Txosten honek sexuaren, generoaren eta sexualitatearen eragina jorratzen du, pertsonen eguneroko bizitzako funtsezko alderdi gisa, pertsonek dementzia dutenean. Beste dokumentu batzuek sexu biologikoak dementziaren bilakaeran duen eragina, ikerketa biomedikoa edo medikamentuen garapena aztertzen dute. Dokumentu honek berriz dementzia pairatzen duten pertsona talde ikusezin batzuei buruzko kontzientzia sortu nahi du, bai eta haien zaintzaile eta lagunekiko harremanari buruzkoa ere. 

Dokumentuaren hasieran txostenean erabilitako kontzeptu eta termino gakoak aztertzen dira: sexuari, generoari eta sexu- eta genero-identitate ez-bitarrei buruzkoak. Pertsonak maiz beren generoaren arabera tratatzen dira, nahiz eta nagusiki femeninotzat edo maskulinotzat jotzen diren ezaugarriek aldi historikoaren eta kulturaren araberako aldaketak izan ditzaketen. Espero izaten da pertsonek jokatzea sozialki identifikatuta dauden genero bitarreko ezaugarri edo portaeren arabera (maskulinoa edo femeninoa). Horrela, genero-rol tradizionalek eragina izan dezakete zaintzak emateko eta jasotzeko proiektatutako esperientzian eta itxaropenetan. Ikerketak azaltzen duenez, gizonak, oro har, ez daude itxaropen horien mende, dementzia duen pertsonarekiko hurbiltasun edo harreman handiagoa izan arren (zainketak tradizionalki emakumeen zeregina izan baitira). 

Txostenean, LGB siglak pertsona lesbiana, gay edo bisexualei buruzkoak dira sexu-identitate gisa, eta T siglak, berriz, genero-identitateekin edo genero-adierazpenekin identifikatzen dira nagusiki (adibidez, pertsona transgeneroa gay, heterosexual, lesbiana, bisexual edo asexuala izan daitekeelako). 

Dementzia duten pertsonak zaintzeari buruzko berrikuspen honetan, sexua, genero-rolak, orientazio eta identitate sexuala bezalako alderdiez gain, beste faktore batzuen garrantzia azpimarratzen da: jatorri etnikoa, ezintasunak, alfabetatze-mailak eta hezkuntza, erlijiotasuna eta espiritualtasuna, eta estatus sozioekonomikoa. Horiek ere berebiziko garrantzia baitute, dementzia duten pertsonei ekitatea bermatzeko beren zaintzan, babesean eta tratamenduan. 

Dementziaren diagnostiko-prozesuan, alderdi sozial eta emozionalek arreta gutxiago jasotzen dute faktore kognitiboek eta biologikoek baino, nahiz eta literatura zientifikoan (Kitwood-en dementziari buruzko eredu psikosoziala) dementzia bost faktoreren elkarreraginaren ondorioz deskribatzen den: narriadura neurologikoa, osasuna, biografia, nortasuna eta psikologia soziala. 

Eskura dagoen informazio epidemiologikoak (duela gutxi egindako 16 azterlanetako metaanalisia) erakusten du dementziaren prebalentzia handiagoa dela emakumeen artean, eta alderik esanguratsuena 90 urtetik gorakoen taldean da (emakumeen % 44,8k izan dezake dementzia eta gizonen % 29,7k). Zenbait azterlanen arabera, emakumeen hezkuntza-maila baxuagoak eragina izan lezake, adibidez, arrisku kardiobaskularreko faktore altuagoekin, osasun kognitibo oneko urte gutxiagorekin eta dementzia-urte gehiagorekin. Hori erreserba kognitiboaren hipotesiarekin lotzen da, narriadura kognitiboaren eta dementziaren aurkako erresilientzia ematen baitu, eta hezkuntzaren bidez ez ezik, jarduera kognitiboen eta jarduera sozial eta fisiko estimulatzaileen bidez ere eskuratzen da. 

