Osasun mentaleko sistemek asistentzia-presio gero eta handiagoari egin behar diote aurre, baita COVID-19ren ondorioz ere. Jarraian, duela gutxi argitaratutako bi dokumenturen ibilbidea proposatzen dugu. Dokumentu horietan Osasun Mentalaren arreta-ereduen inguruko hausnarketak eta birformulazioak planteatzen dira.

Osasun mentala eta lehen mailako arretako sareak Ingalaterran: erronkak eta aukerak

The  King’s Fund eta Center for Mental Helathek berriki txosten bat argitaratu dute. Bertan, lehen mailako arretaren funtzionamendua Ingalaterrako (Erresuma Batua) osasun mentaleko hainbat afektaziori aurre egiteko, gaia jorratzen du.

Egileen iritziz (Chris Naylor, Andy Bell, Beccy Baird, Abigail Heller eta Helen Gilburt), lehen mailako arretak ez die erantzuten osasun mentaleko arreta-beharrei, bereziki adingabeen (haurren eta nerabeen) eta adinekoen kasuan, eta agerian uzten du nazio-mailako osasun mentaleko arreta hobetzeko plan nazionalik ez dagoela. Lehen mailako arretak modu zatikatuan heltzen die osasun mentaleko arazoei, eta horren froga da ez zaiela arretarik ematen osasun mentalik ez dutenei, edo arretaren continuumean hutsuneak identifikatu direlako kasuaren konplexutasunagatik (osasun mentaleko baldintzengatik, paziente baten multimorbilitatean funtsezko elementuak direnean; gizarte-baldintzengatik bakardadea, pobrezia, eta abar –) fakultatibo espezialisten laguntza gabe daude, malgutasun gutxiko bideratze-irizpideengatik, zenbait adibide aipatzearren.

Terapia psikologikoetarako sarbidea hobetzeko programa bat abian jartzeak (Improving access to Psychological Therapies, IAPT) pertsona batzuentzako laguntza eta tratamendu baliotsua ekarri du, baina ez du, inola ere, osasun mentaleko arazo askotariko eta konplexuetarako konponbide osorik planteatu. Nolabaiteko konplexutasuna duten kasuak dira (nortasun-nahasmenduak, psikosia, nahasmendu bipolarra, batzuetan gizarte-premia konplexuekin konbinatzen direnak, eta abar). arreta-hutsuneei erronka bat dakarkietenak, gaur egun gai horri buruzko prestakuntzarik ez duten lehen mailako arretako medikuek jorratu behar dituztenak (tratamendu psikiatrikoen sendagai-jarraibidearen jarraipenean izandako esperientzia, eta abar).

Testuinguru horretan, txostenak Lehen Mailako Arretako Sareen balioa nabarmentzen du (Primary Care Networks), Britainia Handiko osasun-sisteman azken aldian egin diren eta 2019an Ingalaterran ezarri diren erreforma garrantzitsuenetako bat baita. Egileen iritziz, sare horiek aukera bat dira osasun mentaleko arazoetarako lehen mailako arretako esparru egoki bat garatzeko.  Ildo horretan, NHS Long Term Planean (2019) jasotako formulazioaren arabera, tokiko osasun-eremuetan osasun mentalaren arretarako zerbitzu komunitarioak Lehen Mailako Arretako sareekin lerrokatzea aurreikusi da. Helburua? Herritarren buruko patologien babesa eta tratamendua hobetzea pertsonengandik gertuen dagoen arreta-mailan: lehen mailako arreta; eta kasu konplexuegiak artatzean hutsuneak murriztea, Lehen Mailako Arretatik eskura daitezkeen terapia psikologikoen esparruan, baina Arreta Espezializatuak bigarren mailako arreta emateko behar bezain larriak ez diren kasuetan.

Orientazio horrekin, 2021eko apirilerako arreta-gaitasuna indartzea lortu dela aurreikusi da, lehen mailako arretan psikiatrak eta psikologo klinikoak sartuz, horretarako finantzaketa-mekanismo pizgarriak abian jarri ondoren. Era berean, biztanleria gazteenaren (haurrak eta nerabeak) osasun mentaleko beharrei erantzuteko, herritarren sektore horri arreta emateko zerbitzuak zabaltzea aurreikusten da, batez ere hezkuntza eremuan osasun mentalari laguntzeko taldeen bidez.

