortzen zaizkigu, eta orduan sortzen da kantua.” Australiako zenbait lekutan, kantuak arbasoei egozten zaizkie; haiek ametsetan agertzen dira, eta kantuak esaten dizkiete. Hala ere, kanturik inprobisatuenetan ere, beti aurretiko formula batzuk errespetatzen dira;ilargiari beti era berean deitzen zaio, edo hildakoari, edo ehizari. Bestalde, kantuaren esataria normalean bat izaten bada ere, sarri koru batek erantzuten dio, estribiloen bidez; errepika horiek maiz estrofa barruan ere ager daitezke.

Kantuen osaeran adibide bitxia da Afrikako zenbait herrialdetan gertatzen dena; haur jaio berriari sehaska kantu bat asmatzen zaio, berezia, eta sehaska kantu horrek bizitza osoan lagunduko dio, izenak bezala.

Kantuen sailkapen bat egiterakoan oinarrizko bereizkuntza da sakratuak edo arruntak izatea. Kantu sakratuak naturaren indar ezkutuak bere alde jarri nahi ditu. Sinesmen-oinarri orokor bat dago, denek onartua, eta hortik abiatzen da kantu sakratu oro. Hitzari indar operatiboa aitortzen zaio; hitzak naturako gertakizunak aldarazteko indarra du. Kantu arrunt bat, ordea, edozein gertakizun edo egoeratik abia daiteke.

Testu horiek nola sortzen diren galdetuz gero, badago hots hutsez osaturiko kantu zenbait; hots batzuk errepikatzen dira behin eta berriz, eta hots horiek sentipenen baten adierazle dira. Horrelakoak batzuetan berak bakarrik kantatzen dira, eta beste batzuetan kantu luzeagoetako estribilo gisa funtzionatzen dute. Eskimalek, adibidez, urduritasuna adierazteko “unaya, unaya” errepikatzen dute etengabe. Gero, hots hutsezko testuen ondoren, badaude naturako elementuetan eragiteko erabiltzen diren formula labur batzuk; adibidez, kurnai herrian sabeleko mina uxatzeko “erakutsi sabela ilargiari” errepikatzen dute; edo inuitek eguzkia atera dadin, “eguzkia han goian, han goian”, edo zuhaitzak fruitu eman dezan, “oi, zuhaitz, oi zuhaitz gogor”; horrelako formulak behin eta berriz errepikatzen dira, eta badirudi errepika horretan legokeela hitz neurtuaren sorrera. Hasieran errepika soila zenak, aldaketak jasaten ditu, gero eta landuagoak, eta hortik sortzen dira estrofaren lehen zantzuak; horrela, sekuentzia bat osatzen da, eta pentsakizun bakoitzak lerro bat hartzen du. Eta, pilaketaren bidez, testua gero eta gehiago luza daiteke, batasun handiko pieza luzeak sortuz; batasun hori, gaiaz aparte, zenbait hitzen eta moldeen errepikan oinarritzen da. Zenbaitetan, bertso-sail luzeak osatzen direnean, gero, ordena aldatuz, beste aldaera batzuk ere egiten dira, gorputz ordenatu bat baino gehiago pilaketaz osaturiko egiturak baitira, eta, beraz, ordena aldatzea gauza samurra gertatzen baita. Errimak eta aliterazioak ager daitezke, lagungarri, baina ez dira inoiz nahitaezkoak, aukerakoak baizik. Bestalde, errepikak aldaera berriak sartzeko aukera ematen badu, hortik egitura paraleloetara pauso bat besterikez dago, baina badirudi egitura paraleloak gizarte aurreratuxeagoetako ereduak direla (nekazaritza eta abere hazkuntza ezagutzen duten herri semitikoetan, adibidez, agertzen da prozedura hori). Bestalde, errepikan ezarri dugu hitz neurtuaren oinarrietako bat; beste bat erritmoan dago; dena den, erritmo hori musikaren eta dantzaren laguntzatik datorkio, eta pausoak neurtzen diren bezala, hitz multzoak ere neurtzera jotzen da.

Gizaki primitiboak hizkuntza zuzena erabiltzen du, baita gauza sakratuez mintzo denean ere; gertakizunen edo sinesmenen aurrean sentitzen dituen barne-zirrarak esaten ditu esatari primitiboak, eta horretan bere izaera eta indar osoa botatzen du, inhibiziorik eta mugarik gabe, berehalako erantzun zuzenez; sentipenak askatasun osoz adierazten dira, zein hitzez, zein imintzioz, zein aurpegiko keinuez, zein ahotsaren doinuaz; bere gorputz eta arima osoa jartzen ditu esatariak. Gizaki primitiboaren buruak ez du egoera bat zatikatzen aztertu ahal izateko, baizik eta zirrara orokor bat adierazten du harekiko; hitz solte batek ez du inolako zentzurik, esatearen ibaiak baino; ibai horretaz mintzo dira kultura horietako esatari asko; arima ibai baten antzera mintzo da, eta esaldiaren osagaiak ez dira bereizten. Behin, horietako bati zuhaitz bat zer ote zen definitzeko eskatu zion ikerlari batek, eta hauxe izan zen erantzuna: “hortxe aurrean duzu; ikusi zeuk”.

Kantua behar larri bati erantzunez jaiotzen da sarri, eta behar hori ase dadin otoitz egiten zaio naturako zerbaiti, edo aztikeriaren bidez naturako zerbait hori esatariaren esanetara ezarri nahi da; adibidez, animalia bati kantu egiten zaio ehizatzen utz dezan bere burua. Testuari ez zaio berritasunik eskatzen; esatariaren maisutza tradizioa erabiltzeko trebezian oinarritzen da.

Talde txiki batentzat idazten duenez, ñabardura txikiena ere ulertuko diotela badaki, ez dauka orokortasunera jo beharrik.

Kultura horietan, kantuek ez dituzte heroien balentriak kontatzen. Arbasoez inoizmintzo badira, jokabide-eredutzat aipatzeko izaten da, baina ez dira heroi mitikoen mailara eramaten. Gizarte horiek komunalak dira; gizabanakoak bere buruaz arduratu behar du, baina haren bizitza hain dago loturik taldeari, non ez baita besteengadik izugarri nabarmenduko, talde edo leinu desberdinekoa sentitzeraino. Eguneroko iraun beharrak bizi du, eta ez dauka inolako irrikarik etorkizunerako izen eta irudi bat eraikitzeko. Gainera, arrakastaren eta porrotaren ikuspegia ere oso mugatuak dira; arrakasta nahiz porrota ez dira gizabanakoaren ardura, ez zaio erantzukizunik eskatzen, beste indar batzuek eragina baita gehienbat. Borroka egiten duenean ere, ez da lurraldeak eta jendeak bere mende hartzeko, bere familia eta ehiza-lekua babesteko baizik; beraz, borroka heroikotik urrun samar dago. Garaipen kanturik ia ez da ezagutzen, eta borrokan hiltzea ez da ohore.