Txostenak dio beharrezkoa dela begirada zabaltzea, aztertzeko zer testuingurutan sortzen diren dementziaren arrisku-faktoreak eta nola eragiten dieten modu desberdinean gizonei eta emakumeei. Eta azpimarratzen du komeni dela kontuan hartzea dementzia-arriskuan eragina duten gizartearen egiturazko faktoreak (faktore politikoak, ekonomikoak, sozialak eta ideologikoak). Adibidez, dementzia izateko arriskuak, bereziki emakumeen artean, bizi-itxaropen handiagoarekin eta bikote heterosexual baten zaintzaileak izateko eta ondoren alarguntzeko probabilitate handiagoarekin, edo nola eragiten duten desberdintasun sozioekonomikoek zahartzaroko osasunean (emakume-talde batzuek aukera gutxiago dute baheketa oportunista batez baliatzeko). Ildo horretan, Europako herrialde askotan dementziaren baheketa oportunistarako aukera gutxiago izan dezaketen pertsonatzat hartzen dira adineko emakumeak eta LGTB pertsonak (beren sare sozialen eta familia-egituren ezaugarriengatik –seme-alabarik ez izatea, adibidez, edo familia biologikoko kideekin kontaktu erregularrik ez izatea–); izan ere, bakarrik bizi direnez edo oso noizbehinkako kontaktu sozialak dituztenez, dementzia horiek antzematea zailagoa da, eta, beraz, zailagoa medikuaren kontsultara joatea.  

Faktore etnikoa kontuan hartzen denean, talde batzuetan emakumeek aukera gutxiago dituzte bizi diren herrialdeko hizkuntza hobetzeko, ez baitute harremanik izaten gizarte- eta lanbide-inguruneekin. Beraz, baliteke emakume horiek dementziari buruzko informazio nahikorik ez izatea, hizkuntzarekin zailtasunak dituztelako edo alfabetatzeko arazoak dituztelako, osasunari buruzko oinarrizko ezagutzarik ez dutelako, edo kulturalki proba desegokiak erabiltzen direlako arazo horiek hautemateko.  

Egoitzetan, adierazten da administrazio-arduradunek eta medikuek dementzia-susmoen jarraipena egin behar dutela, eta ebaluatu behar dituztela pertsona bakoitzaren zaintza-beharrak. 

Gomendioak 

Txostenak, atalen amaieran, aditu-taldeak adostasunez egindako gomendioak jasotzen ditu, dagoen literatura akademikoa eta grisa berrikusi ondoren eta horri buruz duten esperientzia profesional eta pertsonalarekin kontrastatu ondoren. Gomendioen artean, honako hauek nabarmentzen dira: 