Nolanahi ere, lehen mailako arretan osasun mentaleko profesionalak sartzea estrategia zabalago baten zati da, eta estrategia horrekin, berriz diseinatu eta herritarren beharrei erantzun nahi zaie, profesional berrien rolak definitu ondoren, profesional horiek lehen mailako arretan behar bezala bete eta koordinatzeko. Horretarako, txostenak Lehen Mailako Arretako Sareen eta tokiko erakundeen arteko lankidetzaren aldeko apustua planteatzen du, helburuak eta jarduketak lerrokatze aldera, biztanleriaren osasun mentaleko beharrei erantzuteko erronkei aurre egiteko, eta arreta espezializatura bizkor iristeko ibilbideak definitzeko, patologia mental kronikoa duten pazienteen kasuan koadro klinikoa desorekatzen, berrerortzen edo larriagotzen bada.

Azken batean, lehen mailako arretaren politika eta osasun mentalaren politika lerrokatuko dituen, arretan hutsuneak saihestuko dituen eta herritarrek osasun mentalaren arloan planteatzen dituzten premia konplexuei erantzun egokia emango dien formulazio bateratua lortu nahi da.

Horretarako, ezartzen ari den osasun mentaleko lehen mailako arretako eredua 9 printzipiotan oinarritzen da.

• Pertsonen beharrak asebetetzea , beraientzat egokiena den ingurunean. Lehen mailako arretako kontsulten hurbiltasunak, gainera, laguntza emozional eta psikologikorako espazio estigmatizatu gabea eskaintzen du.
• Lehen mailako arreta eta arreta espezializatuaren arteko zuloa murriztea.
• Norabide biko komunikazioa, deribazio-prozesu zurrunen ordez
• Biztanleri guztiari arreta emateko erantzukizuna bere gain hartzea Lehen mailako arretako medikuak dira beren arreta biztanleria osoari bideratzen dieten bakarrak, eta ez koadro kliniko jakin batzuk dituzten pertsonei Biztanleria osoaren osasun mentaleko beharrak kudeatzen parte hartzen duten osasun mentaleko profesionalak behar dira Era berean, baliabideen lehentasun partekatua ikuspegi horren ezaugarri garrantzitsua da, eta banakako premiak identifikatzean oinarritzen da, diagnostiko batean baino gehiago
• Profesionalen arteko ikaskuntza partekatuari laguntzea Familia-medikuekin eta lehen mailako arretako beste zerbitzu batzuekin lankidetza estuan lan egiten duten osasun mentaleko profesionalak izateak onura handia dakar bi taldeek elkarrengandik ikas dezaten Baterako kontsultek, kasuen eztabaidek, trebakuntza formalak eta aholkularitza informalak elkarri ikasteko aukerak ematen dituzte, eta profesionalei ematen duten laguntza hobetzen laguntzen diete
• Lehen Mailako Arretako Sareetan parte hartzen duten osasun mentaleko adituen trebetasunak mantentzea, beren ezagutza-esparru espezializatuarekin eta berdinekin duten lotura zainduz eta lehen mailako arretan isolatzea saihestuz
• Koordinazio egokia osasun mentaleko lehen mailako arretan, tokiko beste baliabide batzuekin, bai eta aktibo komunitarioekin ere Batzuetan, osasun txarra desberdintasun sozialeko eta/edo bazterketako faktoreekin lotzen da Preskripzio sozialak zeregin garrantzitsua izan dezake pertsonen osasunari eragiten dioten premia sozio ekonomikoak babesteko orduan, pertsona horiek beren ingurunean jaso dezaten osasunaren eremua gainditzen duen baina osasunaren mesederako den laguntza bat
• Prebentzio eta esku-hartze goiztiarreko ikuspegiak txertatzea pertsonen osasun mentalaren arretan, lehen arretaren eremuan
• Arreta espezializatura bizkor iristeko bideak, behar izanez gero

Bederatzi printzipio horiek Ingalaterrako hainbat arlotan garatutako lehen mailako arretako osasun mentalaren ikuspegiei buruzko jardunbide egokien eta esperientzia berritzaileen emaitza dira. Gai honi buruzko informazio gehiagorik behar izanez gero, kontsultatu ondorengo argitalpena: "Salud Mental y Redes de Atención Primaria. Comprendiendo las oportunidades" (Mental health and primary care networks. Understanding the opportunities (The King’s Fund and the Center for Mental Health, 2020)

Aldaketak Osasun Mentalaren arreta-ereduan COVID-19ren ondorioz

Carmen Moreno eta Celso Arango Gregorio Marañón Unibertsitate Ospitale Orokorreko eta CIBERSAM eko Psikiatria eta Osasun Mentaleko Institutuko ikertzaileek gidatutako azterlan batean, 14 herrialdetako 24 adituk eta erabiltzailek parte hartu dute, eta COVID-19 pandemiak osasun mentalaren arloan nazioartean planteatzen dituen erronkei buruz ohartarazi dute.

Eta kolapso ekonomikoa, osasun mentaleko arazoak areagotu ditzaketen eta osasun mentaleko zerbitzuetarako sarbidean dauden desberdintasunak larriagotu ditzaketen faktore gisa.