Esan dugu lehenago gizaki primitiboa naturarekin harreman estuan bizi dela, eta natura hori oso ondo ezagutzen duela; naturako gertakizunen ñabardura guztiak ezagutzen ditu, baina ez zergatia; haren jakinduria konstatazio hutsa da, ez dago lege orokorrik eta dedukziorik. Gizaki horren kantuak natura liluratu nahi du, fruitu eman diezaion; hor agertzen dira erritoak eta erlijioa.

Errito horietan totem-ak leku berezia du. Naturako edozein gertakizun edo osagai bihur daiteke totem, eta taldea totem horrekin identifikatuko da, totem den hori ez du jango, eta berorren ezaugarrien arabera jokatzen saiatuko da. Totema kantu askoren iturri izan ohi da, eta sarri azti batek totemaren arima bereganatzeko ahalmena izan ohi du, erritoen eta kantuen bidez.

Kantu asko gizakiaren bizitzako zikloaren une garrantzitsuetarako eginak daude: haurdunaldia eta jaiotza ospatzeko eta babesteko, haurraren heziketako une eta alde anitzak garatzeko (portaera kantu asko kantatzen zaizkio haurrari), sehaska-kantuak, haurtzaroa utzi eta helduarora igarotzeko iniziazio kantuak, amodio eta ezkontzako kantuak, zahartzaroari eta gaixotasunei eskainittko kantuak, heriotz kantuak… eta prozesu horretan agertzen dira naturako gertakizunak eragiten dituzten indar ezkutuei eskainitako kantu erlijioso-magikoak.

Heriotzaz harandiko beste bizitza baten irudikapenak eskaintzen dituzten kantuak ere badira; alabaina, hil ondorengo bizimodua hil aurrekoaren oso antzekoa da: beharrizan eta jokabide beretsuak agertzen dira; izan ere gizaki primitiboaren imaginazioa oso ikuspegi zehatzaren gainean eraikirik dago, eta haren imaginazioak ez du abstrakziorako joerarik. Izpirituei dagokienez, totem-en irudikapenetik sortuak izan ohi dira; bada irudi polit bat izpirituen etorrera adierazteko Australiako herri batzuetan; izpiritu horiek ortzadarrean zehar etortzen direla diote.

Bizitzaren zikloaren inguruan mitoak sortzen dira. Mitoaren eginkizuna ez da jolasa, gizakia larritzen edo nahasten duten gertakizunen aurrean laguntza eskaintzea baizik; orainaldian gertatzen ari denari argibidea ematen dio, aspaldian ere antzeko zerbait gertatu zela kontatzen duen istorioaren bidez. Mitoetan daude argibide guztiak, kosmogoniak, teologiak, historia, zientzia, bizitzaren nondik norakoa, denbora… Hala eta guztiz ere, mito horiek oso kontakizun xumeak izaten dira, eta ez dute nekazari kulturek garatuko dituzten mito luze eta arrandiatsuen antzik. Mitoetan, bestalde, ez da argibide abstraktorik ematen; dena da adibide, dena adierazten da jokabide eta gertakizun multzoen bidez. Mito pigmeo batek dioenez, Esne Bidea izar hautsien hondarrez osatua dago, eta jainko bat hondar horiek biltzen aritzen da, eguzkiaren suari pizturik iraunarazteko. Bestalde, mitoen testuak idatziz bildu direnean, haustura handiak antzematen dira sarri; izan ere mitoaren zenbait zati imintzioz adierazten dira eta hitzak pieza osoaren zatiak besterik ez dira.

Harri Arotik irtetean, gizakia nekazaritza eta abelzaintza erabiltzen hasten denean, entziklopediaren eredua sortzen da. Gizarte egonkorrak dira, lurrari lotuak, eta han usadio luzeak memorian izatea lehen mailako eginkizuna da; gizakia eguneroko janaria eskuratzeko ez dago ehizaren edo zer bilduko zain; eguneroko janari hori eskuratzeko lurra lantzen du eta abereak zaintzen ditu. Horrek gizarte egitura berriak sortarazten ditu, eta kantuaren helburua ere aldatu egiten da; orain, gizarte horri eusteko eta langintza modu horiei eusteko usadio zerrendak (leinuaren entziklopedia, alegia) beharrezkoak dira; lurraren jabetzak eta langintzaren banaketak sorturiko gizarte mailei eusteko genealogiak eta arauak behar dira, eta bai halaber gerlariak eta agintariak, lur berrien jabe egiteko (beraz, heroiak, kasta bereziak, eta horiei eusteko kantuak).

Harri Aroko kantu xumeen formulismoa eta zehaztasunerako joera mantenduko dira, baina testuen luzerak eta memorian jaso beharreko edukiak izugarri handitzen dira.

Hor agertuko dira espezialistak, bardoak, memoria harrigarriaren jabe direnak, eta berebiziko garrantzia izango dute; poesiak eta aedoak (greziarren terminologia erabiltzeko) oinarrizko eginkizuna du herri horietan, memoriaren (entziklopediaren) jabe baitira, eta memoria hori galduz gero, akabo gizartea. Idazkera sortuta ere, mende asko beharko ditu memoriaren eginkizuna ordezkatzeko, zeren gizartearen alfabetizazioa garatu gabe zaila izango baita idatzizko testuak ahozkotasunari lekua kentzea.Greziako gizartean Homerok sinbolizatzen du leinuaren entziklopedia. Greziako gizartearen oinarri etikoa eta historikoa Homeroren heroiek, jainko mitologikoek eta kontatzen dituen ekintza mitikoek biltzen dute. Havelock-ek erakutsi duenez, Platonen aurreko Grezian, heziketaren oinarrian memoriaz ikasi beharreko entziklopedia homerikoa zegoen; poesia, beraz, gizartearen ardatz zen. Poesia epiko horretatik jaioko ziren tragedia, lirika, eta narrazioen egiturak.

