Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) egindako "World report on social determinants of health equity" txostenak nabarmentzen du gizarte-, ekonomia- eta ingurumen-baldintzek baldintzatzen dutela, neurri handi batean, pertsonen osasun-egoera. Dokumentuan osasunean dauden desberdintasunak aztertzen dira, eta 33 urterainoko bizi-itxaropeneko arrakalak sortzen dira herrialdeen artean, baita lurralde beraren barruan ere.
Osasunari eragiten dioten faktoreak askotarikoak dira: hezkuntza-maila, diru-sarrerak, generoa, arraza, ingurunea, enplegua, oinarrizko zerbitzuetarako irisgarritasuna eta politika publikoak. Gainera, faktore horietako herrialdeen arteko ezberdintasunak eta ezberdintasunak saihesteaz gain, egiturazko sustraiak ere badituzte, eta horiek erabaki politikoen eta sektore anitzeko ikuspegien bidez landu behar dira. Dokumentuak, halaber, pandemiak desberdintasun horietan dituen ondorioak nabarmentzen ditu, bai eta osasun-sistema askok osasun-krisi globalen aurrean duten erresilientzia-falta ere, herrialde eta lurralde desberdinen arteko arrakala handituz.
Era berean, osasun-ekitatean eragina duten gizarte-baldintzatzaileak aztertzen ditu txostenak, hau da, gure bizimoduan eragina duten faktore sozialak, ekonomikoak, politikoak eta ingurumenekoak. Hezkuntzaren kalitateak, etxebizitza, ura eta saneamendua eskuratzeak, elikadurak edo garraioak, besteak beste, eragina dute biztanleriaren osasun-baldintzetan eta, beraz, erabakiak hartzerakoan baloratu beharreko alderdiak dira. Gauza bera gertatzen da generoagatiko, etniagatiko edo gizarte-klaseagatiko diskriminazioarekin, gizartean dugun posizioa baldintzatzen duten aukera edo egiturazko oztopoekin edo dinamika globalekin, hala nola klima-aldaketarekin eta eraldaketa digitalarekin. Horregatik, OMEk azpimarratu du determinatzaile horietan jarduteak pertsonen osasuna hobetzeaz gain, gizarte bidezkoagoak, kohesionatuak eta erresilienteak osatzen ere laguntzen duela.
Desberdintasunaren erakusgarri, hainbat datu hartu behar dira kontuan:
- Haurren heriotza-tasa orokorra erdira murriztu zen 2000-2023 aldian, nahiz eta diru-sarrera txikiko herrialdeetan diru-sarrera handiko herrialdeetan baino 13 aldiz handiagoa izaten jarraitzen duen.
- Amen heriotza-tasa % 40 jaitsi zen, baina oraindik urrun dago 2040rako 100.000 jaiotzako 16 heriotza baino gutxiagora murrizteko helburutik.
- Azken 20 urteetan, 34 herrialdek bakarrik lortu dute 70 urte bete aurretik heriotza goiztiarra erdira jaistea.
- 3.300 milioi pertsona baino gehiago bizi dira zor-interesetan egindako gastua osasunera edo hezkuntzara bideratutakoa baino handiagoa den herrialdeetan.
Era berean, arrakala soziala handitzen ari da herrialdeen artean, eta adierazi dute herrialde barruko diru-sarreren desberdintasuna ia bikoiztu egin dela azken bi hamarkadetan, % 10 aberatsagoa baita % 50 pobreena baino 15 aldiz gehiago irabazten. Bestalde, zenbatespenen arabera, 3.800 milioi pertsonak ez dute oinarrizko gizarte-babesik, seme-alabengatiko laguntza gisa, eta horrek larriagotu egiten du horien osasun- eta gizarte-kalteberatasuna. Emakumeen kasuan, 2.400 milioik ez dituzte gizonek dituzten aukera ekonomiko berak, eta desberdintasun horrek familien eta komunitateen osasunean ere eragiten du.
Halaber, diru-sarrera txikienak dituzten herrialdeen finantza-mugez ohartarazten du txostenak: munduko 75 txiroenek laukoiztu egin dituzte zorraren interesengatiko ordainketak azken hamar urteetan, eta horrek osasunean eta ongizatean inbertitzeko gaitasuna murrizten du. Bestalde, klima-aldaketak eta airearen kutsadurak 7 milioi heriotza goiztiar inguru eragiten dituzte urtean, eta bereziki talde behartsuenei eragiten diete. Datu horiek egiturazko desberdintasunak murrizteko eta biztanle guztientzako ingurune osasungarriak sustatzeko politikak hartzeko beharra indartzen dute.
Ondorioz, txostenean lau ekintza-eremu handi identifikatzen dira, herrialdeen artean dagoen arrakalari heltzeko:
- Desberdintasun ekonomikoa murriztea eta zerbitzu publiko unibertsalak indartzea, hala nola osasuna, hezkuntza eta gizarte-babesa.
- Egiturazko diskriminazioari aurre egitea, hala nola arrazakeriari, sexismoari eta bestelako bazterkeria-moduei, eta larrialdi- edo migrazio-egoeretan erantzuna hobetzea.
- Baliabideak bideratzea erronka globalei aurre egiteko, hala nola klima-aldaketari eta eraldaketa digitalari, osasunean ekitatea sustatzeko.
- Gobernantza-modu berriak ezartzea, komunitateen, tokiko gobernuen eta datu banakatuen bilketa indartuz.
Bere gomendioetan, OMEk zerga-erreformak, azpiegitura inklusiboetako inbertsioa, funtsezko zerbitzuetarako sarbide unibertsala eta osasun- eta gizarte-sistemako profesionalen gaitasunen garapena proposatzen ditu. Halaber, datu fidagarriak dituzten politiken jarraipena eta ebaluazioa egiteko beharra azpimarratzen du, bai eta komunitatearen partaidetzarako ingurune egokien sorrera sustatzekoa ere. Horregatik, osasun-ekitatea ez da gai tekniko bat soilik, baizik eta erabaki politiko bat, justizia sozialaren borondatea, konpromisoa eta ikuspegi partekatua eskatzen dituena.
Informazio gehiago nahi izanez gero, "Osasuneko ekitatearen determinatzaile sozialei buruzko munduko txostena" (World report on social determinants of health equity, 2024) eskuragarri dago OMEren webgunean.