Argitaratutako emaitzek osasun mentaleko arreta COVID-19ren eskarietara egokitzeko nazioartean egin den egokitzapenaren adibideak aurkezten dituzte, bai eta bere zerbitzuen erabiltzaileen arreta bermatzeko eta kasu berriei eta arrisku-populazioei arreta emateko gailu berriak sortu ere.

COVID-19k planteatzen duen agertoki berriak kasu eta arazo berriei aurre egiteko estrategiak eta baliabideak formulatzera eramaten ditu egileak. Ildo horretan, honako hauek nabarmentzen dira: telepsikiatriaren aldeko apustua; etxeko ospitalizazioa; erabiltzaileen baterako produkzioa, osasun mentaleko adituekin batera, zerbitzuak behar berrietara egokitzeari dagokionez; eta biztanleria-talde kalteberentzako arreta, bereziki etxerik gabeko pertsonei eta neuro-garapenaren nahasmenduak dituzten adingabeei dagokienez.

Urrutiko tratamendu eta laguntza komunitarioa (telepsikiatria) kasuak kudeatzeko aukera gisa aurkezten da, COVID-19ren pandemiaren bilakaerak aurrez aurreko kontsultak eten dituen uneetan garatutako esperientziaren ondoren. Ekimenaren arrakasta-mailari buruz ebidentzia gutxi dagoen arren, azterlanak nabarmentzen du telepsikiatria aukera bat dela osasun mentalean inbertsio txikia edo arretarako gaitasun txikia duten osasun-sistementzat (adibidez, sakabanatze geografikoagatik, Kanadan edo Australian, adibidez).

Hala ere, artikuluan bertan azpimarratzen dira osasun mentaleko arazoen urruneko arretak dituen erronkak, bai osasun mentaleko profesionalen gaikuntzari dagokionez, bai zerbitzu berrien finantzaketari dagokionez, bai teknologikoki alfabetatuta ez dauden edo arrazoi sozioekonomikoengatik kalteberatasun egoeran dauden eta pribatutasun-baldintza minimoetan dauden teknologia berriak eskuratzeko zailtasunak dituzten kolektiboei dagokienez (etxerik gabeko pertsonak, errefuxiatuak edo etorkinak,)

Halaber, egileek agerian uzten dute osasun-sistemek osasun mentalaren arloko arreta-premiei aurre egiteko hartu dituzten erantzunen jarraipena egin behar dela, COVID-19ren pandemiatik eratorriak, aurretiko eta COVID-19ko jarduera adierazleen eta osasuneko emaitzen adierazleen jarraipena eginez. Adierazle horien artean, beste osasun-zerbitzu batzuekiko, gizarte-zerbitzuekiko, hezkuntza-zerbitzuekiko eta hirugarren sektoreko erakundeekiko (komunitate-eremua) koordinazioa edo integrazioa neurtu behar dutenak nabarmentzen dira.

Ondorioen atalean, artikuluak hainbat alderdi lantzen ditu COVID-19k eragindako pandemia-egoeran osasun mentalaren arreta eta zaintza hobetzeko:

• Koordinazioaren beharra arrisku handiko pazienteei, COVID-19 baino lehenagoko nahasmendu mentalak dituzten pazienteei eta pandemia horretatik eratorritako nahasmendu mentalak dituzten pazienteei laguntzeko eta arreta eraldatzeko ahalegina jasangarria izan dadin.
• Osasun mentaleko zerbitzuetarako sarbidea mantentzea edo handitzea, osasun mentaleko zerbitzuak merkatu gabe edo asistentziaren kalitatea murriztea sustatu gabe
• Zerbitzu kostu-eraginkorrak ematea
• Osasun mantaleko arazoak dituzten pertsonei banakako arreta ematea
• Urrutiko laguntza-praktika psikiatrikoen eta peer-support-aren (pareek emandako laguntza-praktikak) erabilgarritasuna aitortzea komeni da
• Erabiltzaileek eta osasun mentaleko adituek zerbitzuak elkarrekin ekoiztea
• Osasun mentaleko lehen mailako arretaren eta arreta espezializatuaren (bigarren mailakoa) arteko integrazio handiagoaren aldeko apustua
• Kontuak ematea osasun mentaleko arretaren funtzionamenduaren ohiko jarraipenean eta ebaluazioan oinarrituta

Gai honi buruz argibide gehiagorik behar izanez gero,  kontsultatu The Lancet-en argitaratutako artikula, Carmen Moren et. al. egina: "Cómo debería cambiar la Salud Mental como consecuencia de la pandemia de COVID-19" (How mental health care should change as a consequence of the COVID-19 pandemic, 2020).