Beraz, nekazari-gizarte horietan, hasieran poesia zen, poesia epikoa. Eta poesia hori bota zuen Platonek bere Errepublikatik kanpora; izan ere, Platon kultura idatziaren ikuspegitik ari zen; memoriaren eginkizuna idazmenari uzten zaionetik, burua aztertzen, konparatzen eta ondorioak ateratzen has daiteke gizakia; eta hori nahi du Platonek heziketaren oinarri, eta ez leinuaren entziklopedia bertsotan buruz ikastea, buruari inolako kritika biderik utzi gabe. Platonen iritzian, jokabide hori gaixotasun hutsa da, aedoak arriskutsuak dira, eta gazteen heziketatik kanpora, Errepublikatik kanpora, bota behar dira. Noski, garai hartako aedoa eta gaurko poeta ez dira gauza bera; aedoa batez ere interpretatzaile zen, ez sortzaile; sortu beharrekoa sortua zegoen, eta hori memoriatik era egokienean eguneratzea zen aedoaren eginkizuna, ez testu poetiko berriak sortzea. Horixe izan zen Homero, aedo bat, biltzaile eta interpretatzaile bat, leinuaren memoria bereganatu eta era egokian esateko gai izan zen aedoa.

Oinarrizko kontzeptu bat badago poesia homerikoaz nahiz tragediaz mintzatzeko;mimesiaren kontzeptua. Mimesia gertatzen denean, aedoak eta entzuleak bat egiten dute hitzaren ibaian; bakoitzak norberetasuna galtzen du, leinuaren memoria egunera ekartzeko, performance bizian. Mimesi hori lortzeko formulak eragin handia du (eta Homeroren testuak formulaz formula osaturik daude); formulak erritmoa ezartzen dio buruari, mnemoteknia errazten dio, aedoaren erritmo mentala eta entzulearena bat egiten dira; batasun hori, gainera, doinu monodikoak indartzen du, maiz lira edo perkusio tresna baten laguntzaz (gorabehera gutxiko doinua, oso errepikatzailea), eta horri gorputzaren mugimendua gehitu behar zaio, mugimendu bera errepikatuz behin eta berriz. Horrela, testua gorputzetik eta sentimen guztietatik sartzen da, eta buruan formulak ezarritako erritmoarekin batzen. Oso baliabide eragingarria da; aedoa eta entzulea bizipen estetiko batean murgiltzen ditu, nolabaiteko egoera katartikoa sorraraziz; horren bidez ezagutza-ereduak eta eredu etikoak sartzen dira gizartearen buruan, eta gizarte horren batasuna izugarri indarzen da, inkontziente kolektiboan eragiten baita. Hori da Platonek gaitzesten duena; idatzizko kulturaren ikuspegitik, aurrerabidean jartzen da helburua, gauzak etengabe berritu eta aurreratzean; kritika agertzen da, indukzioa eta dedukzioa, arrazoiaren nagusitasuna. Ahozko gizarteak, ordea, atzera begiratzen du, memorian gorde behar du jakinduria eta esperientzia guztia, iraun ahal izateko; beraz, jakinduria berria eta kritika baino gehiago, jakintza heredatu bati eustea da helburua.

Ahozko tradizioko generoak

Ikusi dugunez, hasieran ez dago, oinarrian, genero bereizketarik; kontakizunetan ere erritmo poetikoak eta errepikak agintzen dute, eta antzerkiaren oinarria ere elkarrizketadun kontapoesian egongo litzateke, jakinik poesia-kantu oro eszenifikatu egiten zela nolabait. Generoak, beraz, ahozko tradizio bereizgabe baten seme izango lirateke, geroago sortuak, eta orduan ere elkarrekiko harreman estuak mantenduko dituzte; poesiaren barnean kontakizuna, sarri, nagusi izango da; ipuinaren barruan formulak behin eta berriz agertuko dira, eta zer esanik ez antzerkian.

Epopeia

Mitotik hurbil, epopeiak tradizio baten historia biltzen du, eredu sozialak, politikoak, erlijiosoak, etiko-moralak eta estetikoak.

Heroi batek eginiko azainen eta gainditzen dituen proben bidez, mundu oso bat eskaintzen da, errealitate bizi bat, eta mundu horri buruzko jakintza oso bat. Epopeiaren performance-ak, gorago ikusi dugun bezala, bardoaren eta entzuleriaren artean harreman bizia sortzen du. Eduki ideologiko bat eta forma estetiko bat biltzen dira eta aldeko testuinguru batean esaten. Epopeiak beregan indar arketipikoa darama; jolasa, irakaspena, leinu eta nazio sentipena uztartzen ditu; magiaren eta erlijioaren eraginaren oso antzekoa da. Sinbolo eragingarriez baliatzen da, eta badu garbiketa eta katarsi indar bat; eta, batez ere, gizabanakoaren eta giza-taldearen arteko lotura indartzen du.

Heroiak pauso iniziatiko jakin batzuk ematen ditu, bizitzako aroak gainditzeko eta sinbolo eredugarri bihurtzeko. Gilgameshek bere lagun Enkidurekin batera proba guztiak gainditzen ditu, eta azkenik heriotza bera ere gainditu nahi du, eta hilezkortasunaren bila abiatzen da; baina, azkenean, heriotza onartu egingo du. Ulisesek ere hilezkortasuna arbuiatu eta giza-izaeraren probak onartuko ditu.

Epopeia asko oso aspaldi idatziak izan ziren, eta ahozkotasun misto batean murgildu ziren testu asko eta asko. Bazegoen oinarri idatzi bat, baina performance-a ahoz egin zen denbora luzez, eta oraindik ere halaxe egiten da zenbait lekutan. Beste alde batetik, ordea, Afrikako herri anitzetan ezagutzen dira epopeiak, idatzizko loturarik gabe, eta horietan ere gizarte baten historia kontatzen da eta gizarte horren egituraren, funtzionamenduaren eta sorreraren mitoak agertzen dira.Gorago mintzatu gara Homeroz.

Greziako kulturaren ondoren (azken batean, Erroma ere Greziaren orpotik doa), interesgarria da Bizantzion agertzen den epopeia, musulmanen aurkako gerrak kantatzen dituena (aldi berean, musulmanek ere badute ekintza horiei buruzko beren epopeiarik).