• Osasunaren eta gizarte-zerbitzuen profesionalek ikuspegi proaktiboa eta sentikorra izan behar dute dementziaren diagnostiko goiztiarra eta baheketa oportunista egiteko, edozein dela ere pertsonen sexua, genero-identitatea edo sexu-orientazioa.
• Gobernuek neurriak hartu behar dituzte herritarren dementziaren baheketa oportunistan ekitatea bermatzeko.
• Osasun-arloko eta gizarte-zerbitzuetako profesionalek ziurtatu behar dute, dementzia diagnostikatu ondoren, pertsonak zerbitzu eta deribazio-aukera guztiak jasotzen jarraitzen duela, edozein sintoma berriren kausa fisiko eta emozional posibleak iker daitezen, dementziarik gabeko pertsona batengan jarraituko liratekeen prozedura berberei jarraituz.
• Gobernuek bermatu behar dute, diagnostikoaren ondoren, dementzia duten pertsona guztiek laguntza egokia dutela beren banakako beharretarako, ezaugarri pertsonaletarako eta egoera partikularrerako. Ildo horretatik, txostenak eskatzen du hainbat taldetako pertsonek laguntza horren garapenean eta inplementazioan parte hartzeko (adibidez, LGTBIQ kolektiboko pertsonek).
• Herritarrak sentsibilizatu behar dira, oro har, bai eta osasun-arloko eta gizarte-zerbitzuetako profesionalak ere, sexuarekin, generoarekin eta sexu-orientazioarekin lotutako dementzia-arrisku-faktoreen inguruan.
• Dementziaren arrisku-faktoreei aurre egiteko neurriak hartu behar dira, arreta berezia jarriz, biztanleriaren azpisektoreen barruan, arrisku horiek areagotu ditzaketen egiturazko arazoei eta desberdintasunei sexuaren, generoaren eta sexu-orientazioaren arabera.
• Neurriak behar dira bermatzeko gizon eta emakumeek eta egoitza-zentroetan bizi diren pertsona guztiek dementziaren diagnostikorako sarbide egokia izango dutela. Gai hori politiketan islatu behar da, eta saihestu behar da ausaz edo egoitza-zentroetako arduradunen irizpidearen arabera uztea.
• Kalitate handiko ikerketa-lanak egin behar dira, zentratzen direnak generoaren eta dementzia  eta diagnostikoaren arteko loturan, eta nola eragiten duten orientazio sexualak eta genero-desberdintasunak diagnostikoan eta zerbitzuetarako sarbidean.
• Komeni da sexu-osasuneko kliniketan lan egiten duten langileak pertsonen egoera kognitiboaz jabetzea, eta dementziaren susmoa izanez gero, proba gehigarriak eskaintzea. Osasunaren eta gizarte-zerbitzuetako profesionalek aukerak eta, beharrezkoa bada, laguntza praktikoa, emozionala eta administratiboa eman behar diete dementzia duten LGBT pertsonei, genero-identitateak benetan erabiltzen laguntzeko; eta bermatu behar dute eskura dutela konfiantzazko pertsona bat beren ongizate eta genero-identitatearen alde egingo duena, dementziaren zaintzaren eta babesaren testuinguruan (baita bizitzaren amaieran eta dolu egoeretan ere).
• Komeni da osasun-arloko, gizarte-zerbitzuetako eta administrazioko langileak genero-gaietan heztea, zainketa-lanetan pertsonen identitatea errespetatuta, baita beren komunitateetan ere, eta, horrela, estigma murrizten laguntzea.
• Gobernuek ahaleginak egin beharko lituzkete zahartzea, sexualitatea eta dementzia erretratatzean, ikuspegi inklusiboko irudiak erabiltzen hezkuntza-materialetan, osasun publikoari buruzko informazioetan eta mezu eta irudietan, iritzi heteronormatiboak ez betikotzeko.

Dokumentu honen eranskinik aipagarrienak hauek dira: 

• II. eranskina, glosategi bat du, oso ezagunak ez diren terminoak errazago ulertzeko.
• III. eta IV. eranskinak, hurrenez hurren, esparru etiko kontzeptual bat eta dementzia duten pertsonen tratamenduan kontuan hartu beharreko 23 printzipio etiko eta balioen zerrenda bat jasotzen dituzte, bereziki haien premia eta nahiei dagozkien zerbitzuak eta laguntzak eskura izango dituztela bermatzeko, eta, aldi berean, haien legezko eskubideak errespetatzeko.

Txosten hau egiteko parte hartu dute adituak hainbat arlotakoak dira: dementzia, generoa, etika, zahartzea, zerbitzuen prestazioa, profesional sanitarioen prestakuntza eta psikologia. Taldean dementzia zuten eta ez zuten gizon eta emakumeak zeuden, genero-identitate eta orientazio sexual desberdinetakoak, batzuk harremanetan zeudenak sexu- eta genero-gutxiengoko pertsonekin. 

Informazio gehiagorako: “Sexo, género y sexualidad en el contexto de la demencia. Documento de reflexión” (https://www.alzheimer-europe.org/sites/default/files/2022-02/2022-02-25%20Alzheimer%20Europe%20ethics%20report%202021.pdf ). Alzheimer Europe