Bizantzion (eta era berean Islam-en) ahozkotasuna idatzizko testuen ondo-ondotik bizi da, eta batetik besterako harremanak estuak dira. Bizantziok iragartzen du nolabait gero Erdi Aroan hizkuntza erromanikoetan agertuko den epika joera. Gesta kantuak agertuko dira Europan zehar (Roland-en kantua, Nibelungoena edo Mío Cidena, adibidez); nazio berriak sortzen ari dira eta nazio horietako heroien azainak kantatuko dira epika-testu horietan. Juglareak agertzen dira, testu horiek jendaurrean errezitatuz, eta hor ere idatzizko aldaerak agertzen dira; hala ere, ahozkotasunak indar handia du, eta bertsio asko garatzen dira,

Lirika

Harri Aroko kantuez aritu garenean esandakoak lirikaren iturriak seinalatzen dizkigu, alde batetik; izan ere, eguneroko bizitzako gorabeherak eta gizakiari sortzen dizkion sentipenak kantatzen dituzte. Nekazari kulturetako epopeien barruan eta alboan lirika-testuak han eta hemen agertzen dira, eta epopeiaren ondoren datorren genero bereizketan lirikak bere bidea egingo du. Lirikak tradizioz musikaren eta poesiaren batasuna adierazten du; lira hitzetik dator, eta lira zen Grezian aedoek errezitazioaren lagungarri erabiltzen zuten musika tresna. Lirak Apolorekin eta Orfeorekin zerikusia du, eta poetaren inspirazioaren sinbolo izan da. Lirika hitza frantsesez sortu zela dirudi XVI. mendean, grekeratik harturik; berehala hedatu zen Europako beste herrialdeetara. Lirikak poemaren harmonia, erritmoa eta musikalitatea bilatzen ditu, eta hitz neurtua da, beraz, beraren baliabide nagusia.

Gai aldetik, ospatzeko, laudatzeko nahiz lantu egiteko joera du, giza-sentipenen adierazpide izanik.

Lirikaren adibide batzun hartzeko Arabia aldera joan gaitezke. Arabiarren genero lirikorik bereziena qasida izenekoa da; poeta beduinoen ahotan sortu zen garai arkaikoan, eta, inperioa egin zenean, bertako poeten adierazmole kuttunenetakoa izan zen; inperioan leinuak elkarren artean nahastu ziren, eta hirietan poesia gortesaua agertu zen; horren haritik agertu ziren Andaluziako muwassah-ak eta zejel edo zagal- ak. Poema liriko horiek gehienetan musikaz lagundurik kantatzen baziren ere, musikarik gabeko adibideak ugariak ziren.

Hiru gai jorratzen zituzten nagusiki: amodioa, natura eta giza-bertuteak. Qasida horiek hiru zati izan ohi zituzten: sarrera elegiakoa, nasib deitua (goizeko despedida, damaren itzalaren agerraldia… egoera tipifikatuak erabiltzen ziren, amoranteak bere grina era gortesau eta erotikoan adierazteko); gero rahil izeneko zatia dator, non babesle baten laguntzaz basamortuak eta leku arriskutsuak zeharkatzen diren (poetak bere armak deskribatzen ditu, eta bidea ixten dioten animalia basatiak nahiz naturako indarrak); amaierako zatiak madih du izena, non gorazarre egiten baitzaio amorante-heroiari, haren bertuteak eta armaekintzak laudatuz). Batasun handiko testuak izan ohi dira, eta formulak erabiltzen dituzte; erritmo handiko testuak dira, eta hitzen musikaltasuna asko zaintzen da, errepikaren bidez, aliterazio ugariren bidez eta errimaren bidez.

Lirikaren beste gune emankor bat Txina izan da. Oso sintaxi malgua duen hizkuntza da txinera, hitzak ez du kategoria finkorik, erraz aldatzen da aditzetik izenera edo izenondora; fonetika ez dela aberatsa esaten da, baina erritmo eta doinukera aberastasun handia duen hizkuntza da. Ahozko tradizioan sorturiko testuak oso aspaldi igaro ziren testu idatzietara; gortean poetak oso estimatuak ziren. Poesia txinoan, nabaria gertatzen da zein xumeki eta zein argiro erakusten dituen poetak bere sentipenak, edo berak aukeratu duen pertsonaiaren batenak. Xumetasun hori dela eta, poesia txinatarrak esan baino gehiago sugeritu egiten du. Poema zaharrenen helburua batez ere hitzen eta korrespondentzien bidez giro bat sortzea zen, eta testu haiek ebokazio indar handikoak gertatzen ziren.

Txinatik Japoniara igarota, xumetasun beretsua ikus dezakegu. Han ere oso goiz pasa ziren poemak testu idatzietara; antologiarik ospetsuenetakoa Man yo shu izenekoa da, 760 aldera amaitua; hor mintzo da herria (adibidez, urruneko mugak zaintzen dagoen gerlariaren poema nostagikoa maiz agertzen da); gero, Txinan bezala, poesia gortesaua garatzen da. Amodio sentipenak adierazteko poesia bat garatu zen Japonian ere ahozko tradizioan, eta egitura bereziko estrofa bat tanka izenekoa (5,7,5,7,7 silabako bertsoz osatua). Ospetsuak ziren, bestalde renga izeneko bertsosailak, non estrofak txandaka sortzen ziren.

Tradizio luze horretatik jaio zen haiku izeneko estrofa konposizio berezia, satori edo iluminazio espiritualaren adierazle bihurtzeraino findua.

Mendebalean, epikaren alboan lirika indartsu bat ere agertu zen Erdi Aroan. Juglareak eta trobadoreak agertuko dira ahozko tradizioa kantatu eta lirika gortesau bat sortuko dutenak (Provenza eta Katalunian indar berezia hartu zuen trobadoreen poesia gortesauak). Lehenagotik, ahozko tradizioko testu lirikoak kantutegietan biltzen hasiak ziren eta horien artean Espainiako Cancionero-ak aipagarriak dira. Arabiarren eraginez garaturiko poesia mozarabiarraren ondoren (aipatu ditugu zejel-ak) Portugal eta Galizian lirika berezi bat agertu zen (cantigas de amor, cantigas de amigo, cantigas de escarnio, cantigas de maldecir), non amodio gortesauaren iturriak ikus daitezkeen; lirika hori gero beste lurraldeetara hedatu zen. Bilduma anitz dira kantu horiekbiltzen dituztenak (Vaticanakoa, Baenakoa, Palaziokoa…). Pieza horiek ahozko tradizioaren eta idatzizkoaren erdibidean daude; ahozkotik etengabe edaten dute, baina idazle ezagunen testuak dira asko eta asko (Santillanako markesak, adibidez, ahozko tradiziotik osagai asko jaso zituen, gero idatzizko obrak osatzeko, eta haren antzera beste askok).

Ipuina

Mundu osoan hedaturiko generoa da, eta oso antzinatik ezagutzen da (Kristo baino hamahiru mende lehenagotik badira ipuinen aztarnak, bai Egipton, bai Kaldean).

Atsotitzekin edo igarkizunekin batera, genero xeheagotzat jo izan da; idatziz lehenik epopeiak bildu ziren, gizarteak ematen zien garrantziagatik; askoz beranduago kantu lirikoak, giza sentipenen (batez ere amodioaren) adierazle izanik erakarmen berezia zutelako; ipuinak, berriz, paper xumeagoa bete du (zenbaitentzat epikatik sortua da, hein handi batean behintzat, eta familia eta haur-giroko generoa da, batez ere). Hala ere, arabiarren kulturako Mila gau eta bat gehiago bilduma aipatzea aski da ipuinaren erakarmena eta indarra antzinatik datorrela ikusteko.

Ipuin kontalari tradizionalak funtzioen hurrenkera bat (Propp-ek aztertua) du buruan, eta formula jakin batzuk; kontakizun bakoitzean ipuina berregin egiten du, narrazioa eguneratu; agian, horretarako aukerarik handienak eskaintzen dituen generoa da. Bestalde, zenbait azpigenero ere bereiz daitezke, besteak beste: ipuin harrigarriena, non sarrerako formula oso garrantzitsua den, zeren beste denbora imaginario batera baikaramatza (“behin batez”); elezaharretan, ostera, lekuaren eta denboraren zehaztapenak garrantzi handia du, kontakizuna historia barruan kokatu nahi baita, eta ez denbora imaginario batean, etab.

Europan ipuinen bildumak oso berandu egin ziren; bilketa sistematikoari hasiera Grimm anaiek eman zioten XIX. mendearen hasieran (Perrault-ena lehenagokoa izanik ere, XVII. mende amaierakoa, helburu erabat ludikoz egina zen). Hala ere, mende eskas batean berebiziko bilketa burutu zen Europa osoan. Bildumak hain ziren anitzak, non Anti Aarne finlandiarrak 1910ean “ipuin tipoa” definitu baitzuen, eta gero Stith Thompson-ekin motiboen indizea asmatu zuen, non sailkatu baitzituzten Europan eta Indian ezagutzen ziren ipuinak; saila handituz joan da mundu guztiko ipuinen bilketak agertu diren heinean.

Gizarte tradizionalean ahozko kontakizuna aisialdiko generoa da, eta, sarri, zenbait langintza sedentarioren lagungarri ere

Ahozko tradizioaren baliabideak

Ahozko testuak, testuak baino gehiago gertaerak dira, eta gertaera edo performance horietan zenbait alde ikusi behar dira: testuaren osaera edo egitura formulistikoa, ahotsa eta musika, gorputza (esataria eta entzulea).

Performance-a

Esanez soilik bizi da ahozko testua; beraz, ahozkotasunean, gertaera edo komunikazio egoera da gune nagusia: norbaitmintzo da, norbait entzule da; ez da bakarkako eginkizuna. Performance edo komunikazio egoera horrek baldintzatzen ditu beste osagai guztiak; adibidez, lantu eresiak kantatzen dituzten eresilari afrikarrak ez dira gai beren eresi horiek hiletaz kanpoko egoera batean kantatzeko. Ahozko kulturek performance-aren eraginean sinesmen handia dute, eta arreta handiz zaintzen dituzte osagai guztiak: esatariak aukeratu, garaia, lekua, entzuleak; badago adostasun kolektibo bat, eta denek ezagutzen dituzte debekuak edo tabuak. Batzuetan testuak hitzez hitz esatea beharrezkoa izango da, beste batzuetan esatariak askatasun handiagoz jokatu ahal izango du.

Badira zenbait testu ia ulertezinak bihurtzen direnak komunikazio egoeratik kanpo (aski da, adibidez, imintziozkio komunikazioa tartekatzea).

Komunikazio egoera hori, denborari dagokionez, berezia izan daiteke: izan daiteke errituala, usadioz garai jakin batzuetan ospatzen dena, erlijioaren edo beste ospakizun ziklikoen eremukoa; izan daiteke denbora naturala, urtaroekin nahiz eguneko orduekin lotua (badira gaueko kantuak, badira egunsentikoak, badira uzta garaiko kantuak, ereite garaikoak, badira solstiziokantuak, ilargiaren araberakoak…); izan daiteke denbora historikoa, unean uneko gertakizun bati edo halako gertaera berezi bati erantzuten diona. Bestalde, lekuak ere zeresan handia du; testu erritualak leku berezietan esaten dira (eraikuntza handietan, zenbait kulturatan); badira familia girokoak, etxe barruan egiten direnak; baina, gehienak kalekoak dira, besterik gabe.

Gorputza, esataria eta entzulea

Ahozkotasunean, bestearekin komunikazioa eragiten duen edozer hartu behar da kontuan: keinua, begirada, gorputzaren jarrera, mugimendua, janzkera, ahotsaren doinua… Keinuaren antropologiaz Mauss eta Jousse-ek ikerketa zabalak egin dituzte; keinuei dagokienez, aurpegikoak (begirada eta imintzioa), gorputzaren goialdekoak (beso-eskuak, burua, bularra) eta gorputz osoarekin eginikoak bereizten dira. Idazkera hieroglifikoaren antzera igortzen du mezua gorputzak, eta zenbait tradiziotan oso mugimendu estilizatuak egiten dira, mezu jakin batzuen igorle.

Gorputzak imintzioen bidez laguntzen dio testuari; mugimenduen luze-zabalera, abiada, dramatizazio maila oso desberdinakizan daitezke. Afrikako zenbait herrialdetan, hileta ospakizunetan imintzioz laguntzen zaio testuari, eta imintzio horien bidez hildakoaren keinuak eta jarrerak, ahotsaren doinua, ibiltzeko modua, imitatzen saiatzen dira. Imintziotik dantzara mugak ez dira hain garbiak (ahozkotasunean hitz lauaren eta hitz neurtuaren arteko desberdintasuna hain garbia ez den bezala, edo berdin musikaren eta errezitazioaren artekoa). Zenbait imintzio oso estilizaturik agertzen da; adibidez, langintzak irudikatzen dituzten imintzioak (dantzen barruan ere ager daitezke).

Gainera, gorputz-mugimendua ez da soilik esatariaren gauza; entzuleek ere, anitz ospakizunetan, mugimenduan eta erdi-dantzan entzuten dituzte kantuak. Batzuetan, dantzak hainbesterainoko adierazgarritasun indarra hartzen du, ezen musikaren eta gorputzaren arteko harreman zuzena lortzen baitu, hitza isilaraziz; gorputza mintzo da, hitz hori ordezkatuz.

Kultura arkaikoetan ohikoa da kantua eta dantza suaren erritoarekin batzea. Dantza eta hitza suaren erabileraren eta boterearen irudikatzaile bihurtzen dira. Bestalde, talde-kantuetan dantzaren eta hitzaren eta taldearen lotura izugarri indartzen da, osotasun baten esku norberetasuna ia galtzeraino; erritmoaren eragin bateratzailea perkusioaren bidez indartzen da (txaloka, danborra joz, makila-soinua eginez); maiz esatari bakar bat da zuzendari eta taldeak oihartzunez erantzuten dio. Dantzatzeko diren kantuak, bestalde, laburrak izan ohi dira, dei eta esklamazio askorekin. Hala ere, ezagutzen dira kantu sail luzeak ere.

Jantziak ere arauturik egon ohi dira sarritan, ez beti: atorrak, gerrikoak, lepokoak, eskumuturretakoak, burukoak… eta koloreak ere garrantzia du, eta korapiloen itxurak ere bai. Jantziekin batera, zenbait ospakizunetarako dekorazioak garrantzi handia

Ahozkotasunaren erretorika

Ahozkotasunaren erretorika ahotsean hasten da; mezua ahotsez igorri beharrak baldintzatuko ditu baliabideak. Funtzio fatikoa izango da nagusi. Ahotsaren haria da nagusi, eta hitzak ez du autonomiarik, ia ez dago hitzaren kontzientziarik, hitzez sorturiko ahots-ibaiarena baizik. Orduan, poeta (esataria, aedoa) ahotsa da batez ere, kléos andrôn greziarren artean, antzinako indoeuroparrengandik jasoriko tradizioaren arabera.

Hitza han nonbaitetik dator (musengandik Homerorengan); hortik sortua da epos kontzeptua, izatearen eta munduaren jatorriarena hain zuzen, jainkoen beraien mintzoa. Epos hori gauzatu eta gizakien artera ekartzen denean sortzen da epo-peia.

Kultura askotan poetaren ahotsa zerbait berezitzat jotzen da, eta balio handikotzat; horientzat, ahots horrek berezia izan behar du, eta gehienetan ahots-konbentzio bat asmatzen da (sudurkaria edo oso fina eta altua); zulu leinukoen arteko zenbait taldetan zortzi ahots-mota ere sailkatu izan dira; beste zenbait kulturatan ahotsaren doinuak adierazten du zein genero hautatu duen poetak. Bestalde, badago ahotsa artikulatzen hasi baino lehenagotik, hasiera une bat oso garrantzizkoa; hor, badirudi poetak denboran atzera egin eta poemaren jatorrizko prosodiarekin bat egiten duela; askotan, esaten hasi aurretik, erritmo bat hartzen du, dantza-pauso bat, musika bat; zenbait testuk eduki ulergarriak baino gehiago soinuak eta erritmoa adierazten dituzte; badago, beraz mezu erritmiko bat, esanahia baino sakonago iristen dena, eta jatorri horri heltzen dio esatariak, ahoskatzen hasi aurretik.

Erritmo horretan zenbait faktore sartzen dira: gorputza eta ikus-entzunezko zeinuak.

Entzumenezko erritmoak badu, bere aldetik, zenbait osagai: batetik, errekurrentziaeta paralelismoa (esaldiak osatzeko era baldintzatzen du, eta esatariak zein entzuleak halako ezagupen linguistikoa eta memoriaaltxorra behar ditu); beste alde batetik, soinu-jokoak dauzkagu, hizkuntza ezagutu gabe ere uler ditzakegunak (maila bateraino behintzat). Ahozko kultura askotan aliterazioa da soinu-jokorik hedatuena, eta bertso-lerroaren edozein lekutan ager daiteke, maiz hasieran (anafoak, adibidez, bertso-lerro hasieran, sarritan lerro guztietan).

Errima silabikoa idatzizko testuen eragina jasan duten lekuetan agertu da. Bestela, errima ez da batere ohikoa ahozko testuetan; gehienez ere asonantzia gertatzen da (gehienetan paralelismoarekin).

Ahozto testuen erretorikan beste alde garrantzitsu bat seinalatu izan da: formulismoa.

Lord eta Parry-k, Homeroren epitetoaren azterketatik abiaturik, hizkera formulistikoaren ezaugarriak definitu zituzten Formula klitxe edo eredu bat da, proposizio edo proposizio kate bat, finkoa, memorian itsatsia, aldagarria eta testuinguru anitzetan erabil daitekeena, gehienetan egitura metriko berdintsuetan; ahoskeraren aldetik, arnasketa bati dagokio, gutxi gorabehera; esanahiaren aldetik, maiz leitmotivaren balioa du. Formulak, erritmoa mantenduz, osagaiak aldatzen edo hedatzen joateko aukera ematen du; horrela, entzuleak badaki nondik nora joko duen testuak, gutxi gorabehera, bere buruan erritmo bat eramango du, eta esanahi berriak parametro ezagun batzuetan agertuko zaizkio. Homerorenepiteto bat “Akiles, oin arinak dituena” baldin bada, “Apolo, urrundik zauritzen duena” dioenean, formula berean zenbait aldaketa semantiko sartzen ari da, baina entzuleari ordena eta esanahien agerpen modua oso ezaguna egiten zaio, espero duen zerbait da. Ahozko testua, hala ere, ez da formula-multzo hutsa; esatariak buruan istorio baten argumentua du, eta istorio horren performance-a egiteko formula-altxor bat dauka. Egia esan, formularen ikuspegiak ahozko testu asko eta askoren egitura argitzen laguntzen du; horregatik formularen kontzeptua kontzeptu unibertsal bihurtu du zenbait ikerlarik. P.

Zumthor ez dator ikuspegi horrekin bat; bere ustez ahozko estiloa hein handi batean formulistikoa bada ere, ez da horrela beti. Formula agertzen den guztietan ez gaude ahozko testuen aurrean, eta ahozko testu guztietan ez da egitura formulistikoa erabiltzen. Batik bat barruan narrazio batduten testuetan erabiltzen da formula, genero epikoan batez ere; formulak izan ohi dira heroien deskripzioak, elkarren arteko hizketa-lehiak, borroken kontakizunak.

Alabaina, beste generoetan ere maiz erabiltzen da formula, hala nola, errito testuetan nahiz zuhurtitzetan; eta formula berak testu batetik bestera, genero batetik bestera jauzi egin dezake (formula batzuk beste batzuk baino polibalenteagoak izan ohi dira).

Ahozko kulturan, ahotsa eta belarria performance-an elkartzen direnean, bateratasun handia behar da esatariaren eta entzulearen artean denotazio aldetik (mezua garbi iritsi behar zaio entzuleari) eta konnotazio nagusien aldetik ere bai. Bateratasun hori ez da bete-betean gertatzen, jakina, baina ahozko testua oinarri horren gainean esaten da, denek dena ulertuko balute bezala. Hortik estilizazio eta esaldi eginak erabiltzeko joera; erritmoak asko agintzen du (adibidez, zenbait artzain leinutan kantuek artaldearen erritmoa irudikatzen dute), eta hitzak autonomia galtzen du.

Lord-ek ikerturiko guslar eslabiarrak ez ziren gai hitza, bertsolerroa eta esaldia bereizteko; ahotsaren eta musikaren esanahia nahasten zituzten. Horregatik, ahozkotasunaren erretorika ezin da kriterio estetikoen arabera aztertu; edertasuna performance-an soilik dastatzen da, esatariaren eta entzulearen arteko harreman estuan; ez dago abstrakzio orokorrik egiterik.

Ahozko erretorikaren oinarria, beraz, unean uneko gertakizunean oinarritzen da, eta eragin iraunkorra lortzeko ahaleginean; hortik atera daitezke zenbait prozedura eta baliabide, ofizioko gakoak. Ia leku orotan erabiltzen diren prozedurak dira. Hala ere badira bereiztasunak, zenbait ardatzen arabera osatuak; ardatz horiek dira: Testuaren hizkuntza. Hizkuntza batzuetatik besteetara alde handiak daude; badira infinitiborik ezagutzen ez duten hizkuntzak (aditz guztiak jokaturik esan behar, beraz); zenbait hizkuntzek ez dute zehargalderaren eta zeharmintzoaren aukerarik eskaintzen (dena era zuzenean esaten da); Afrikako hizkuntzetan badira hitz berezi batzuk ideia-soinuak dei daitezkeenak eta beti adizlagun gisa erabiltzen direnak (mugimendu-zentzuarekin loturik), eta hitz berezi horiek afrikako poesian ezaugarri bereziak dira.

-Adina. Ahozko kultura anitzetan, gazteek ez dute zaharrek bezala kantatzen, ez eta testu berberak erabiltzen.

-Garai jakin bateko estiloa. Ezaugarri hori idazkera eskuratu duen kultura landu samar batean agertuko da, nahiz eta ahozkotasunaren eremuko gertakizuna izan.

Adibidetzat har dezakegu XVIII. mende inguruan Ipar Euskal Herrian, batik bat Zuberoan, agertu zen amodio kantu lirikoen genero berezia; genero hori batez ere ahoz igorri da, baina idatziaren eragin estetiko eta estilistikoa nabaria da bertan.

-Lekuan lekuko estiloa. Etnia, herri, gizarte bakoitzak bere joerea berezia du, eta baliabideak eta gaiak erabiltzeko modu bereziak asmatzen ditu. Adibidez, hinduismoaren tradiziotik edan eta Ramayana eta Mahabarata-ko zikloak ahozko tradizioz garatu dituzten herrialde anitzen artean, bakoitzak bere modura egin du. Alde handia dagoIndian bertan erabiltzen diren moduen eta Asia hego-ekialdean erabiltzen direnen artean, nahiz eta testuen sustraia berbera izan.

Ardatz bereizgarri horietaz aparte, beste joera batzuk ia unibertsalak direla esan liteke: ahozko poemetan, adibidez –eta idatzizko testuetatik zenbat eta urrunago, orduan eta areago– ez dago izakien edo objektuen deskripzio zabalak egiteko joerarik edo gaitasunik; egiten diren deskripzioak izenondoen pilaketaz egiten dira, perspektibarik gabe. Bestalde, oso orokorra da poemaren hasieran eta amaieran irekitzeko eta ixteko prozedurak erabiltzea, poema eguneroko hizkuntza arruntetik bereiztu nahian bezala (hori ipuinetan are nabariagoa da; Turkiako esatari zenbaitek, adibidez, horretarako formula absurdu multzo handi bat erabiltzen dute, horrela nolabait entzuleen buruak mundu imaginarioarekin bat egiteko prestazearren); horretarako beste prozedura bat intonazio aldaketa da, edo musika-tresnaren baten laguntza; zenbaitetan, arbaso baten ahotan jartzen dira hitzak.

Poemaren barneari dagokionez, berriz, ezaugarririk nabarienetakoa batasun falta izan ohi da; ahozko formulen trukaketak testuen barnean hariaren ebaketak sortzen ditu, jauzi handiak, zein lekuan, zein denboran, zein ekintzan; batasun handiko testuak salbuespen dira, eta gehientan disziplina idatziaren eragina erakusten dute; ahozko testua anitza izan ohi da, pilaketaz osatua, eta maiz kontraesanez betea; ezaugarri horiek direla eta, Japonian batasun handiko testu labur-laburrak bereizteko joera sortu zen, eta hori da haiku generoaren iturrietako bat; Euskal herrira hurbilduta, “Bereterretxeren Kanthoria” hartzen badugu, batasun handiko koplak ikusiko ditugu bertan, baina hari nagusia jauzika bezala doa, denbora, leku eta argumentuzko eten handiekin.

Aipaturiko aniztasun horrek genero kontuan ere badu eraginik; ahozoko testuek generoak nahasteko joera dute (nahasi baino gehiago, generoak oraindik bereizi ez dira egiten, ez dago generoaren ezaguera garbirik), testu lirikoetan narrazio zantzuak agertzen baitira, eta poema narratiboetan zati lirikoak, edo antzerki kutsua dutenak; narrazio eta dramatizazio joera duten testuetan prozedura fatikoak ugariak dira: apostrofeak, esklamazioak, galdera erretorikoak, entzun, begira eta horrelako deiak, zenbakiak… Esan dugu, ahozko testuetan badagoela eguneroko hizkeratik aldentzeko joera nagusi bat, eta hasierako eta amaierako muga-formulak aipatu ditugu. Testuaren barnean ere agertzen da aldentze hori, eta batez ere baliabide fonetikoen bidez egiten da, bai aliterazioaren bitartez, bai erritmoz.

Joera hori muturreraino eraman denean,esaldien barruko hitzak ezabatzen joan dira, eta doinu-sentsazioak gain hartu dio hitzen esanahizko hurrenkerari, horrela esanahia sugerentziaren eremura eramanez, batzuetan soinu-hurrenkera huts bilakatzeraino.

Horrela, joera horrek sorturiko zenbait molde bereiz ditzakegu:– Testu zentzugabeak, sintagma zenbait bata bestearen atzetik erantsita eginak, lotura semantikoa eta sintaktikoa hautsiz.

– Atzerriko hizkuntza batetik harturiko esaldi nahiz hitzak sartzea, ahoskera maiz norberaren hizkuntzan bezala eginez, hitza desitxuratuz.

– Hitz solteak metatzea, loturarik eta testuingururik gabe, letania gisa.

– Aurreko gauza bera egitea, baina izen propioak erabiliz.

– Hitz laburrak, gehienean silaba bakarrekoak, erabiltzea, esanahi zehatzik gabeak, edo esanahi anitz har dezaketenak: onomatopeiak, oihuak… – Esanahirik gabeko estribiloak osatzea edo, bestela, esanahia duten hitzak errepikatuz, aldatuz, ebakiz… osaturikoak (trailaralairalairalai, kriskitin-kraskitin…).Erritmoa osatzeko beste baliabide garrantzitsu bat errekurrentzia da (horren barnean sartuko genuke formula). Errekurrentzia hori lortzeko erabiltzen diren prozedurak ez dira ahozko testuenak soilik, baina ezaugarri nabariak bai behintzat. Erritmoa ez da soilik soinu-errepikaz egiten; estrofa osoak errepikatuz, esaldiak, bertsolerroak, sintagmak, hitzak, lotura gramatikalak, fonemak, esanahi guneak (gauza bera adierazi, behin eta berriz, nahiz hitz berberen bidez nahiz hitzak aldatuz). Errepikak biko erritmoa izaten du gehienetan, joera paralelistikoaren bidez egina, baina ez beti (hiruko multzoak ere ugariak dira, zenbaitentzat ahozko tradizioko zenbaki giltzarri bihurtzeraino; eta amaigabeak diruditen errepikak ere badira, metaketa teknikan). Errepika hori, bestalde, testuko leku berezietan egiten da batzuetan, eta testu osoa hartzen du beste batzuetan; gainera, errepika egiteko modua ere aldagarria da: batzuetan hitzez hitz egiten da errepika, beste batzuetan, zenbait hitz aldatzen dira, beste batzuetan egitura sintaktikoa soilik errepikatzen da (paralelismo sintaktikoa), beste batzuetan errepika simetrikoa egiten da (edo errepika zehatza eta errepika eraldatua konbinatuz, orain bata orain bestea…) Errekurrentzia prozedura horiek honela sailka daitezke:– Letaniak. Egitura bera behin eta berriz errepikatzen da, amaigabe; batez ereegitura sintaktikoa errepikatzen da, baina zenbait hitz giltzarri ere ager daitezke behin eta berriz.

– Teilaketa. Testuaren amaiera errepikatu hurrengoaren hasieran, eta hurrengoaren amaiera gero datorrenaren hasieran, eta horrela etengabe, teilak ezartzen diren bezala.

– Oihartzun neurtuak. Oihartzun errepikak agertzen dira tarte finkoetan, testuari indar berezia erantsiz. Hori egiteko, hitz bat, soinu bat, sintagma bat, prozedura sintaktiko bat edo esanahigune bat testu osoan zehar tartekatzen da (adibidez bertsolerroen amaieran, edo bertsolerro bikoitietan, edo hasieran, edo erdian…; aukerak kontaezinak dira). Prozedura hori testu idatzietan ere maiz erabiltzen da, batez ere ahoz esateko prestatzen diren idatzietan (hitzaldi, sermoi…).

– Estribiloak, leloak, bi edo hiru bider esaten diren bertsolerroak. Bertsolerro bakarra edo hitz bakarra etengabe errepikatuz osatzen diren testuak dira (horien artean: otoitz gisakoak, dantzari loturikoak…).

– Atsotizen erabilera; atsotitz bat bera zenbait testu-gunetan behin eta berriz errepikatuz, edo aldatuz; atsotiz horiek testuaren glosa izan daitezke, edo ondorio, edo kontrako.

Mintzoa haragi egin zen

Mintzoaren dardara izan omen zen unibertsoaren jatorri. Mintzoaren indar sortzailea kultura anitzetan agertzen den ideia mitologikoa da. Kristau kulturan mintzoak (aingeruak, Izpirituaren mezulariak) ernaltzen du Birjina Maria (zeruko mintzoa, haragi egina); bertsio batzuen arabera, belarritik sartzen da izpiritua, uso itxuran. Orakulu sibiliarretan ere agertzen da antzekorik: “Mintzoa haren sabeleraino joan zen hegan, eta gero haragi egin zen eta bizi, eta gizon hilkorraren itxura hartu zuen, eta birjina batek erdituriko haurra izan zen”.

Gauza bertsua aurkitzen dugu mongoliarren tradizioan; Maia birjina belarritik ernaldu omen zuen, lo zegoela, Txigemuini salbatzaileak.

Argia eta mintzoa uztarturik agertzen dira antzeko mito askotan; hori zenbait tradizio esoterikotan ere ikus daiteke; ezerezetik (absolututik) argia eta mintzoa (lehen bibrazioa) jaio dira, eta bi horien uztarketak sortu ditu munduak. Asian hedaturiko tradizio islamiarraren adar batek dioenez, berriz, Alenkova printzesari bat-batean argi bizi batek bete zion barrena, sabeleraino iritsiz, eta haurrak egiteko bidetik irten zitzaion.

Eta antzeko kontakizun asko agertzen dira alde orotako kulturetan.

Afrikako dogon herrian diotenez, Jainkoaren ur-tanta bat lurrean sartu zen etaernaldu egin zuen; hartatik bi jeinu jaio ziren, Nommo-ak, Jainkoaren izaera berekoak.

Nommoa mintzo denean, izaki guztiek bezala, lurrun epel bat botatzen du ahotik, eta lurrun horretan doa mintzoa.

Lurrun-mintzo hori espiralez mugitzen da ama lurraren soinekoaren gainean; amarekin intzestua egiten du, bere hazi bustiaz estaltzen baitu; gizakiek horregatik estaltzen dute gorputza lurrez beren erritoetan, sorrera-une hori berritu nahian.

Antzinatik hitzaren indarra gutxi batzuen eskuetan egon da; agintariak eta apaizak (edo aztiak) ziren hitz bereziak (magikoak) esateko zilegiztatuak. Erroma zaharrean zentsoreak zaintzen zuen Senatuan hitza behar bezala erabil zedin; baina hitzaren aginte hori atzeragotik zetorren usadioa zen, indoeuroparra baitzen aginte-hitzaren ikuspegia (nondik baitator legea); aginte hori, bestalde, adurra esateko gai zirenengandik zetorren. Beraz, zentsoreak badu apaizetik, hitza lege bihurtzen duen heinean.

Gure garaian mintzoak edozeinen sabelak ernaltzen ditu, demokraziaren bertueetako bat hori baita. Horrek badu, ordea, arrisku handi bat: sena galtzea. Irudia agintari bihurtu da, eta hitza, hainbeste lekutan barreiaturik, bere burua aurkitu ezinik dabil. Aspaldidanik ari dira poetak hori iragartzen, baina gero eta kasu gutxiago egiten zaie.